شنڪر آچاريا
(788ع کان 820ع تائين)
ٻڌ کان پوءِ هندستان جو وڏي ۾ وڏو مفڪر هو. هن جو ڪلاديءَ ۾ جنم ٿيو. (ڏکڻ – اولهه ڀارت ۾ ملبار ڪناري تي، گوا کان ٿورو هيٺ ) هو هڪ نهايت سمجھو ٻار هو ۽ ڪنهن نهر کي لاڙي پنهنجي ماءُ جي در تائين آندو هيائين. جيئن هن کي پاڻي ڀرڻ جي تڪليف نه ٿئي. جڏهن هو اٺن ورهين جو هيو تڏهن کيس اسڪول موڪليو ويو. هو گووند گاد پد جو شاگرد هيو. هو يوگي نه ٿيو پر پوري ڀارت جو رٽن ڪيائين ۽ مختلف فيلسوفن سان واد وادُ ڪيائين. بنارس ۾ هُن هڪ زبردست برهمڻ تحريڪ هلائي. هن چار آشرم برپا ڪيا: ڏکڻ ۾ سرنگري (ميسور صوبو) ۾، اوڀر ۾ پوريءَ ۾، اولهه ۾ دوارڪا ۽ اتر ۾ بدري ناٿ (هماليا) ۾. هو 32 ورهين جي عمر ۾ هماليا جي هڪ ڳوٺ ڪيدار ناٿ ۾ گذاري ويو. سندس ٻه جيون ڪٿائون لکيون ويون . هڪ ماڌوءَ لکي ۽ ٻي آنند گِريءَ.
شنڪر اد ويتا مت جو هيو، جنهن جو دوئيءَ ۾ اعتبار نه هو. جنهن انهيءَ ڳالهه تي اصرار پئي ڪيو ته ڪائنات ۾ وحدت آهي، ڪثرت ڪانه آهي. هن جي نظر ۾ هيءَ دنيا خدا مان پيدا ڪئي وئي هئي ۽ خدا ڏانهن موٽي ٿي وئي. انهيءَ نظرئي سان شنڪر نه رڳو سانکيا جي ترديد ڪئي پر هُن ٻوڌي سکيا کي به رد ڏنو، جيڪي چون پيا ته دُنيا صرف ڏيک هئي ۽ سچي ڪانه هئي. شنڪر چيو ته: دنيا جنهن کي مايا چيو وڃي ٿو سا سچي آهي، جيڪڏهن ان کي مخصوص طريقي سان ڏٺو وڃي. پر انت ۾ اها حقيقي (ستُ) نه آهي.
ڇند وگيا اُپنشد جي قول ”تت تُومَ آسي“، (اهو تون آهين) سان شنڪر شروع ڪري پنهنجو نظريو ڏنو ته خودي (آتما) ئي اصل حقيقت آهي. هن جي خيال ۾ پورو برهمانڊ (ڪائنات) ۾ اهنڪار (اندروني خودي) جنهن کي ڀُل ۾ آتما سمجھيو ٿو وڃي. اَوديا (اڻڄاڻائيءَ) جو نتيجو آهي. شنڪر جئمني (Jaimini) مت پوروا – ممانسا (Purra – mimanse) سان سهمت هيو ته حق جي تلاش ۾ عقل تي ڀروسو نٿو ڪري سگھجي ۽ ان لاءِ اندر جي ٻوجھه کپي. اسان کي اهڙي ٻُوجھه گھرجي، جنهن سان ”ضروري“ کي يڪدم سمجھي وٺون ۽ ”غير ضروريءَ“ کي پاسي ڪري ڇڏيون. اسانکي ته ٻُڌيءَ جي ضرورت آهي، هر ڪاريه پوءِ اهو راج جي باري ۾ هجي يا ارٿ شاستر هجي، ٻڌيءَ جو ٻيلي ۽ ٽهليو هجي ۽ فيلسوف کي ديهه – ڌاري (مادي) ڳڻتيءَ کان مٿي رهڻ گھرجي هر ڳالهه جو شانتيءَ سان نبيرو ڪرڻ گھرجي. هن کي اگيان مان ڇوٽڪاري لاءِ سڀ کان وڌيڪ ڪوشش ڪرڻ گھرجي، خاص طور موڪش (موک) لاءِ جا اننت جي اڪائيءَ ۾ آنند ڏئي ٿي.
ماڻهوءَ جو من سُتيتا (سچائيءَ) جي ڄاڻ کان وانجھي آهي، ڇاڪاڻ جو اهو هر شيءِ کي اَوَڪاش ۽ سمئي (زمان ۽ مڪان) جي جھليءَ (Film) مان ڏسي ٿو. مايا، من جي انهيءَ ويچار ڌارا کي سمجھڻ لاءِ اُدم تي ويچارا ڪڍي ٿي. اهو ٻنڌن ساري انسان ذات کي ڄم کان پلئه پيو آهي. اسان ٻڌي جي ذريعي پدارٿ شيون ڄاڻي سگھون ٿا ۽ هن مايا کي سمجھي سگھون ٿا، پر جي سچ پچ اسان حقيقت کي سمجھي سگھون ته اهو برهما آهي. ان کي ٻُڌي (عقل) جي ذريعي يا اندري گيان (اوسان) وسيلي پائي نه ٿا سگھون، پر هڪ پاڙهي پڪي ڪيل من جي اندرينءَ ٻوجھه سان سمجھي سگھون ٿا. سچي آتما ڏاڍي ڇُپيل آهي، جڏهن انهيءَ جو اَنڀوءُ (احساس) ٿئي ٿو ته اگيان ۽ مايا الوپ ٿي وڃن ٿا. هن وڌيڪ چيو ته ڇاڪاڻ جو ٻاهرين ۽ اندرين حقيقت ۾ ڪو ڦير ڦند نه رهندو ته هي سرشٽي ڪونه رهندي.
شنڪر هڪ هنڌ لکيو ته مايا نه ست، نه است آهي ۽ نه وري ٻئي آهي. اها نه ورهايل ۽ نه وري ٻئي آهي، نه ان جا انگ آهن ۽ نه انهن کانسواءِ ڪجھه آهي نه ٻئي آهن. اها پنهنجي پاڻ ۾ اچرج جهڙي آهي ۽ بيان کان ٻاهر آهي. مايا جي سمرٿي کي نشٽ ڪرڻو آهي، پاڻ ۾ نجي، انادي ۽ اَڀن (سڄي) کي سجاڳ ڪري. انڪري ڪانٽ جي لفظن ۾ ڏٺل ۽ اڻ – ڏٺل، پڌري ۽ الوپ، ظاهر ۽ حقيقي، ٻئي شيون گڏوگڏ. ساڳيءَ طرح ٻه پاڻ، جيڪو چنچل ۽ هڪ آهي ۽ آتما جا اسان سڀني جي ستيتا (سچائيءَ) جو سارُ آهي، جيڪا اسان ٻين جي جيون ۽ شين سان ورهايون ٿا، ٻه ديوتائون آهن. ايشور (اپائڻهار) جن کي عام ماڻهو اوڪاش، سمئه، ڪارڻ ۽ ڦير گھير جي ذريعي پوڄا ڪن ٿا ۽ برهمڻ جو نج آهي ۽ ان جو پرماڻ (اختيار ) ڏسي، ان ۾ گيان ذريعي نڀتا ۾ ايڪتا پسي سگھجي ٿي.
حقيقت ۾ شنڪر چيو آهي ته هڪ ديهڪ پر آتما (Personal God) جي هئڻ ۾ ويساهه اسان جي ورٻل (هيڻي) سداچار لاءِ چڱو آهي، پر اهو برهمڻ جي اصل تت کي ڦِرائي نٿو سگھي، جيڪو سچ پچ هن دنيا جو آدي انادي تت آهي ۽ جيڪي به ان ۾ آهي، هن طرفان آهي. ويدانت جيئن شنڪر بيان ڪئي آهي هروڀرو وحدت الوجودي ناهي، ڇاڪاڻ ته سڀ شيون برهما جو حصو آهن. شنڪر اُپنشدن، ڀڳوت گيتا ۽ ويدانت، سوُتر تي ٽيڪائون ۽ وکياڻ لکيا آهن.