ائنا مُلڪا احمد
صدر فاروق لغاريءَ ۽ وزير اعظم محترمه بينظير ڀٽو، ائنا ملڪا احمد جي رحلت تي ڏک جو اظهار ڪندي، آرٽ جي دنيا ۾ هن جي اهم مقام جو اعتراف ڪيو آهي. ائنا مُلڪا جنهن پنجاب يونيورسٽيءَ ۾ ڊپارٽمينٽ آف فائين آرٽس جو بنياد رکيو هو، گذريل خميس تي 77 ورهين جي عمر ۾ گذاري وئي. هوءَ هڪ يهودي خاندان ۾ 1917ع ۾ ڄائي هئي ۽ ارڙهن ورهين جي عمر ۾ اسلام قبوليو هيائين. 1939ع ۾ هن لنڊن جي رايل ڪاليج آف آرٽس مان گرئجوئيشن ڪئي هئي ۽ ان کان پوءِ هن امرت سر جي شيخ احمد سان شادي ڪئي.
ساڳي سال هوءَ هندستان آئي ۽ ڪجھه وقت کان پنجاب يونيورسٽي ۾ مٿي ذڪر ڪيل حيثيت ۾ ڪم ڪيائين. ائنا مُلڪا هن جي ڏاڏيءَ جو نالو هو جو هن فني تخليق وقت پنهنجو نالو ڪري استعمال ڪيو. پنجاب يونيورسٽيءَ جي آڊيٽوريم ۾ هن جا ٺهيل قائداعظم ۽ علامه اقبال جا وڏا پورٽريٽ لڳل آهن. هن پاڪستان جي تحريڪ ۽ هند – پاڪ جنگين جي باري ۾ به مصوري ڪئي آهي. 1963ع ۾ هن کي تمغئه امتياز،“ 1969ع ۾ ”قائداعظم اعزاز“ ۽ 1983ع ۾ ”خديجة الڪبرا“ جو تمغو مليو.
ائنا مُلڪا سنڌ يونيورسٽي جي انهن پروفيسراڻين جي استاد به هئي، جن فائين آرٽس جي ڊگري پنجاب ۾ ورتي هئي. انهن جي اصرار تي مون هن کي فون ڪيو ته پنجاب يونيورسٽيءَ ۾ رٽايرمينٽ کان پوءِ سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ ڊپارٽمينٽ آف فائين آرٽس اچي سنڀاري پر هن معذرت پيش ڪئي.
مهنجي هن سان فقط هڪ ڀيرو لاهور ۾ ملاقات ٿي هئي ۽ هن سان آرٽ تي ڪافي وقت گفتگو ٿي هئي. هوءَ آرٽ ۾ پاڻ ته اظهاريت پسند (Expressionist) هئي پر هن کي پوري آرٽ جي تاريخ تي گرفت هئي. حسب عادت مون پنهنجي سوانح حيات لاءِ هن جي گفتگوءَ تي نوٽ ورتا ها جي اڃا مون وٽ آهن ۽ جن مان ڪجھه هيٺ ڏيان ٿو:
مشهور هسپانوي مصور گويا (Goya) جي باري ۾ هن هڪ چوڻي ٻڌائي. ”ساري دنيا لغو ۽ بي معنى آهي، ان جا چهرا، ان جا رنگ روپ، ان جا آواز –سڀ هڪ خواب پريشان وانگر آهن، سڀ هڪ ٻئي کي ٺڳن ٿا ۽ ڪوئي ڪنهن کي نه ٿو ڄاڻي.“
فرينچ مصور پال گوگن جي باري ۾ هن چيو ته ”هو ماڻهو ته نه هو جن هو، ڪنهن بربريت پسند وانگر هن کي سماج جي رسم و رواج کان نفرت هئي. هو هڪ خالق وانگر پنهنجي مخلوق ٺاهي ڊاهي ڇڏيندو هو ۽ وري ان کي ٺاهيندو هو.“ هن گوگن جي پاليزين (Polenesian) عورتن جي باري ۾ تصويرن جي ڏاڍي ساراهه ڪئي هئي ۽ چيو هو ته هو هڪ ڪلاسيڪي قديم انسان (A classical primitive) هو. جڏهن مون هن سان وان گوگ جي باري ۾ ڳالهايو ۽ چيو ته ”هو گوگن جو همعصر هو ۽ هن سان گڏ ٽهٽي ٻيٽ تي ڀونوچ سمنڊ ۾ رهندو هو. پر گوگن کان ڪيترو نه مختلف هو.“ تڏهن هن چيو ته ”وان گوگ خدا جي اسرار کي ڇهڻ چاهيو هو ۽ ان ڪري ديوانگي هُن جي مقدر بڻي هئي. ڏسين نه ٿو ته هن جي سورج مُکيءَ جي کيت ۾ ڪيئن هڪ برقي رو ڊوڙي رهي آهي. اهڙي تصوير هڪ ديوانو ئي ڪڍي سگھي ٿو. جنهن جي نظر ۾ هر فرزانو ديوانو هجي.“
تلوس لاترڪ جو نه رڳو آرٽ مون ڏٺو هو پر هن جي زندگيءَ تي ناول ”مولان روش“ به پڙهيو هو جو مون کي بيحد پسند آيو هو ۽ جنهن ۾ ڄڻ منهنجي جوانيءَ جي تصوير چٽي وئي هئي. لاترڪ لاءِ هن چيو هو ته: ”هن جي ذهانت نهايت تيز هئي ۽ هو پنهنجي هر هم عصر جي روح ۾ پيهي ٿي سگھيو. هو هر صاحبِ ڪشف آدميءَ وانگر پيڙهه رکي سگھندو هو، بودليئر وانگر بنياد رکندڙ هو.“
پوءِ ڪافي وقت اسان سيزان مئٽسيءَ، رينار (Renoir) براڪيو (Braque) وغيره جي تصويرن تي ڳالهائيندا رهيا سين. ائنا ملڪا جو خيال هو ته پاڪستان ۾ نظريئه پاڪستان ۽ مسلم ثقافت جي مصوري ڪئي وڃي ڇو ته اها اسانجي نفسيات سان ٺهڪي اچي ٿي.
هر آرٽسٽ جي زندگي به ٻي انسان جي زندگيءَ وانگر ناپيدار آهي. جي ڪائي پايداري آهي ته اها آرٽ کي آهي ۽ اهو ئي وقت جي يلغار جو مقابلو ڪري سگھي ٿو ۽ ڪنهن وقت فتح ان جو مقدر ٿئي ٿي.