اِپيڪيورس
اِپيڪيورس جو اثر مون تي ڀرپور جوانيءَ جو ٿورو عرصو رهيو پر هن جي فلسفي جو عڪس اڄ تائين منهنجي شاعريءَ ۾ آهي. هو يونان ۾ 342 ق.م ۾ ڄائو هو ۽ 270 ق. م ۾ مري ويو. هُن جي دوستن جي هُن سان بي انتها محبت هوندي هئي، جنهن موت کان اڳ هن کان پنهنجو دک وساري ڇڏيو هو. غريبيءَ، جدائي ۽ بيماريءَ هن جي زندگي وڌيڪ بي معنى ڪري ڇڏي هئي. پر پوءِ به هُن موت جي بستري تان هڪ دوست کي خط لکيو:
”هاڻي جڏهن مان زندگيءَ جو هي پويون ۽ سڳورو ڏهاڙو گذاري رهيو آهيان، مثاني ۾ پيشاب جي سوراخ (stanguary) مون کي نهوڙي نيو آهي ۽ مون کي حد کان وڌيڪ پيڙا ڏئي رهيو آهي، پر تڏهن پوءِ به ان پيڙا کان وڌيڪ منهنجو ڌيان گئي گذري حياتيءَ جي سوچ ويچار ۽ ڳالهه ٻولهه ڏانهن وڃي رهيو آهي.“
اهو هو ايپي ڪيورس جنهن کان وڌيڪ ٻي ڪنهن فيلسوف جو سنمان نه ڪيو ويو آهي ۽ جنهن جي فيلسوفيءَ کي ٻي ڪنهن جي به فيلسوفيءَ کان گھٽ پرجھيو پروڙيو ويو آهي. ايپي ڪيورس جون هيٺيون ڳالهيون مون کان نه وسريون آهن جي پنهنجي ٻوليءَ ۾ لکان ٿو:
1. هو پڪ سان چوي ٿو ته اسان ڪنهن فياض يا نيڪو ڪار هستيءَ جي اولاد نه آهيون پر لاابالي، نه هيڏانهن نه هوڏانهن، فطرت جا ويڳا ٻار آهيون، جيون ڪنهن ڪلاڪار جي رٿا ڪيل ڪلا وانگر نه آهي ۽ نه ان لاءِ ڪو گھاٽ گھڙيو يا سٽ سِٽي وئي آهي؛ اهو هڪ ميڪانيڪيءَ فطرت جو اتفاق يا حادثو آهي پر اسان ان کي سُکي يا گھٽ ۾ گھٽ وقت ٽپائو پر وڻندڙ اتفاق بڻائي سگھون ٿا. اهو انسان ذات مان ٻه خوف ڪڍي سگھي ٿو. ديوتائن جو خوف ۽ موت جو خوف.
2. هي سارو وجود رڳو اسان جي دنيا تائين محدود نه ِآهي. ٻيون به ڪيتريون دنيائون آهن، اهي ايتريون ڪشاديون ۽ حيرت انگيز آهن جو انهن کي به پنهنجون ڌرتيون، پهاڙ ۽ سمنڊ آهن، انساني قومون ۽ جنتائون آهن، ڪُل آهن، ونش آهن ۽ ڀانت ڀانت جا پَسُون ۽ جهنگلي جيوَ آهي. اسان هن اننت ۽ اَپار سمنڊ جي ڪڪرا – ڪنٺي تي ننڍين پٿرين وانگر آهيون؛ ڇاڪاڻ جو اَڻا (Atoms) ڪنهن ميل ميلاپ ۾ وري وري اچن ٿا. ڪنهن ريت ڪي حالتون پيدا ڪري، وري وري ڦيريون پائي، هن وٿيءَ ۽ ويڇي جي، اوڪاش (Space) جي بي انت چڪر ۾، اهي هن سرشٽيءَ جي سرائيءَ تي ڦري، گھڙجي، ڪيئي روپ وٺن ٿا. ان ڳالهه جو ڏس آهي نه ڏاهه آهي.
3. پر اهو ڪيئن ٿو ٿئي ته اهي اَڻا، اِهو مادو، اِهي جَڙ – پَد ارٿ جون تِرماتر ۽ پچڪڙيون رَتيون، بنا ڪنهن سونهپ ۽ اڳواڻيءَ جي ڪَٿيون ٿي وڻ ٻوٽا ۽ ڦل ڦول، پکي، پسون ۽ ماڻهو ٿين ٿيون؟ انهن اَڻن ۾ اهڙي ترڪيب ۽ ترتيب ٺاهڻ جو ڏانءٌ آهي جو اهي هومر جهڙا شاعر، ڊيموڪرٽس (Democritus) جهڙا سائنسدان ۽ ايپي ڪيورس جهڙا فيلسوف بڻائن ٿا؟ ايپي ڪيورس ان ڳالهه جو جواب ڏئي ٿو ته آزمايش (پريکيا) ۽ غلطيءَ (پرانتي) جي ذريعي، مادي جي درجي بدرجي آوءُ سراڻ ۽ پورڻتائيءَ سان ڪُڍنگي ۽ اڻ گھڙئي کان ٺاهوڪي، ڏسڻي وائسڻي ۽ تکي چوکي جي روپ تائين زندگي هر اَڻ – پُختيءَ (Unfit) شيءِ کي ريٽي ڇڏي ٿي ۽ وڌيڪ پختي شيءِ کي اَتِي جيون ڏئي ٿي. ان لاءِ هندي ۾ شڪتات جيون (Survival of the fittest) جو لفظ آهي جو پرمانند ميوارام پنهنجي سنڌيءَ ڊڪشنريءَ ۾ به ڪم آندو آهي ۽ اردوءَ ۾ ان کي بقائي اصلح چوندا آهن. ان ريت ايپي ڪيورس ڊارون کان 2200 (ٻاويهه سؤ سال) اڳي ارتقا جو نظريو پيش ڪيو هو جنهن کي پوءِ ڪارل مارڪس پنهنجي اقتصاديات جو بنياد بڻايو، ان جي بت (Statue) تي 19 آگسٽ تي پاڪستان ٽي – وي تي ڏيکاريو ويو ته روسي ليڪا پائي رهيا هيا. 20 آگسٽ صبح جو روزاني ڊان ۾ آيو ته بائلورشيا خودمختياريءَ جو اعلان ڪيو آهي ۽ گورباچوف جي ملٽري ايڊوائيزر ۽ انٽيرير منسٽر پاڻ کي گولي هنئي آهي.