تلسي داس
تُلسي داس جي باري ۾ ائين ڄاڻ گھٽ آهي، جيئن هُن جي سيهوڳيءَ شيڪسپيئر جي باري ۾ ڄاڻ گھٽ آهي. ٻئي پنهنجي حياتيءَ ۾ ئي نام – ڪٺيا ۽ چنگ چڙهيل هُيا. ٻنهي جي باري ۾ ڏند ڪٿائون ۽ ڪهاڻيون آهن، جي وسهڻ جوڳيون نه آهن. سچ ته تلسي داس جي باري ۾ ٿورا تفصيل ملن ٿا جن کي للڪاريو ويو آهي، يا انهن کان بنهه انڪار ڪيو ويو آهي. انهن مان اڪثر تفصيل ته هڪ ٻئي کي رَدُ ڏين ٿا. هُن جي جيون ڪٿا جا مُنڍ ۽ مُهڳ ڪيئي آهن، انهن سڀني مان ميل کائيندڙ ۽ ٺهڪندڙ اهي آهن جي تلسيءَ جي لکڻين ۾ ملن ٿا. ٻيا هن جي جيونين جي بهير ۾ ملن ٿا، جي هن جي سهيوڳي يا لڳ ڀڳ سهيوڳي ويشنو سنتن لکيون آهن، جن مان ڪَويءَ جي جيون جي باري ۾ ڪجھه پتو پوي ٿو.
هن جي ڄم جي روايتي تاريخ ته بسنت 1554ع آهي، جنهن موجب هن جي ڄمار هڪ سئو ويهه ورهيه ٿئي ٿي. ٻيو رايو اهو آهي ته هو بسنت 1581ع ۾ ڄائو ۽ 99 سال جيئرو رهيو هو. گريئر سن بسنت 1589ع کي وڌيڪ اعتبار جهڙي تاريخ مڃيو آهي. تلسي ڪٿي ڄائو هو ان جي باري ۾ به ڪا خاطر خواهه شاهدي نه آهي. لڳي ائين ٿو ته هو راجا پوُر يا ايوڌيا ۾ ڄائو هو. هُن جي گروءَ جي باري ۾ به پورو پتو نه آهي. هو پنهنجي جڳ – پَر سڌ ڪتاب ”رام چرت مانس“ (جنهن کي سنڌي هندو شري تلسي رامائڻ چوندا آهن) ۾ چوي ٿو ته:
”مان پنهنجي گروءَ جي چرنن جي پوڄا ڪيان ٿو،
جو ديا جو ساگر آهي، نارا روپ هري،
جنهن جا ٻول ڪرڻا آهن.
جي مايا جي انڌاري کي هٽائي ڇڏن ٿا.“
ٿي سگھي ٿو ته هُن جي گروءَ جو نالو ”نارا روپُ هري“ هيو، جيتوڻيڪ انهيءَ لفظ جي معنى آهي، ”هريءَ جي روپ ۾ ماڻهو“ ۽ اهو امڪان رد ڪري نه ٿو سگھجي ته اِهي لفظ هن لغوي معنى ۾ لکيا آهن.
هن جي ٻالاتڻ، ۽ ڳڀرو – پڻي جي ڳالهين جي باري ۾ به پورو سڌ سماءُ ڪونه آهي. هن جي پنهنجين لکڻين مان پَرو پوي ٿو ته هن جو وواهه سنبت 1612 (1555 ب-ا-م) ۾ ٿيو هو. ڪي چون ٿا ته هُن جي ڌرم پتني واهڻي هئي ۽ هن کان هڪ سال ننڍي هئي ۽ ڪي چون ٿا ته هوءَ تلسيءَ کان ڏهه سال ننڍي هئي ۽ جمنا نديءَ جي ڀرسان ڪنهن وستيءَ ۾ رهندي هئي. هن جي ڪويتا ۾ جنهن استريءَ لاءِ لَنون ۽ پريتڻي جو اظهار ملي ٿو، اهو ٻي ڪنهن استريءَ جي باري ۾ آهي.
تلسي جي وِديا جي باري ۾ به ڌڪا هنيا ويا آهن. ”رام چرت مانس“ ۾ هن چيو آهي ته:
”مون پراڻن ۽ ٻين ڪيترن مُل گرنٿن
جي کوهه مان پاڻي ڀريو آهي ۽ والمڪيءَ
جي رامايڻ مان به ڪافي ڪجھه پرايو آهي.“
هُن هونءَ ته ڪيئي ڪتاب لکيا ها، پر ”رام چرت مانس“ لکڻ کان اڳ هن ڪيئي سفر ڪيا. هو هَردوار ويو، هماليه ۾ نارا ناراڻيا، ڪيدار ناٿ، گنگوتري، جمنوتري، ڪيلاش، گوري گڻيش ۽ آخر ۾ مانسروور جي تيرٿ اسٿانن جي ياترا ڪيائين. هو جڏهن ياترا تان موٽي ايوڌيا آيو، تڏهن رام جي جنم ڀونءِ تي رهي، اها ڊگھي ڪَوتا شروع ڪيائين. ان کان پوءِ هو وري ياترا تي ويو. هن اوڀر طرف گومتيءَ جي ڪناري وڃي اشنان ڪيو، ان کان پوءِ ڪاشيءَ ويو، جتي مڪر سنڪرانتيءَ جي ڏڻ تي ماگھه جي مهيني ۾ سنان ڪيائين ۽ مهينو پوءِ چترا ڪُٽا جي پهاڙين ۾ هليو ويو. اتان هو بسنت ۾ موٽي وري اَيوُ ڌيا آيو. پر اتان وراڻسيءَ هليو ويو. ياترا هن کي اولهه طرف تِروينيءَ (الله آباد) ۽ اتان اجين جي رستي گوداوريءَ نديءَ جي ڪناري وٺي وئي، جتان هو راميشور ۽ ڪنيا ڪُماريءَ ويو ۽ پوءِ الهندي طرف کان سُور شاسٽر ويو، جيئن هو ڪُر کيتر ۽ مٿر وڃي سگھي، جتي هن کي راڌا ۽ ڪرشن سان ڀڳتي ڀاؤ ٿي ويو. هن جي ياترا نربدا جي ڪنٺي تي پوري ٿي، جتان هو وراڻسي موٽي آيو. اِها ساري ياترا، رام چرت مانِس، سان ڪيئن لاڳاپيل آهي، اهو چٽو نه آهي. لڳي ائين ٿو ته پوءِ وراڻسيءَ ۾ هن جي ڌاڪ ويهجي وئي، هن اروتيءَ منگلا (پاروئيءَ جو وواهه)، ڪوتا ولي، گوتم چندريڪا، ڀڳت مالا، گيتا وٺي، ڪرشن گيتا وٺي وغيره ڪتاب به لکيا ۽ آخر ۾ ونيه پتريڪا لکيو، جنهن ۾ هن رام کي پرارٿنا ڪئي ته هو کيس جڳ جي دک ۽ پيڙا مان ڇوٽڪارو ڏئي، پر هُن جو سڀني کان سٺو ڪتاب ”رام چرت مانس“ (شري تلسي رامائڻ ) آهي.
ناڀاداس نالي ڪويءَ چيو هو ته: ”تلسيءَ ۾ آدي ڪوي (ازلي شاعر) پيدا ٿيو آهي.
اهڙي واکاڻ ورلي ڪنهن جي ڪئي وئي آهي. سنبت 1673 (1616 ب.ا.م) ۾ وراڻسيءَ (بنارس) ۾ ڪائي وبا يا مرِي پئي. تلسيءَ جي نرو آئي ۽ صحت ڇڄي پئي ۽ هن جي پونئينِ ڪوتائن ۾ هن جي روڳ ۽ ضعيفائيءَ ڏانهن ڪيئي اِشارا آهن. شايد اهوئي سبب هو جو هُن پنهنجيءَ حالت ۾ زياده گھريءَ معنى جي تلاش ڪئي ۽ پنهنجي اندر ۾ نئين سر جھاتي پاتي.
ونيه پتريڪا ۽ ڪويتا وليءَ ۾ انهيءَ تبديليءَ جا پهريان آثار آهن، جنهن ۾ 1616 بعد از مسيع واري مريءَ ڏانهن واضح اشارو آهي. هن جا ٻه ٻيا ننڍا پُستڪ ”هنومان ڀڳت“ ۽ ”دوها وَلي“ انهن کان پوءِ لکيا ويا. جن ۾ هن جي پنهنجي ڪشٽ ڪشالي ڏانهن اشارو آهي ۽ جن ۾ ان پيڙا جو ورنن ڪيل آهي، جا هن کي پيرن، پيٽ، ٻانهن ۽ مٿي ۾ هئي ۽ هن جو سڄو سرير سُور ۾ ڀرجي ويو هو. انهن پستڪن ۾ انهيءَ دوا درمل، سُتين ڦڪين، ٽوڻن ڦيڻن ۽ پرار ٿنائن جو به ذڪر آهي. جن جو هن تي ڪوبه اثر نه ٿيو هو. انهن ڪويتائن ۾ جا اڻ تڻ، آنڌ مانڌ ۽ تانگهه تات آهي، اها هن جي اڳين ڪويتائن ۾ نه آهي. جي هن من جي ماٺائيءَ، سانتيڪائيءَ ۽ ٿانهر سان لکيون آهن، انهيءَ وبا ۾ تُلسي سنبت 1680 (1623 بعد از مسيع) ۾، اسي ورهين جي عمر ۾ مري ويو ۽ هن جا سنک گنگا ۾ پرواهه ڪيا ويا.
راما نند جي باري ۾ پوري پڪ نه آهي ته هن جا ويچار ڪهڙا ها ڇو ته هن جي باري ۾ ڪتاب نٿا ملن، پر شنڪر ۽ رامانج پنهنجين لکيتن پنهنجين متين ۽ فيلسوفين جي باري ۾ ڪافي انبار ڇڏيا آهن، پر هن جي درشٽيءَ (نڪته نظر) کي سمجھڻ لاءِ هن جي ويچارن جو پُورو فيلسوفاڻو تجزيو (ڇيد) نه ٿو ٿي سگھي، ڇو ته هو ڪوي هو ۽ ڪويتا ۾ فيلسوفيءَ کي جذبو جنڊيءَ تي چاڙهي، رڱي ڇڏي ٿو. پوءِ به هُن جي ڪويتا ۾ هن جي ويچار ڌارا جي چٽي تصوير ملي ٿي. ”شري تلسي رامائڻ“ جو شري لوڪرام ڏوڏيجا سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪيو آهي. لوڪ رام ڏوڏيجا ٻه سال کن اڳ گذاري ويو. (مواد اردوءَ تان ورتل)