بريس پاسترناڪ
(1890ع کان 1960ع تائين)
ويهين صديءَ جو اهم نوبل انعام يافته هو، جنهن روس جي مختلف قومن ۽ ٻين ملڪن جي شعري ادب جو ترجمو ڪيو هو ۽ ان ڪري به مشهوري ماڻيائين، جو خاص طور هن شيڪسپيئر جو ترجمو روسي زبان ۾ ڪيو. هن جي زندگيءَ جو رستو ڏاڍو پيچيده هو. هن کي 1917ع جي انقلاب کانپوءِ جي تلخ تجربا ٿيا. انهن جو بيان پنهنجي دلڪش ناول ”ڊاڪٽر زواگو“ ۾ ڪيو اٿائين، جنهن تي پوءِ انگريزيءَ ۾ فلم به ٺهي آهي. هُو ائنا اخمتووا ۽ آسف ميڊالسٽام جو گھرو دوست هيو. اسٽالن، مِدالسٽام وانگر هن کي به مارائي ڇڏي ها، پر پهرين ڏينهن ۾ جڏهن انقلاب کان متاثر هيو ته هن اسٽالن تي هڪ نظم لکيو هو، جو کيس پسند آيو هو، انڪري ”پاسترناڪ“ تي ڪو قدم نه کنيو ويو. پاسترناڪ ”ڊاڪٽر زواگو، روس جي مشهور ادبي رسالي ”نووي ميِر“ ۾ ڇپجڻ لاءِ نه ڏنو ۽ سمگل ڪري يورپ ۾ ڇپايو.
مان 1976ع ۾ جڏهن روس ۾ هوس تڏهن ڪجھه اديبن سان پاسترناڪ تي اڪثر بحث ٿيندا ها ۽ هو مونسان متفق هوندا ها ته پاستر ناڪ، پُشڪن کانپوءِ روس جو عظيم ترين شاعر هو. مون ڇپجڻ کان پوءِ پسترناڪ انگريزي ترجمي ۾ يڪدم پڙهيو هو ۽ ارينا (جنهن سان مون هن ڪتاب جو پهريون جلد منسوب ڪيو آهي.) اهو فرينچ ترجمي ۾ پڙهيو هو. جڏهن هوءَ فرانس ۾ ”وديشي ٻولين جي اداري“ ۾ پڙهندي هئي، تنهن وقت سندس عمر ويهه ورهيه مس هوندي هئي. پاسترناڪ ناول صرف اهو لکيو هو. باقي شاعريءَ جا ٻه – ٽي ڪتاب لکيا اٿائين، جي مون پڙهيا آهن. ڇاڪاڻ جو هنن ۾ گھري تصو ف واري ڪيفيت آهي ۽ پنهنجي دؤر جي گھُٽ ٻوساٽ کان پاڻ گھڻو اثر پرايو اٿائين ۽ پاسترناڪ جي دؤر سان رڳو ڪتابن ذريعي آشنائيءَ سبب، مون کي اهي نظم ڪيتري حد تائين مبهم ٿي لڳا. پاسترناڪ ”ڊاڪٽر زواگو،“ يورپ ڏانهن خفيا طريقي موڪلي ڇڏيو هو، جتي هن کي ان ناول تي نوبل پرائيز ملي هئي، جنهن لاءِ هن خوشي ۽ مسرت جو اظهار تار ذريعي ڪيو هو، پر پوءِ پاسترناڪ تي حڪومت طرفان بار آندو ويو هو ته هو اهو انعام نه وٺي، تنهن ڪري هُن انعام وٺڻ کان مجبوري ڏيکاري هئي. پنهنجي دؤر جي سياست ان جي ادب تي ڪيترو نه اثر انداز ٿئي ٿي. منهنجي خيال ۾ هر اديب کي ڪنهن به سياسي پارٽيءَ کان الڳ ٿلڳ رهڻ گھرجي ۽ هن جي شاطر پڻي ۾ شريڪ نه ٿيڻ گھرجي.
”ڊاڪٽر زواگو“ جي هيروئن لارا، هن جي محبوبا نينا جي ڪردار جو عڪس هئي. پاسترناڪ به ٻن، ٽن عورتن سان عشق ڪيو هو، جن مان نينا سان هن جي سڪ سَرس هئي. روسي حڪومت کي اهو شڪ هو ته ”ڊاڪٽر زواگو“ پاسترناڪ نينا جي معرفت ٻاهر موڪليو هو. انڪري نينا کي ٽي سال يا ان کان به وڌيڪ عرصو سائيبيريا سزا طور موڪليو ويو هو. جڏهن هن کي قيد مان آزادي ملي هئي ته پاستر ناڪ مري چڪو هو. مون ”ٽائيمس“ رسالي ۾ ڪٿي پڙهيو هو ته نينا هن جي قبر تي گل کڻي وئي هئي. پاسترناڪ روس جي انهيءَ علائقي ۾ پوريل آهي، جتي ڪيترائي اديب رهندا آهن ۽ موت کان پوءِ پوريا ويندا آهن، جنهن کي ”پيري ڊيلنڪو“ چوندا آهن ۽ جتي هاڻي ته روز ماڻهو گلن جا انبار پاسترناڪ جي قبر تي رکي ويندا آهن.
هن وقت ساري دنيا ۾ هن جو قدر ڪيو ٿو وڃي ۽ ”ڊاڪٽر زواگو“ تي ٺهيل فلم هڪ Classic فلم تصور ڪئي ٿي وڃي. پنهنجي جيئري پاسترناڪ سان اڪثر اديب بي حد حسد ڪندا هيا ۽ اهو حسد جو عنصر مون اديبن ۾ سياستدانن کان به گھڻو وڌيڪ ڏٺو آهي. روس جو مشهور ناول نگار فيڊن، پاسترناڪ جو پاڙيسري هو ۽ جيتوڻيڪ هو اديبن جي بيورو ۾ اثر رسوخ جو مالڪ هو، هن پاسترناڪ جي ڪابه مدد ڪانه ڪئي هئي . مون ڪٿي پڙهيو هو ته هُو سورج مُکيءَ جا ڀُڳل ٻج چٻاڙي رهيو هو (جيئن اڪثر روس ۾ چٻاڙيندا آهن) ته هن کي دل جو دورو پيو هو ۽ هو مري ويو هو.
مان هي سڀ پنهنجي حافظي مان لکي رهيو آهيان ۽ هن ۾ ٿوري غلطيءَ جي گنجائش ٿي سگھي ٿي. مون کان اهو سال به وسري چڪو آهي، جنهن ۾ پاسترناڪ کي نوبل انعام مليو هو. پر اها مون کي پڪ آهي ته ”ڊاڪٽر زواگو“ کانپوءِ پاسترناڪ، نظم ۾ ڪا نئين تخليق ورلي ڪئي هئي ۽ ائنا اخمتووا وانگر خاموشي اختيار ڪئي هيائين ۽ گذاري لاءِ روس کان ٻاهر عظيم اديبن جا ترجما ڪيائين. پاسترناڪ جي زندگي پڙهي مون کي حافظ جو هڪ شعر ياد ايندو آهي:
چه گويمت که به ميخانه دوش مست و خراب
سروشِ عالمِ عيبم چه مزدها داده ست
(ڇا ٻڌايان ته ڪلهه رات مئخاني ۾ مست ۽ خراب، (حالت ۾ ) مون کي غيب جي دنيا مان سروش ڪهڙيون خوش خبريون ڏنيون آهن!)