ڪبير ڀڳت
رودِ ڪوثر، موجِ ڪوثر ۽ آبِ ڪوثر جي مصنف شيخ محمد اڪرام، آبِ ڪوثر جي صفحي 529 تي لکيو آهي ته:
”لوڌين جي حڪومت ۾ اُتر هندستان ۾ ڪيترن ئي اهڙن مکيه بزرگن جو ظهور ٿيو، جن اهڙن فرقن جو آغاز ڪيو، جن ۾ ٻنهي مذهبن جا عقيدا شامل هيا. انهن بزرگن ۾ ڪبير سڀني کان مٿَ ڀرو هيو . جو 1440 ع ۾ پيدا ٿيو هو ۽ 1518ع ۾ وفات ڪري ويو. تذڪره اولياءِ هند ۾ هن کي شيخ ڪبير جولاهو قدس سَره لکيو ويو آهي ۽ چيو ويو آهي ته هي حضرت شيخ تقي سهرورديءَ جو خليفو هو. هُن پنهنجي ولايت کي ملامتيه طريقي ۾ ڇپايو هو ۽ جيڪي به هن جي وقت ۾ موجد هيا، انهن سڀني ۾ ممتاز هيو. ڪجھه ڏينهن رامانند ويراڳيءَ وٽ رهي هندي ٻوليءَ ۾ شاعريءَ جو فن سکيو. اڳتي هلي تذڪري ۾ لکيل آهي ته ڪبير پوءِ شيخ بيکا چشتيءَ جي خدمت ۾ رهي. خلافت جو خرقو حاصل ڪيو. هندو ۽ مسلمان ٻئي هن جا معتقد ٿي ويا. هر ڪوئي ڪبير کي پنهنجي مذهب جو سمجھندو هو. جي هندو هن جا پوئلڳ هئا ته اهي پاڻ کي ڪبير پنٿي چوائيندا ها. انهن جو طور طريقو ۽ قول فعل بلڪل اهلِ اسلام وانگر هو. رڳو ٻوليءَ جو فرق هوندو هو. بابا نانڪ، جنهن جي سکيا ڪبير جي سکيا سان ملي جُلي ٿي 1469ع ۾ پيدا ٿيو ۽ 1530ع ۾ وفات ڪيائين.“
ڊاڪٽر تارا چند ”رامانند ۽ ڪبير“ جي عنوان سان پنهنجي ڪتاب ”هند جي تمدن تي اسلام جا اثر“ ۾ لکيو آهي:
”رامانج جي اَمرمت ساريءَ ڌرتيءَ تي ڦهلجي وئي. پهريون گرو ديو آچاريه هو. ٻيو مشهور ۽ معروف گُرو هري يانند هو. ان کانپوءِ راگھو آنند آيو ۽ پنهنجن عقيدتمندن لاءِ مسرت جو پيغام کڻي آيو. ان کانپوءِ رامانند جو ظهور ٿيو جو ماڻهوءَ جي جاڳرتا جو اوتار ٿي آيو. . . . رامانج کانپوءِ رامنند روحاني سلسلي جي ٻاويهين ڪَڙي هو. . . . ممڪن آهي ته رامانند تيرهين صديءَ عيسويءَ جي آخر بجاءِ چوڏهين صدي عيسويءَ ۾ پيدا ٿيو هجي. . . . هن سڀني کي ڀڳتيءَ جي تعليم ڏني. . . رامانند جي تعليم مذهبي خيال جي ٻن مڪتبن کي جنم ڏنو. هڪ قدامت پسند هو ۽ ٻيو جدت پسند. پهريون مڪتب خيال قديم عقيدن تي ڪاربند رهيو ۽ عقيدن ۽ رسمن ۾ ٿوريون تبديليون ڪيائين. ٻئي مڪتبِ خيال آزاد رَوش اپنائي، هڪ اهڙي مذهب جو بنياد وڌو، جنهن کي هندو ۽ مسلمان ٻئي قبول ڪري سگھن پيا. پهرين مڪتبِ خيال ۾ تلسي داس جو نالو سڀني کان اڳ ۾ اچي ٿو ۽ ٻئي مڪتبِ خيال ۾ سڀ کان اول ڪبير جو، (اڪرام الله به ان تي متفق آهي ته ڪبير تي رامانند جو اثر هو.) ان ۾ شڪ نه آهي ته وچولي دؤر جي هندستان اهي سڀ کان زياده اهم شخصيتون پيدا ڪيون. . . ڪبير، تلسي داس کان الڳ هڪ ٻئي نظام جو جينيس آهي. هن اسرارِ حيات جو غور سان مطالعو ڪيو ۽ لم يزل جو جلوو ڏٺو. هن هڪ ماورائي عالم مان فرد ۽ سماج لاءِ هڪ نئون پيغام آندو هو ۽ مستقبل جو هڪ خواب ڏٺو هو، جو تمام ڪدورتن، بدصورتين ۽ بي هنگمين کان پاڪ هو. هو اهڙي مذهب جي تعليم ڏيندو هو جو هن جي ذاتي تجربي تي ٻڌل هو ۽ ڪنهن به هن هڪ مڃيل عقيدي جا قدر ۽ تمام لوازمات هڪ ٿُڏي سان هٽائي ڇڏيا ته هن جو روح مذهبن جي جھيڙن جھڳڙن ۽ ڏيکاءَ جي خالي پيلي پرستش مان کٽو ٿي پيو هو. هو ڪنهن به رياڪاريءَ کي برداشت نه ٿو ڪري ۽ جڏهن حق جي طلب ڪري ٿو ته حقيقت جو طالب آهي. ڪبير گوشه نشين تياڳي نه آهي، جنهن دنيا کي خدا حافظ يا آسرو گروءَ جو چيو آهي نه هو وري تخيل پرست آهي، جنهن کي هر شيءِ ۾ ”مڙيو ئي مٺائي“ نظر اچي ٿي. هو ته چوي ٿو ته: دنيا جي اخلاقي جدوجهد ۾ صليب کي تلوار بڻايو وڃي ۽ صداقت جي بچاءَ ۾ هڪ ڀرپور وار ڪيو وڃي. هو معقوليت پسند طور طريقي کان هر نابري واري ٿو ۽ انساني شرف جي هر ذلت تي ڦٽ لعنت ڪري ٿو. هو هڪ سگھائتي ڇنڀ ڪرڻ وارن مان آهي. هڪ نڏر ڳولائو آهي ۽ هندستان جي هندو مسلم جماعتن جو وڏو علمبردار آهي ۽ انسانيت جي مذهب جو پيغامبر آهي، جنهن اهو سبق ڏنو آهي ته مجموعي طرح خدا سڄي انسان ذات ۾ جلوه گر آهي.“ ڪي محقق چون ٿا ته ڪبير هڪ سو هڪ سال زندهه رهيو ۽ ڪي چون ٿا ته ڪبير 1518ع ۾ فوت ٿيو. ڪيئن به هجي، سردار جعفري، اردو جو ترقي پسند شاعر ۽ اديب، هن جي باري ۾ چوي ٿو ته:
”ڪبير ڪوري هيو (ڪوري لفظ هنديءَ ۾ به ساڳي معنى ۾ مستعمل آهي، جنهن معنى ۾ سنڌيءَ ٻوليءَ ۾ ڪم آندو وڃي ٿو) ۽ جولاهي جو لفظ گھٽ استعمال ڪيو اٿائين ۽ ڪڏهن ڪڏهن پاڻ کي ڪوري ۽ ڪمينو به چيو اٿائين:
تہاں جاؤ جہاں پاٹ پٹمبر اگر چندن گھس لیتاں،
آئے ہمارے کیا کروگے، ہم تو جات کمیناں۔
(اوڏانهن وڃ جيڏانهن پٽ پٽيهر آهي، اگر ۽ چندن جو دونهون نڪري رهيو آهي؛ اسان وٽ اَچي ڇا ڪندينءَ اسان ته ڪميني ذات جا آهيون.)
ائين نه آهي ته هو پنهنجي ذات کي ڪميڻي ذات سمجھندو هيو، پر اها هن جي ڪَسَر نفسي هئي. اها ڳالهه اهم نه آهي ته هُو هڪ جُلاهي (ڪوريءَ) جو پٽ هو، يا ڪنهن برهمڻيءَ جي پيٽ مان ڄائو هو ۽ هڪ جُلاهي جي گھر ڄانوِ هُيو.“
سردار جعفري وڌيڪ لکي ٿو ته:
”هن جي موت جي چوڌاري هن جي چاهڻ وارن جيڪي افسانا ٺاهيا آهن، اهي ڪبير لاءِ عوام جو وڏو عقيدت جو اظهار آهن. هن جي تعليم جو نچوڙ اها خالص انساني محبت آهي، جا مذهب جي تفريق ۽ ذات پات جي جھڳڙن کان پاڪ آهي. چيو وڃي ٿو ته هُن جي مرڻ کان پوءِ هن جي لاش تي هندن ۽ مسلمانن هڪٻئي تي تلوارون ڪڍيون. هندن هُن جي لاش کي جلائڻ چاهيو ٿي ۽ مسلمانن دفن ڪرڻ چاهيو ٿي. ان جھڳڙي جو فيصلو تڏهن ٿيو جڏهن ڪبير جو لاش گلن جي انبار ۾ تبديل ٿي ويو ۽ اهي گل ٻنهي ڌرين اڌو اڌ ڪري کنيا. انهيءَ طرح هندن جي رسم به پوري ٿي وئي ۽ مسلمانن جي به. . . . . . . . . . . .“
”جيڪي مذهبي رسمون ڄاڻندا ها، اهي اقتدار تي خدا ۽ ڀڳوان جون مُهرون هڻندا ها (اوچ نيچ خدا جي دين آهي، بادشاهه زمين تي خدا جو سايو آهي) پر باطني مذهب جا رهنما گرو، فقير ۽ ڀڪشو ها. انهن جي تن تي گيڙو ڪپڙا هوندا ها، يا شايد اهي به ڪونه هوندا ها. هٿ ۾ پِن مڱ لاءِ ڪشڪول هوندو هونِ ۽ انهن جي دل ۾ غم جا ٻارڻ ٻرندا ها. هو علم کان وانجھي هوندا ها، پر هنن جي چپن تي محبت جا حرف هوندا ها. هو اسرار جا ڄاڻو ها. عقل وار نه ها. هنن وٽ نه مندر ها نه مسجدون هيون، نه اوقاف نه جائدادون. هنن وٽ ڪوئي ڪتاب به ڪونه هوندو هو. صرف دل هئي. هو هر انسان کي اها بشارت ڏيندا ها ته خدا محبت آهي ۽ محبت خدا آهي. انسان جو عشق خدا جو عشق آهي. اها تبليغ ۽ تلقين بلڪل مفت هئي.
”طبقاتي نفرت کان سواءِ حڪمران حڪومت نه ڪري سگھندا ها، پر صوفين ۽ ڀڳتن ان طبقاتي نفرت جي مقابلي ۾ انساني برادري ۽ محبت جو نصب العين رکيو. حڪمرانن لاءِ دنياوي حيثيت جو معيار دنيوي دولت هئي. ڀڳتن ۽ صوفين لاءِ انسان جي اعلى درجي جو معيار ڀڳت، پريم، عشق حقيقي ۽ عشق مجازي هئا. مال ۽ دولت جي محبت ۽ جائدادن جون بندشون ان عشق ۾ کوٽ ڪري ٿي سگھيون. ان ڪري انهن بزرگن ترڪ کي پنهنجيءَ بنياديءَ تعليم جو حصو بڻايو هو. ان ڪري ئي مولانا جلال الدين روميءَ دولت کي انهيءَ ڪُلاهه سان تشبيهه، ڏني هئي جا گنجي جي سِر کي لڪائي ٿي ۽ خوبصورت زلفن وارا ننگا مٿا ئي ان ۾ چڱا لڳن ٿا. بازار ۾ وڪامندڙ غلامن جي جسماني حسن کي ظاهر ڪرڻ لاءِ انهن کي ننگو ڪيو ويندو هو. انهن کي خريد ۽ فروخت ڪرڻ وارا امير پنهنجن بيمار جسمن کي اطلس ۽ ريشم جي قبائن ۾ ڇُپائي رکندا ها. . . .“
سردار جعفريءَ ان کانپوءِ ڪجھه صفحا ڪبير جي مايا جي فلسفي تي اٺين صديءَ ۾ شنڪر آچاريا جي فلسفي، اَدوَيت واد، ۽ هن جي نقاد رامانج (1175ع کان 1250ع تائين) جي، وِشيشيت اَدويت واد، جي نڪته نگاهه کان بحث ڪيو آهي. ان کان پوءِ لکيو اٿائين ته ڪبير ، ٻنهي حقن (حقُ الله ۽ حقُ العباد جو به ذڪر ڪيو آهي. مثال طور:
سَرگُن کی سیوا کرو، نِرگُن کا کرو گیان،
نِرگُن سَرگُن کے پرے تمہیں ہمارا دھیان۔
”ڪبير هڪ مسلمان صوفي هو، جنهن پنهنجي ڳالهه هندو ڀڳتيءَ جي ٻوليءَ ۾ ڪئي، ڇو ته هو بار بار پاڻ کي جولاهو چوندو هو، ان ڪري يقين سان چئي سگھجي ٿو ته هُن اسلام کي ترڪ نه ڪيو هيو، پر هن جي ڌڄ هندڪي هئي. مٿي تي تلڪ لڳائيندو هو ۽ جسم تي جڻيو پائيندو هو. . . . . . .“
”جڏهن هو چوي ٿو ته هڪ دنيا کانپوءِ ٻي دنيا تسبيح جي داڻن وانگر ڦري رهي آهي، تڏهن انهيءَ چوڻ جي ضرورت محسوس نه ٿي ٿئي ته ساري ڪائنات انهيءَ تسبيح ۾ مشغول آهي ۽ جڏهن هو عوام جي ٻوليءَ ۾ چوي ٿو ته ”نراڪار، نِرگن، ڪَرواهي ڪوسنَگ“، ته ائين محسوس ٿو ٿئي ته هندي ڀاشا ۾ ”قل هو الله احد“ جي تفسير ائين پيش ڪري سگھجي ٿي.“
مان جڏهن ٻيو يا ٽيون درجو سنڌي پڙهندو هوس تڏهن اسان جي ڀرسان ڇوڪرين جو ”ميران اسڪول“ هوندو هو، جتي صبح جو سُر سان ميران جا ڀڄن ۽ ڪبير جا دوها ڳاتا ويندا ها، جي مان ڌيان سان ٻڌندو هوس ۽ جي مون کي ياد ٿي ويا ها. انهيءَ اسڪول ۾ پوءِ ماستر جهامنداس ”جهام“ پنهنجن پوين ڏينهن تائين رهندو هو. جهامنداس ”جهام “ ئي منهنجي لاڙڪاڻي واري جئسنگهاڻي ”سام“ ۽ هن جي زال سَرلا سان واقفيت ڪرائي هئي، جا پوءِ دوستيءَ ۾ تبديل ٿي وئي هئي. ”سام“ تن ڏينهن ۾ اڪبر آشرم کوليو هو ۽ سچل سرمست وانگر شاعرِ هفت زبان ٿيڻ چاهيندو هو. فرصت ملي ته مان ”جهام“ ۽ ”سام“ تي ڪهن وقت مفصل مضمون لڳندس.
مون ننڍي هوندي ڪبير ۽ ميران جو ڪلام سنڌيءَ صورتخطيءَ ۾ به پڙهيو هو ۽ ٻئي ڪتاب اڃا تائين مون وٽ موجود آهن. ٽئگور جو ترجمو ”ڪبير جا گيت“ ته مون کي ڏاڍو وڻيو هو.