بڪونن
(1814ع کان 1876ع تائين)
هو پروڌان جي پائي جو نراجوادي (انارڪسٽ) هو. 30 مئي 1814ع تي هڪ ننڍي روسي کاتيدار جي گھر ۾ ڄايو هو. هن جو پيءُ هڪ روشن خيال انسان هو، مغربي ادب ۾ پڙهيو ۽ جديد مغربي ڌارا کان ڪٽيل ڪونه هو. هن جي پيءُ جي آزاد خيالي، انهيءَ حد تائين ڪانه هئي جو هو زار جي آپي شاهيءَ تي نڪته چيني ڪري، پر بڪونن ۾ بغاوت جي ڪمي ڪانه هئي؛ هن جي پهرين عدول حڪمي اها هئي ته هو جنوري 1835ع ۾ فوج مان فرار ٿي ويو. 1838ع ۾ هن پنهنجي ريجمينٽ تان استعيفى ڏني ۽ ٻي سرڪاري نوڪري به نه ڪئي. هن پيءُ سان جھيڙو ڪري، ماسڪو جي ادبي ۽ لابالي زندگي اپنائي. ان دؤر ۾ ڪجھه جرمن فلسفين جهڙوڪ شيلنگ، فشتي ۽ هيگل جو هن تي اثر ٿيو، جن سڀني کي هن پنهنجي رومانوي انداز ۾ سمجھائڻ جي ڪوشش ڪئي. گھڻو ڪري هو اليگزينڊر هرزن سان ملندو هو ۽ بيلنسڪيءَ سان به هن خيالن جي ڏي وٺ ڪئي هئي. اڃان به ائين چئجي ته انهن کان سياسي شدت پسنديءَ ۾ سبق ورتا هيائين. 1840ع ۾ زار شاهيءَ سان رنج ٿي ۽ آنڌ مانڌ ۾ اچي، هو روس ڇڏي، جرمنيءَ هليو ويو. برلن ۾ هن جو ڌيان صرف سياست ڏانهن ويو ۽ هن هيگل کان متاثر ٿي کاٻي ڌر ڏانهن لاڙو رکيو. 1842ع ۾ ”جرمن سال نامي“ ۾ هن جو هڪ ليک شايع ٿيو، جنهن هن جي زندگيءَ کي موڙ ڏنو ۽ جنهن مان ائين ٿي لڳو ته هو روسي انقلاب ۾ اکيون پائي ويٺو هو ۽ ليک جي پڇاڙي ۾ هن جي مشهور چوڻي هئي، ”تخريبي جذبو هڪ تخليقي جذبو به ٿيندو آهي.“ جنوري 1843ع ۾ نوجوان انقلابيءَ ڊريسڊن به ڇڏي (جتي برلن مان ويو هو) ۽ سئٽزرلينڊ ڏانهن ويو ۽ پوءِ اتان پئرس ويو. جتي هو چئن سالن کان وڌيڪ رهيو ۽ انهيءَ وقت ۾ هو پروڌان، مارڪس ۽ پولينڊ جي پناهگير انقلابين سان مليو. جيتوڻيڪ پوليس هن کي شهر نيڪالي ڏني هئي، هو عين وقت تي پهچي ويو ۽ 1848ع جي انقلاب ۾ بهرو ورتائين، پر پوءِ هن کي جلد ئي برلن ۽ پراگ سرڪايو ويو، جتي هن 1848ع جي سلاف ڪانگريس ۾ اهم ڪردار ادا ڪيو. هتي بڪونن جي انقلابي تمنائن ۾ هڪ ٻيو عنصر شامل ٿيو ۽ اهو هيو جرمنيءَ جي پاڃاريءَ مان آسٽريا جي سلاف قوم جو ڪنڌ آجو ڪرڻ. 1848ع ۾ هن ”سلاف قوم کي گذارش“ نالي هڪ ڪتابچو شايع ڪيو، جنهن ۾ هن جي پروگرام جا ٽي مکيه اصول شامل هئا. (1) مغرب جي بورجوا جمهوريت جي ترديد (2) سلاف قوم جي آزادي (3) ڪسانن جي انقلابي صلاحيت ۽ ويساهه.
مئي 1949ع ۾ بڪونن کي ڊريسڊن ۾ گرفتار ڪيو ويو، جتي هو بلوي کي اتساهي رهيو هو. لنبي ڪارروائيءَ کان پوءِ پهرين هن کي آسٽريا ۽ پوءِ روس جي پوليس جي حوالي ڪيو ويو. پيٽرس برگ جي روسين هن کي پيٽر ۽ پال قيد خاني ۾ ٽي سال قيد رکيو ۽ چار سال ٻيا شلوس برگ جي قيد خاني ۾ رکيو. پيٽر ۽ پال ۾ هن ”اعتراف“ نالي ڪتاب لکيو جو 1821ع ۾ ڇپيو. اهو ڪتاب رياڪريءَ ۽ صداقت جون وايون بتال ڪندڙ ٻه سَرو هيو، جنهن ۾ هن زار نڪولس 1 کان معافي گھري هئي ۽ روسي حاڪم کي سلاف قوم جي آزاديءَ لاءِ اڳواڻيءَ جي آڇ ڪئي هئي.
1857ع ۾ هن جي خاندان جي وچ ۾ پوڻ ڪري، بڪونن کي آزاد ڪيو ويو ۽ هن کي سائيبريا ۾ رهڻ ڏنو ويو. اتي هن هڪ جلاوطن پول جي ڌيءَ سان شادي ڪئي ۽ 1861ع ۾ لنڊن ڀڄي ويو.
بڪونن جي باقي زندگي منصوبا ٺاهڻ ۽ پئمفليٽ لکڻ ۾ گذري، جيڪي گھڻو ڪري اڌ ۾ رهجي ويا ۽ جن جو مقصد پُر اسرار جماعتون ٺاهڻ هيو، جي سڀ وئرٿ ويون. (انقلاب جو خبط به هيروئن جي هير وانگر آهي، جاگٽر ۾ ٿاٻو کائي، ٽنگ ڀڄندي به نه ٿي لهي. انقلابيءَ کي وجھه ملي ته هو اڳياڙي هڻي، سچ کي ڪوڙ، ڪوڙ کي سچ ڪندو ٿو رهي ۽ جڏهن هن جي زبان لنبي ٿي وڃي تڏهن به هو فرضي نالي سان لکندو ٿو رهي ۽ سازش کان نه ٿو مُڙي. سچا انقلابي ورلي ٿا ٿين؛ جي پهريون پنهنجي سر تي سَهي ٿا وڃن ۽ پوءِ ٻي کي ٻوهي ۾ ٿا ڏين؛ نه ته گھڻو ڪري ڇڙو ڀنڀور کي باهه ڏئي، پاڻ ۽ پنهنجي گھر گھاٽ کي سيڪ کان پاسي رکڻ وارا آهن.)
بڪونن سائيبيريا مان ڀڄي لنڊن آيو، اتان اٽليءَ ويو ۽ آخر ۾ سوئٽزرلينڊ ۾ وڃي رهيو. هن هرزن سان جھيڙو ڪيو ڇو ته هرزن پورو پنو ۽ نرم ڌر وارو انقلابي هو. (تاريخ ثابت ڪيو آهي ته جي زار شاهي هرزن جهڙن مخالفن کي جلاوطن نه ڪري ها ته روس ايتريءَ خون خرابي کان به بچي وڃي ها ۽ اڄ کان گھڻيءَ بهتر حالت ۾ هجي ها.) ڪجھه وقت لاءِ هن روس مان آيل تشدد پسند سَرگي نڪائيف سان رابطو رکيو. مارڪس سان نئين سِر پنهنجي واقفيت پيدا ڪري، 1869ع ۾ بڪونن انٽرنيشنل ورڪنگ مينس ائسوسيئيشن (پهرين انٽرنيشنل) ۾ شامل ٿيو، جا متضاد بنيادن واري تنظيم هئي پر مارڪس جي قيادت هيٺ هڪ انقلابي پروگرام اپنايو هيائين. پهرين انٽر نيشنل ۾ مارڪسسٽن جي ڀيٽ ۾ انارڪسٽن جي گھڻائيءَ ٿي ۽ بڪونن انهن ۾ پنهنجن پيروڪارن جي خفيه انجمن ٺاهي ۽ انڪري 1872ع ۾ هن کي ان تنظيم مان نيڪالي ڏني وئي. انهيءَ سال هن جي سڀ کان اهم تحرير هئي ”انقلابي سوال جواب جو ڪتاب“ جو هن نڪائيف جي اثر هيٺ لکيو. ٻيو ڪتاب رومانوف (روسي زار) خاندان جي نندا ۾ لکيائين ۽ 1872ع ۾ ”خدا ۽ رياست“ لکيائين، جنهن ۾ هن ڏيکاريو ته رياست ۽ خدا جو تصور، آزاديءَ جا ازلي دشمن آهن. 13 جون 1876ع تي هو برلن، سوئٽزرلينڊ ۾ مري ويو. بڪونن پنهنجي آخري زندگيءَ ۾ نراجواد کي انتها پسند انفراديت جو نظريو ٿيندو ڏٺو ۽ مارڪسي تاريخ ۾ انهن قوتن جي اهميت هُئي. غير ذاتي (Impersonal forces) هيون، هن جي فلسفي ۾ مارڪس جي پرولتاريت ۾ ويساهه بدران هَر – هاريءَ ۾ ويساهه هو.
علامه اقبال جو اهو شعر:
جس کھیت سے دہقان کو میسر نہیں روزی
اُس کھیت کے ہر خوشہء گندم کو جلادو۔
دراصل لينن سان نه پر بڪونن سان لاڳو آهي، (پر عالمه اقبال رڳو اشتراڪيت جو نالو ٻڌو هو ۽ ان جو ڪوئي خاص مطالعو ڪونه ڪيو هئائين.)
بڪونن کي برطانيا يا المانيا ۾ ٿورا پيرو هيا ۽ فرانس ۾ نراجواد، خاص ڪري ٽريڊ يونين ۾ پروڌان مان ڦٽي ڦلاريو هيو. پر هن عظيم روسي نراجوادي کي زبردست شخصيت هئي جنهن جو ساريءَ انقلابيءَ تحريڪ تي اثر ٿيو. هن اسپين ۽ اٽليءَ ۾ پيروڪارن جا ڪيئي گروهه ڇڏيا، جتي هن جي موت کان ڪيئي ڏهاڪا پوءِ نراج واد جي سگھاري هل چل هلي ۽ بڪونن جو نالو ۽ يادگيري 1870ع کان 1880ع تائين روسي ناروڊنڪن (Narodinks) (مقبولِ عام پارٽيءَ جي ماڻهن کي چوندا هئا.) ۾ گونجندو رهيو. 1917ع کان پوءِ مارڪس ۽ بڪونن جي ذاتي ۽ نظرياتي دشمنيءَ سوويت يونين ۾ بڪونن جي نالي کي بلڪل دونهاٽي ڇڏيو نه ته هو انقلاب جو معزز ترين پيش رَو هو. بڪونن روس جي انقلابي ويچار لاءِ به اصول رکيا هئا –روسي ڪسان جي انقلابي تقدير ۾ اعتبار ۽ سِلاف قوم جي مقصدِ حيات ۾ اعتبار، ته اها ئي دنيا کي مغرب جي تخريب پذير بورجوا تهذيب کان بچائي سگھي ٿي. جارج ارويل. آندري مالرو ۽ هيمنگوي جا اسپين ۾ نراجوادي هل چَل جي پس منظر ۾ ناول صاف ڏيکارين ٿا ته نراجوادي ننڍي ۽ وڏي ۾ ڪو به فرق نه ڪندا ها ۽ ڪوئي ڪئپٽن، ڪرنل يا جنرل ڪونه هو، سڀ انقلاب جا سپاهي ها. اها ٽيڳر، اها ڳرائي، اها ننڍ وڏائي، اهو درجي جو احساس جو ورلي ٽرڙائپ ۽ آپي پَڻي کي پاسي رکي ٿو، برائيءَ جي جڙ آهي ۽ ماڻهوءَ جو جڏهن ڪنهن سان ان آپي سبب ذاتي ٽڪر ٿئي ٿو ته هو نظرياتي آڙ وٺي ٿو. جيئن اسٽالن، ٽراٽسڪيءَ جي خلاف ورتي هئي يا جيئن اڄ ڪلهه افغانستان ۾ ٿي رهيو آهي.