افلاطون (Plato)
(428-ق. م کان 347 ق. م تائين)
يوناني فلسفي، ايٿنز جي مٿين طبقي مان هو. ننڍي عمر ۾ ئي هن سقراط سان پاڻ کي وابسته ڪيو ۽ هن جي تحرير مان ظاهر آهي ته سقراط جو هن تي ڪيترو اثر آهي. سقراط کي 399 ق. م ۾ هيملاڪ زهر ڏني وئي هئي جنهن وقت افلاطون جي عمر 30 سال هئي، جنهن کان پوءِ هو ايٿنز ڇڏي هليو ويو هو. اهو چئي نٿو سگھجي ته هو مصر يا سائرين (Cyrene) ويو هو جا هن جي باري ۾ روايت آهي. هو اٽليءَ ضرور ويو هو، جتي هن تي فيثاغورٽ جي پيروي ڪندڙن جو ڏاڍو اثر ٿيو هو ۽ پوءِ سسليءَ ويو هو، جتي هن ڊايوئان (Dioan) سان پڪي دوستي رکي هئي جو ڊايونيس (Dionysius) جي دربار ۾ شامل هو ۽ جو ان وقت سراڪيوس (Syracuse) جو هڪ جابر حڪمران هيو. 386 ق. م ۾ افلاطون ايٿنز موٽي آيو ۽ پنهنجي اڪيڊمي قائم ڪيائين، جنهن ۾ هن وفات تائين تعليم ڏني ۽ صرف ٻه ڀيرا ان ۾ رخنو وڌائين. اهي ٻئي ڀيرا هو Dionysius II جي دعوت تي ويو هو، جيڪو پنهنجي پيءُ جي موت کان پوءِ تخت نشين ٿيو هو. جيتوڻيڪ افلاطون کي ان ڳالهه جي توقع هئي ته ڊايوئان (Dioan) جي مدد سان هو نوجوان حڪمران کي، حڪومت جي سڌاري ۾ مدد ڪري سگھندو، پر هو انهيءَ ڳالهه ۾ ڪامياب نه ٿيو. هن جي فلسفي ۾ اها واحد ڪوشش هئي، جنهن ۾ هن عملي سياست تي اثر انداز ٿيڻ چاهيو پئي. ايٿنز موٽي هن اتان جي عوامي زندگيءَ ۾ بهرو نه ورتو ۽ ان جو سبب جمهوريت ۾ اهي زيادتيون هيون جي آخر ۾ سقراط جي موت جو باعث بڻيون. 30 اميرن جي حڪومت شهر تي حڪم هلائي رهي هئي ۽ جنهن ڪيئي ظلم ڪيا هيا. سندس اڪيڊمي ڦلي ڦولي ۽ 429ع تائين علم دانش جو مرڪز رهي، جيستائين شهنشاهه جسٽينين فلسفي جا مڪتب بند ڪري ڇڏيا. هو پنهنجي اوائلي زندگيءَ ۾ سياسيات ۾ دلچسپي رکندو هو. پنهنجي زندگيءَ جي هر دؤر ۾ افلاطون پنهنجا مڪالما شايع ڪيا، جن هن جو نالو هڪ قديم فلسفيءَ جي حيثيت ۾ مڃرايو آهي. اهي عام فهم تحريرون آهن، جن ۾ ڪي خاص نُڪتا اخلاقيات، مابعد الطبعيات ۽ علمِ ادراڪ (Epistemology) جا سيکاريا ويا ۽ انهن تي وڌيڪ روشني وڌي وئي. انهن مڪالمن ۾ سلسليوار فلسفو سيکاريو نه ويو آهي ۽ نه اهي تضاد کان آجا آهن. اهي مڪالما 42 ٿيندا، جن ۾ اهي ست به شامل آهن، جي بناوٽي ۽ جڙتو آهن ۽ چار اهي به آهن جن جي باري ۾ قديم زماني ۾ ئي شڪ هوندو هو ته اهي افلاطون جا آهن يا نه. گمان اهو آهي ته 25-28 مڪالما اصلي آهن. انهن مڪالمن کي نه رڳو ڊرامائي انداز آهي ۽ چٽي عبارت آهي پر انهن کي سوانح حيات جي حيثيت ۾ به اهميت آهي، ڇاڪاڻ ته سقراط انهن ۾ ڳالهائيندو ۽ عمل ڪندو نظر اچي ٿو، جيئن هو پنهنجي جيئري ڪندو هيو. انهن ۾ گفتگو زياده آهي ۽ رپورتاز گھٽ آهي. هن جي وچولي وهيءَ جا مشهور ڪتاب ”فيڊو“ (Phaedo) ”مذاڪره/مباحثا“ ۽ ”جمهوري سلطنت“ آهن، جن ۾ سقراط پنهنجا اصول ٻڌايا آهن ۽ ڪڏهن ڪڏهن ائين ڪندي ڏند ڪٿائن جو سهارو ورتو اٿائين. ان ڳالهه تي ڪافي بحث هليو آهي ته اهي مڪالما سقراط جا هيا ۽ تاريخي طور هن سان منسوب ڪري سگھجن ٿا يا نه. يا اهي فقط افلاطون جي تخليق هيا. پر اهو سوال ايترو ته منجھيل آهي جو ان جو قطعي جواب ممڪن نه آهي. انهن ڪتابن کان سواءِ ٻيا به افلاطون جا ڪتاب آهن، جن ۾ سقراط جو ذڪر گھٽ يا بنهه ڪونه آهي.
افلاطون جي فلسفي جي مرڪزي ڳالهه تخيل جي ٿيوري (Theory of idea) هئي، جنهن منجهه هر ڳالهه جا اسان دنيا ۾ ڏسون ٿا سا ڪنهن مڪمل خيال يا هيئت جو نامڪمل اتارو آهي. هن جو مطلب اهو نه آهي ته هر شيءِ جي باري ۾ ڪنهن نه ڪنهن تخيل جو وجود آهي، پر مقصد اهو آهي ته هر تخيل شين جي ذات جي باري ۾ آهي، جنهن جو هڪ مخصوص نالو آهي. مثال طور: انسان جو تخيل آهي ۽ هر انسان ان تخيل ۾ شامل آهي، جيتوڻيڪ هر ڪوئي ان تخيل تي پورو نٿو اچي، ڇاڪاڻ جو هر ڪوئي نامڪمل ۽ تغير پذير آهي، تنهن ڪري بنيادي طور غير حقيقي آهي. ۽ ڇاڪاڻ جو صحيح حقيقتون ته فقط تخيل (Ideas) ئي آهن. اهي تخيل ائين نه آهن، جيئن انسان جي ذهن ۾ اچن ٿا. پر انهن جو وجود زمان ۽ مڪان کان ٻاهر آهي ۽ ان ۾ ڪو به تغير نٿو اچي ۽ نه اهي دنيوي شين جي تغير سان متاثر ٿين ٿا. پر جيڪي شيون تغير ۾ اچن ٿيون، انهن جو حقيقي علم ممڪن ناهي ۽ ان ڪري جيڪي شيون تغير ۾ نٿيون اچن، اهي ئي فقط حقيقي آهن ۽ هن ڪائنات ۾ علم جو حصو ٿي سگھن ٿيون. بهر صورت انسان کي رايو آهي، جنهن ۾ ڦير گھير جي گنجائش آهي ۽ جيڪو ڪڏهن به عقل جي خلاف ٿي سگھي ٿو ۽ اسان کي فريب ڏئي سگھي ٿو. پر صحيح علم کي دوام آهي، اهو عقل تي بيٺل آهي ۽ پائيدار آهي، ڇو ته تخيل غير مادي آهن ۽ تنهن ڪري اهي پوشيده ۽ غير محسوس آهن ۽ انهن جو علم رڳو عقل جي ذريعي حاصل ٿي سگھي ٿو، جن تي حس جو اثر نه آهي؛ ۽ پنهنجي جدليات جي ذريعي افلاطون ان نتيجي تي پهچي ٿو ته اهي شيون جيڪي محسوس ٿين ٿيون، اهي اسان کي انهن تخيلن جي يادگيري ڏيارن ٿيون، جن جو اهي اتارو آهن ۽ اهو ان ڪري ئي ڪري سگھن ٿيون جو انسان جو روح جسم ۾ گھڙڻ کان اڳ ۾ ٻي دنيا ۾ انهن جي روبرو اچي چڪو آهي، جيتوڻيڪ هتي اچي انهن جي باري ۾ ڪافي ڪجھه وساري چڪو آهي؛ پر هن اهي سڀ تخيل وساريا نه آهن؛ جيڪڏهن هو انهن جي ياد لاءِ جدوجهد ڪري ته اهي اتارا، پوءِ اهي جھڪا ۽ گنجريل ڇو نه هجن، اصل حقيقت جي نشاندهي ڪري سگھن ٿا، جيئن تصويرون جيڪي چڱيءَ طرح نڪتل نه هونديون آهن، اصل جي يادگيري ڏياري سگهنديون آهن. اهو ئي افلاطون جو نظريو آهي، ”سکيا سارَ آهي“ (Learning is recollection) ۽ اهو روح جي پائندگي ۾ اعتبار ڪري ٿو، جو موت بعد وري زندگي حاصل ڪري ٿو، جيئن آواگون ۽ پُنر جنم ۾ حاصل ٿي سگھي ٿي.
افلاطون دنيا جي عظيم ترين فلسفين ۽ ليکڪن مان هڪ آهي ۽ هن جا مڪالما اڃا تائين دانشورن ۽ فلسفين تي اثر انداز ٿين ٿا. مٿي جن ڪتابن جو ذڪر آيل آهي، انهن کان سواءِ ”مذاڪرا/مباحثا“ ۾ هڪ دعوت تي مهمان پيار تي بحث ڪن ٿا ۽ (Protagorus) پروٽاگورس ۾ نيڪيءَ کي ۽ علم کي ساڳي ڳالهه ڏيکاريو ويو آهي. مڪالمي ۾ سقراط جو جدلياتي طريقو آهي، جنهن ۾ ڪردار هڪ ٻئي سان اختلاف رکن ٿا ۽ سوال جواب ڪن ٿا. خاص ڳالهه جا مڪالمي ۾ آهي، اها شاعرانه ڏند ڪٿا آهي، جا تمثيل وانگر آهي.
ادبي لحاظ کان به افلاطون جي تحرير کي پنهنجي عظمت آهي ۽ هو دنيا جي ڪنهن به اديب سان ڀيٽي سگھجي ٿو ۽ هن جي تحرير نظم ۽ نثر جي سرحد تي آهي ۽ پنهنجي ڀانت ڀانت روپ ۾ اَکٽ آهي، ڇو ته هو پنهنجي تحرير ”گفتگو“ ۾ سهنجائيءَ ۽ سونهن سوڀيا سان اڳتي وڌي ٿو ۽ غير اهلِ ڪتاب جي ادب ۾ فصاحت جي بلنديءَ تي پهچي ٿو. هن ۾ طنز و مزاح آهي، پر الميه به نهايت دردانگيز اسلوبِ ۾ آهن ۽ اهڙي تحرير ان وقت جي ملحد ادب ۾ نٿي ملي.