ازرا پائونڊ
ازرا پائونڊ تي نوٽ لکڻ وقت، هن تي وڏي ۾ وڏو ڪتاب “Ezra Pound the Solitary Volcano” (ازرا پائونڊ اڪيلو جوالا مُکي) جو جان ٽائيٽيل (John Tytell) لکيو آهي، سو منهنجي هٿ ۾ آهي. ڪتاب جي نالي مان ئي ظاهر آهي ته هو ڪيتري اوچي درجي جو اديب هو. هن ۾ جينيس، ڏکو ۽ اڻ وڻندڙ لڇڻ هيا. مون هن جي شاعري تمام غور سان پڙهي آهي ۽ مان ڀانيان ٿو ته هو ٽي.ايس.ايليٽ کان به وڏو شاعر هو، جنهن کيس متاثر به ڪافي ڪيو هو. هو جديديت جو باني ليکيو ويندو آهي ۽ هن جارجين اديبن کي ائين احمق سمجھي ٺڪرائي ڇڏيو، جيئن مون ”جميعت الشعراء“ کي مسترد ڪري ڇڏيو هو. هن ويهين صديءَ جي انگريزي شاعريءَ ۾ انقلاب آڻي ڇڏيو. ڇڙو ٻي جنگ عظيم ۾ هن سان ڇڪتاڻ ٿي جو هن جا اقتصادي نظريا فاشي هيا. هن اٽلي ريڊيو تان مسوليني جي لاءِ پروپيگنڊا ڪئي ۽ آمريڪا جي خلاف ڪافي ڳالهايو، ڇاڪاڻ جو هو جيفرسن جي اقتصادي نظرين ۽ سرمائيدارانا اقتصاديات ۾ سود خوريءَ جو سخت دشمن هو، انڪري جڏهن اتحادين اٽليءَ تي قبضو ڪيو ته FBI هن کي گرفتار ڪيو ۽ غداريءَ جي الزام هيٺ، هن کي آمريڪا نيو ويو هو، جتي هن کي موت جي سزا اچي سگھي ها. اتي هن جي دوستن نفسياتي علاج جي ماهرن کان سرٽيفڪيٽ ورتو ته هو ذهني توازن وڃائي چڪو آهي ۽ هن کي Schizopherenia (ماليخوليا) آهي، انڪري هن تي ڪيس نه هليو. جڏهن هن کي ڪيترن سالن کانپوءِ جيل ۾ رکي، آزاد ڪيائون ته هو موٽي اٽليءَ ويو.
مون کي ياد ٿو پوي ته ٽائيم (Time) رسالي ۾ خبر ڏني وئي هئي ته هوائي اڏي تي جڏهن ڪنهن صحافيءَ هن کان انٽرويوو ورتو هو ته هن جواب ڏنو هو:
”وڌيڪ ڇا چوان، آمريڪا ۾ رڳو چريو ٿي رهي سگھجي ٿو.“
هن پويان ڏينهن وينس ۾ گھاريا هيا. (جيتري قدر مونکي ياد آهي) ۽ مون هن جي پيريءَ جي هڪ تصوير ڏٺي هئي. جنهن ۾ هو لڪڻ ٽيڪيندو هڪ پُل کان لهي رهيو هو. هن زندگيءَ جو پويون چڱو حصو جيل ۾ گذاريو هو ۽ آخر موٽي اچي جنيوا ۾ پنهنجن پراڻن دوستن سان مليو هو. جن هن کي خانگي گھر مهيا ڪري ڏنو. ان وقت هو 72 ورهين جو هو. جيئن هن چين جي تاريخ مان ڪجھه ٽڪر ڪڍي پنهنجا ڪنٽوز (Catos) لکيا آهن. ائين مون کي به سوداءُ رهيو آهي ته برصغير جي تاريخ مان اهم واقعا ڪڍي انهن تي نظم لکان. اهڙا ڪجھه نظم مان اڳيئي لکي چڪو آهيان. هن کي 1962ع ۾ مثاني جي غدود جو پَڪريز ٿي پيو، پر پوءِ به هو وينس ۾ چڪر ڏيندو وتندو هو، اگاٿا ڪرسٽي وغيره جا ڪتاب پڙهندو رهندو هو ۽ شطرنج کيڏندو رهندو هو. هڪڙي ڏينهن هڪ صحافيءَ کائنس ڪو سوال پڇڻ چاهيو ته هن کي جواب ڏيندي چيائين: ”پِيري اچي وئي آهي.“
آمريڪا جي ”شاعري“ رسالي 1962ع ۾ هن کي Academy of American Poets (آمريڪي شاعرن جي اڪادمي) پاران انعام ڏنو ويو هو. هن جا ڪيئي دوست مري چڪا ها.
1957ع ۾ ليوس (Lewis) کي ميڄالي ۾ ڳوڙهو ٿي پيو هو، جو هن جي موت جو ڪارڻ ٿيو هو، هيمنگوي 1961ع ۾ بندوق منهن ۾ رکي گولي هڻي پاڻ کي ماريو. ڪمنگس (Cummings) 1962ع ۾، ۽ وليم Willam هن کان هڪڙو سال پوءِ مري چڪو هو. جڏهن هو 78 ورهين جو هو ۽ اٽليءَ ۾ آئي کيس پنج سال ٿيا ها ته هن انٽرويو ڏيندي چيو هو: ”مان ڄاڻان ٿو ته مان ڪجھه به نٿو ڄاڻان.“
1965ع ۾ هن جو دوست ٽي. ايس. اليٽ به مري ويو. پائونڊ هن تي هڪ مختصر پر نهايت جذباتي قطبو لکيو هو. جڏهن 80 ورهين جو ٿيو ته هن تي ٽي وي پروگرام ڪيا ويا ۽ هن تي ڪيئي ڪتاب ۽ مضمون لکيا ويا. 89 ورهين جي عمر ۾ هو پئرس ويو ۽ ڪيترن دوستن ۽ وقفڪارن سان مليو. اتي ”ڪنٽوز“ جو فرينچ ترجمو ڪيائين. مون شايد ٽائيمس ۾ پڙهيو هو ته هن هڪ هنڌ چيو هو ته: ”مان خاموش نه ٿي ويو آهيان پر خاموشيءَ مون تي تسلط ڪيو آهي“.
اهي لفظ ڄڻ هن جو زندهه ڪتبو هيا. پويَنِ ڏينهن ۾ زيورچ ۾ مشهور ناولسٽ جيمس جُوائس جي قبر تي ويو. تنهن کان پوءِ يونان جو سفر به ڪيائين ۽ ٽي ڪتاب شايع ڪرايائين.
آڪٽوبر 1972ع ۾ هو اسپتال ۾ گذاري ويو. هو پنهنجي دؤر ۾ ليجينڊ (Legend) ٿي چڪو هو. (ليجينڊ انگريزي جو لفظ آهي، جنهن جو پورو ترجمو ڏند ڪٿا يا قصو ڪهاڻي نه آهي.)