قريش ۽ مڪي جي حڪمراني
آل اسماعيل وري مڪي ۾ گڏ ٿي ويا.
هونئن ته سڄو عربستان اسماعيل عليه السلام جي اولاد سان ڀريو پيو هو. پر قصي پنهنجي پوين اٺن پيڙهين جي اولاد کي مڪي ۾ گڏ ڪري ورتو.
قريش قبيلن جو اطلاق نضر بن ڪنانه جي اولاد کان ٿيڻ لڳو.
قريش جو لفظ تقريش مان نڪتل آهي،
جنهن جي معنيٰ آهي ’وکرڻ کانپوءِ گڏ ٿيڻ.‘
قصي اُنهن کي گڏ ڪيو، انهن قبيلن جو گڏيل نالو قريش پئجي ويو.
سڃاڻپ لاء انهن قبيلن جا پنهنجا پنهنجا نالا به رکيا.
تقرش جو لفظ صفاتي لحاظ کان ڪَسب ۽ واپار جي معنيٰ ۾ به اچي ٿو، جيئن ته انهن گڏيل قبيلن جو عام طور تي ڌنڌو واپار ئي هو، تنهن ڪري مٿن اهو نالو ٺهڪي ٿو. عربي ڏاڍي فصيح ۽ بليغ زبان آهي، تقرش جي هڪ معنيٰ تلاش ۽ جستجو به آهي، قصي پنهنجي ڏاڏاڻي قبيلن کي گڏ ڪرڻ جي لاءِ ڳولا ۽ جستجو ڪئي هئي، ائين اهو نالو قريش جي هڪ ٻي سُڃاڻپ بنجي ويو. عربن ۾ صحرائي قبيلا هڪٻئي تي مٿڀرائپ ظاهر ڪرڻ جي لاءِ ڪوبه بهانو زيان نه ڪندا هئا،. هنن جي ڊڪشنريءَ ۾ قريش، قرش جو تفسير به هو قريش ۽ هڪ وڏي سامونڊي مڇيءَ کي به چيو وڃي ٿو، جيڪا ننڍين مڇين کي کائي وڃي ٿي، هُنن پنهنجي قريش نالي سان ٻين قبيلن کي اهو باور ڪرايو ته هاڻ اوهين اسانجو گرهه بنجو.
اهي ته هئا قريش اصطلاح جي لاڳو ٿيڻ جا پنج سبب. هڪ ڇهون سبب اهو به بيان ڪيو وڃي ٿو ته ڪنانه بن خزيمه جي پوٽي جو نالو قرش هو، ان جو قبيلو به ان جٿي بنديءَ ۾ مڪي اچي ويو.
ايئن اهو نالو اڃا به سگهارو ٿي ويو.
چون ٿا ته ان قريش بن حارث جو پٽ بدر بن قريش هو،
ان بدر نالي ڇوڪري مڪي کان پري يثرب وٽ هڪ واپاري لنگهه وٽ هڪ کوهه کوٽرايو هو، اُن کوهه جي ڪري اهو هنڌ بدر سڏجڻ لڳو.
هي اهو ئي هنڌ آهي جتي مسلمانن ۽ ڪافرن ۾ پهرين جنگ جو ٿيڻ لکيل هو.
جنگ بهرحال ٿي،
قصي جا صحرائي قبيلا زور آور هئا.
مٿان وري سندس ويڳي ڀاءَ رزاح جي پريان شامي سرحد کان مدد اچي پهتي، بنو قضاء جنهن جي قافلي سان گڏ قصي مڪي آيو هو. اهي به تراڙيون ڪڍي سندس مدد لاءِ وڃي سهڙيا. انهن سڀني جي سامهون بنو خزاعه جا ڪجهه حليف به هئا. انهن ۾ خاص طور تي بنو بڪر سڀني کان اڳيان هو.
وڏي جنگاڻ ٿي.
گهڻو ئي رت وهيو، ٻنهي طرفن ڪنڌ ڪريا، بنو خزاعه ۽ بنو بڪر جو وڏو نقصان ٿيو، نيٺ ڀرپاسي جا امن پسند قبيلا جنگبنديءَ جي لاءِ اڳتي وڌيا. اهو طئي ٿيو ته ڌريون عمرو بن عوف بن ڪعب کي پنهنجو امين مقرر ڪن، ٻنهي ڌرين کيس پنهنجو امين مقرر ڪيو. وَچن ڪيائون ته ٻي ڏينهن ڪعبي جي اڱڻ ۾ اچي هو ٻنهي ڌرين جي وچ ۾ جيڪو به فيصلو ڪندو. اهو مڃيو ويندو.
ٻي ڏينهن جو بي تابيءَ سان اوسيئڙو ٿيڻ لڳو
ٻيو ڏينهن اچي ويو،
ٻيئي ڌريون ڪعبي جي اڱڻ ۾ موجود هيون
عمرو بن عوف فيصلو ٻڌائڻ جي لاءِ اُٿي بيٺو.
ٻيئي ڌريون چپ ڀيڪوڙي ٻُڌڻ لڳيون
عمرو ڪڙڪيدار آواز وارو ڊگهي قد وارو سگهارو ماڻهو هو.
وڏي آواز ۾ چيائين:
منهنجو فيصلو ڪَن کولي ٻڌو.
ٻنهي ڌرين جي وچ ۾ جيڪا رتو ڇاڻ ٿي آهي، اها آءٌ پنهنجن هنن ٻنهي پيرن جي هيٺيان لتاڙيان ٿو، جيڪو ٿيو سو ٿيو،، هاڻ ڪابه رتو ڇاڻ نه ٿيندي، ڪابه ڌر ٻي ڌر ک خون بها نه ڏيندي، باقي ڳالهه وڃي رهي ڪعبي جي سار سنڀال جي، ته مون حسب نسب ۽ تاريخي حقيقتن کي سامهون رکي اهو فيصلو ڪيو آهي ته مڪي جو متولي قصي ٿيندو. بنو خزاعه ۽ بنو بڪر پنهنجي سڄي مال ۽ ملڪيت سان مڪي جي حدن مان ٻاهر رهڻ جا پابند هوندا. فيصلو ٻڌايو ويو آهي، هاڻ ان تي عمل ٿئي.
عمل ٿيو.
فيصلو ٻڌائيندڙ عمرو بن عوف پنهنجي فيصلي جي ڪري هميشه لاءِ يعمر بن عوف سڏجڻ لڳو، ڇو ته ٻنهي پيرن سان لتاڙڻ واري کي عربيءَ زبان ۾ يعمر ئي چيو ويندو آهي.
قصي پري کان ايندڙ مڪي جو اڳواڻ بنجي ويو.
هن مڪي جي رئيس هئڻ جا سڀ حق ادا ڪري ڇڏيا.
کانئس اڳ خدا جي گهر جي طواف، حج ۽ عمري جي لاءِ ايندڙ پانڌيئڙن جي لاءِ ڪي به سهولتون نه هونديون هيون، پَري کان ايندڙ پانڌيئڙن کان ڀَتو ورتو ويندو هو. پر هنن جي کاڌي پيتي ۽ رهڻ سَهڻ جا بندوبست اڻپورا ۽ بي ترتيب هوندا هئا. مڪي جا رهواسي ماڻهو به شهري سهوليتن کان اڻ واقف هئا، هنن جي پاڻ ۾ صلاح سولي جي لاءِ ڪو مقرر هنڌ نه هوندو هو. جنگ ۽ امن جي ڏينهن ۾ هو پنهنجيون ٻوليون پيا ٻوليندا هئا،
قصي جي اچڻ تائين مڪي جا ماڻهو جهوپڙيون ٺاهي صحرائي خانه بدوشن جيان رهندا هئا، قصي جڏهن پنهنجي وڏِن جي قبيلن کي گڏ ڪيو ويو ته کين ڪچا پڪا گهر ٺاهي رهڻ جي لاءِ چيو ، رهڻ جي لاءَ گهرن جي اڏاوت جي لاءِ ڪاٺ به ملي ويو.
قصي کان اڳ ماڻهو اُنهن وڻن کي ڪعبي جي احترام ۾ وڍڻ کان ڊڄندا هئا، قصي ڪعبي جي بستيءَ کي وسائڻ ۽ سجائڻ جا لاءِ کين ڪنڊِيدار وڻن کي وڍڻ تي راضي ڪري ورتو. نه رڳو اهو پر پهريون وڻ قصي پنهنجي هٿن سان وڍيو.
مڪي ۾ ماڻهو وسڻ لڳا ته قبيلا ماٿريءَ ۾ واري، ريتي، ۽ پٿرن سان گهر ٺاهڻ لڳا. اُن ماٿريءَ جا ڪيترائي نالا هئا.
ان کي ابطح، بطحا ۽ بطاح نالن سان سڏيو ويندو هو.
جيڪي قبيلا اتي گهر جوڙي رهڻ لڳا. تن کي ’مطبين‘ چيو ويندو هو.
اهي قريش البطاح به سڏجڻ لڳا.
اُنهن قبيلن جي اڪثريت هئي،
ڪن قريشي قبيلن پنهنجي رهڻ جي لاءِ مڪي جي جبلن جي ڀَڪن کي پسند ڪيو، ايئن اهي مڪي جي هيٺينءَ حصي ۾ رهڻ لڳا، انهن کي ’قريش ظواهر‘ سڏيو ويو.
سڀ آباد ٿي و يا ته مڪو هڪ شهر بنجي ويو.
ايئن قصيءَ مڪي جي ماٿريءَ کي پهريون ڀيرو هڪ شهري نظام کان متعارف ڪرايو. اُن شهري رياست کي هلائڻ جي لاءِ ست منصب (عهدا)لاڳو ڪيا، پهريون عهدو ’حجابه‘ جو هو.
اهو فيصلو ڪعبي کي حجاب ۾ رکڻ جو هو، ته جيئن هر ڪو ڪعبي ۾ نه گهمندو وتي، جيتوڻيڪ ڪعبي جي چاٻي اڳ ۾ به هوندي هئي، پر قصي ڪعبي کي کولڻ ۽ بند ڪرڻ جا قاعدا مقرر ڪيا. دروازو ڪڏهن کلندو ۽ ڪير کوليندو ۽ جيڪو کوليندو، جنهن وٽ چاٻي هوندي، اهوئي ڪعبي ۾نذراني طور آندل امانتن جي حفاظت به ڪندو.
ٻيو عهدو رفاده جو رکيو ويو.
قصي پنهنجن ماڻهن کي گڏ ڪري ساڻن ڳالهايو.
چيائين.
خدا جي گهر جي زيارت لاءِ ايندڙ پانڌيئڙن کي خدا جو مهمان تصور ڪيو ويندو. اُنهن پانڌيئڙن جي مزماني ۽ خدمت چاڪري اسانجو فرض آهي. آءٌ پنهنجي مال مان حصو ڏيندس، اوهين پنهنجي مال مان ان ۾ حصو وجهو. هڪ گڏيل فنڊ جوڙيو ۽ خدا جي گهر ڏانهن ايندڙن کي کارايو.
ٽيو عهدو سقايه جو هو.
کارائڻ مان گڏ پيئارڻ جو تصور اچي ٿو، پر مڪو اهڙي بنجر ۽ گرم جابلو سنگلاخ ماٿريءَ ۾ آباد هو، جتي کائڻ ۽ کارائڻ جي لاءِ اٺ جو گوشت ته اتي ئي ملي ويندو هو. پر ڍؤ ڪري پيئڻ جي لاءِ پاڻي ماٿريءَ جي ٻاهران آڻڻون پوندو هو. ڪعبي جي اڱڻ ۾ زم زم جو کوهه لڳ ڀڳ پنج سؤ سالن کان لٽيو پيو هو. قصي جي نسل جي ماڻهن کي اُن کوهه جي باري ۾ خبر نه هئي، کين پتوئي ڪونه هو ته ڪڏهن هت خدا جي گهر کي ٺاهڻ واري پهرينءَ ايندڙ پانڌيئڙيءَ جي کُڙين جي رڳڙ سان اهو چشمو جاري ڪيو ويو هو، جيڪو شايد هن سڳوري هنڌ تي بتن جي رکڻ جي ڪري لڪايو ويو هو. زم زم جو کوهه کليل هجي ها ته شايد پانڌيئڙن کي پاڻي پيارڻ ڏکيو نه هجي ها، پر اُن جي نه هئڻ سبب اها ڏاڍي ڏکي ذميداري لڳي. قصي چمڙي جا وڏا وڏا حوض ٺهرايا. مڪي جي ٻاهران اٺن تي وڏين کلين ۾ پاڻي آڻي، انهن حوضن ۾ حاجين جي لاءِ رکيو ويندو هو، نه رڳو اهو، پر پاڻيءَ کي خوشذائقه ۽ غذائيت سان ڀرپور بنائڻ جي لاءِ اُنهن ۾ سڪل ميوو ۽ ڪشمش وڌي ويندي هئي.
چوٿون عهدو ’ندوه‘ سڏيو ويندو هو.
قصي کان اڳ ته مڪي ۾ ڪوبه پڪو گهر نه هو.هن رهائشي قبيلن کي مستقل گهرن ٺاهڻ جي صلاح ڏني ته مڪي جي سردار جي لاءِ هڪ وڏي عمارت جوڙائي، جنهن جو مکيه دروازو ڪعبي جي اڱڻ ۾ کلندو هو. انهن ڏينهن ڪعبي جي اڱڻ جي ڪا ٻاهرين ديوار نه هئي، چيو وڃي ٿو ته ڪعبي جي چوڌاري جوڙيل گهرن جي دروزان جي نالن سان ڪعبي جي دروازن جا نالا پئجي ويا، قصي جڏهن ”دارلندوه“ جي نالي سان وڏو گهر جوڙايو ته اها سندس دور جي ماڻهن جي صلاح مصلحت جي جاءِ بنجي ويئي، اڄ جي دور ۾ جيئن ’پارليامينٽ‘ جي عمارت هوندي آهي. تن ڏينهن ’دارلندوه‘ جي عمارت اهو ئي فرض پورو ڪندي هئي، نه رڳو اهو، پر مڪي جي سماج جون گڏيل تقريبون به اُتي ئي ٿينديون هيون. شادي مرادي، خوشي غميءَ ۾ دارلندوه جا دروازا کلي ويندا هئا.. هر تقريب اتي ٿيندي هئي.
ان حد تائين جو قبائلي گهرن ۾ جڏهن ڪا ڇوڪري سامائبي هئي ته اُن جي احترام جي لاءِ کيس ان ئي عمارت ۾ ماڻهن جي سامهون گندي ڪرائي سوکڙيون پاکڙيون ڏنيون وينديون هيون. هونهن ته قبيلن جو هر فرد اتي اچي ٿي سگهيو، پر دارلندوه ۾ جڏهن صلاح مصلحت جي لاءِ گڏجاڻي ڪوٺائي ويندي هئي ته قبيلن جي رڳو چونڊ فردن کي اُتي گهرايو ويندو هو. جيئن هو اهو فيصلن جي لاءِ پنهنجي صلاح ڏيئي سگهن، اُتي راءِ ڏيندڙ چونڊيل معزز ماڻهن تي به هڪ شرط لاڳو هو ته انهن جي عمر چاليهن سالن کان گهٽ نه هجي.
وڏا فيصلا امن جي بدران جنگ جي لاءِ هوندا هئا.
جنگ جي حالت ۾ قبيلن جي سرداري ۽ علم برداريءَ جو عهدو به مقرر ڪيو ويو هو.
اهو پنهنجو عهدو ”الواءِ“ سڏبو هو.
قبيلن ۾ پاڻ ۾ رابطو رکڻ ۽ هڪ مقرر ڪيل سالار جي پويان تراڙيون کڻي وڙهڻ جي ترغيب عربستان جي آزاد صحرائي قبيلن ۾ هڪ نئين شئي هئي، قصي جتي پنهنجن پنهنجن قبيلن جي لاءِ ذميداريون مقرر ڪيون، اتي ايندڙ پانڌيئڙن جا فرض به مقرر ڪري ڇڏيا، زيارتين کان محصول جي صورت ۾ ڀتو ته قصي کان اڳ بنو جرهم ۽ بنو خزاعه جا سر پنچ به وٺندا هئا، پر انهن جي پانڌيئڙن کان وصولي مقرر ٿيل محصول جي بدران ڦر لٽ ۽ دٻڙ دئوس ۽ ڌانڌلي وڌيڪ لڳندي هئي. قصيءَ اهو اصول جوڙيو ته مڪي ايندڙ زائرين ۽ واپارين ۾ فرق رکيو وڃي. چنگيءَ جي به هڪ حد مقرر ڪيائين، سڀئي غير مقامي ماڻهو پنهنجي اچڻ تي پنهنجي واپاري مال جو ڏهون سيڪڙو مڪي جي انتظاميه کي ڏيڻ جا پابند ڪيا ويا.
تنهن ڪري اها چُنگي عشر سڏجڻ لڳي.
اِهو عشر ڏيئي ايندڙ مڪي ۾ قيام جي دوران کائڻ پيئڻ ۽ رهائش جون مفت سهولتون حاصل ڪندا هئا.
قصي جتي قريش قبيلن کي ڪعبي جي زيارت لاءِ ايندڙن واسطي سهولتون پهچائڻ تي راضي ڪيو، اُتي پنهنجن قبيلن جي مٿڀرائپ لاءِ ڪجهه رسمون به لاڳو ڪيون، انهن رسمن مان اڪثر جو تعلق پنهنجن ماڻهن جي تن آساني ۽ ٻاهران ايندڙ غير قريش ماڻهن تي مقامي ماڻهن جي برتري، نفعي ۽ سهوليتن جو حصول به هو. جهڙوڪ: اهو ئي طئي ڪيو ويو ته ٻاهران ايندڙ حاجي ڪعبي جي طواف، صفا ۽ مروه جي و چ ۾ هلڻ کانپوءِ منيٰ ۽ مزدلفه مان ٿي عرفات جي ميدان ۾ ويندا. پر عرفات جي ميدان ۾ رهڻ جو شرط مقامي قريشن تي لاڳو نه هوندو.
عرفات جي ميدان ۾ وقوف حج جو شرط هو، پر هو اُن مان نڪري ويا.
پنهنجي امتيازي شان بنائڻ جي لاءِ هنن ٻين زائرين جي لاءِ ته اٺن ۽ ٻڪرين جي ڏاس مان ٺهيل سستن خيمن کي مڪي، منيٰ، مذدلفه ۽ عرفات ۾ رائج رکيو، پر پنهنجن ماڻهن کي اهڙن گهٽ قيمت وارن خيمن ۾ رهڻ جي منع ڪري ڇڏي. پنهنجن ماڻهن تي اهو لازمي ڪري ڇڏيائون ته هو ڪاري خراب ڏاس جي خيمن ۾ رهڻ جي بدران ڳاڙهي رنگ جي يعني ڪيمخواب ڪپڙي جا ٺهيل ننڍا ننڍا شاميانا هڻي ترسن ۽ پنهنجا ماڻهو حج وارن ڏينهن ۾ گيهه کي گرم ڪري صاف ڪرڻ جي تڪليف به نه ڪن. ڪجهه رسمون جيڪي اڳ ۾ ئي جاري هيون، اهي جاري رکن .
جهڙوڪ ٻاهران ايندڙن جي لاءِ لازمي هو ته هو خدا جي گهر جي طواف واسطي ٻه مخصوص ڪپڙا مڪي مان خريد ڪن. جيڪڏهن ڪو غريب غربو خريدڻ جي سگهه نٿو رکي ته اهو پنهنجي سهولت جي لاءِ ڪپڙن کانسواءِ اگهاڙو ٿي، خدا جي گهر جو طواف ڪندو هو.
قصي جي حج وارن ڏينهن ۾ مزدلفه ۾ لڳاتار باهه جو مَچ ٻاري رکڻ جي رسم به شروع ڪئي، جنهن لاءِ چيو ويو ته رات جو پانڌيئڙن کي رستو ڏَسڻ ۾ سهوليت رهندي، پر ڪجهه ماڻهو جيڪي انهن بت پرستيءَ وارن ڏينهن ۾ حج ڪندي ڪندي ان باهه جي پوڄا به ڪري ايندا هئا.
بهرحال قصي مڪي جي شهري وستيءَ جو پهريون حڪمران بنجي ويو.
هُن وڏي ٺٺ، جذبي ۽ دٻدٻي سان حڪومت ڪئي.
هن جا چار پٽ ۽ ٻه نياڻيون هيون.
عبدالمناف، عبدلدار، عبدالعزيٰ ۽ عبدقصي پٽن جا نالا هئس ۽ تخمره ۽ برهه ڌيئرون هئس، اُنهن سڀني جي هڪ ئي ماءَ هئي، مڪي جي اڳوڻي رئيس حليل بن ڪعب بن عمرو الخزاعي جي ڌيءَ حبي.
قصيءَ وڏي ڄمار ماڻي.
سندس زندگيءَ ۾ ئي سندس پُٽ معاشري ۾ پنهنجو مقام تمام ماڻي چڪا هئا، هونئن ته سندس چارئي پٽ سڄي تر ۾ بهادري، سخاوت ۽ اعليٰ ظرفيءَ جي معيار سبب مشهورهئا، پر انهن چئني مان ٻيو پٽ عبدمناف پنهنجي شخصيت جي جاذبيت، ڏاهپ ۽ بهترين سفارت ڪاريءَ جي گڻن سبب نه رڳو مڪي ۾، پر پري جي وڏين رياستن سان پنهنجا لاڳاپا قائم ڪري چڪو هو.
اهو عبدمناف ئي هو جنهن عربستان جي وارياسن پٽن مان نڪري پري اتر اولهه ۾ شام ۽ روم جي حاڪم هرقل کان پنهنجي قوم جي پُرامن واپار ڪرڻ جي لاءِ موڪل ناما حاصل ڪيا هئا، ظاهر آهي ته انهن واپاري قافلن کي آڻڻ ۽ نيئڻ سبب سندس مالي حالات مضبوط ٿي ويئي هئي.
پنهنجي زندگيءَ جي آخري ڏينهن ۾ قصي کي پنهنجي سڀ کان وڏي پٽ عبدالدار کي شهر ۾ پنهنجي ننڍي ڀاءَ عبدمناف کان سماجي توڙي مالي طور ڪمزور ڏسي، مٿس پيار اچي ويو ۽ هن خدا جي گهر جي چاٻيءَ کانسواءِ خدا جي ميزباني جون جملي ذميداريون کيس سونپي ڇڏيون. قصي عبدالدار کي چيو ته پٽ مونکي خبر آهي ته تنهنجا ننڍا ڀائر توتي فوقيت حاصل ڪري چڪا آهن. منهنجي ڪوشش اها آهي ته منهنجن پٽن ۾ گهٽ وڌائي نه ٿئي،
سڀ معزز هجن.
منهنجو اثاثو اوهان سڀني ڀائرن ۾ هڪ جيترو ورهائبو، باقي منهنجي نالي جيڪي اعزاز آهن سي سڀ توکي ٿو ڏيان. ايئن قصي خدا جي گهر جي درباني (حجابت) سقايه، رفاده، لواءِ، ندوه ۽ اڳواڻي عبدالدار کي ڏيئي سندس قدر کي اوچو ڪري ڇڏيو، جيئن هو عبدمناف جي برابر نظر اچي سگهي.
عبدمناف پنهنجي قد کان به گهڻو وڏو نڪتو.
هن سڄي عمر پنهنجي پيءُ پاران پنهنجي ڀاءَ کي ڏنل اختيارن ڏانهن اک کڻي به نه ڏٺو. پيءُ جي چالاڻي کان پوءِ پنهنجي ڀاءَ عبدالدار جي مڪمل تعظيم ڪيائين.
ٻنهي جو اولاد جوان ٿي ويو
عبدمناف جا چار پُٽ هئا.
سڀني کان وڏو مطلب، ٻيو هاشم، ٽيون عبدشمس. ٽيئي هڪئي ماءَ مان هئا. ماءَ جو نالو عاتڪه هو، اها امره بن نالج بن تعلبه بن ذموان جي ڌيءَ هئي، جيڪو جفر جي اولاد مان هو، ڇوٿين پُٽ جو نالو نوفل هو، جنهن جي امڙ عاتڪه نه پر واحدة هئي، عاتڪه کي ٽي ڌيئرون به هيون، تماضر، حنه، قلابه، بره ۽ هالا. اهي پنجئي ڌيئرون جڏهن قريش جي پنجن مضبوط قبيلن ۾ پرڻايون ويون ته انهن قبيلن جا عبدمناف ۽ سندس ٽنهي پُٽن مطلب، هاشم ۽ عبدشمس سان لاڳاپا وڌيڪ مضبوط ٿي ويا. نوفل جي مائتي ڀيڻ جو نالو لايطه هو، دنيا جي هر زنده معاشري وانگر عرب قبيلن ۾ به ڌيئرن ۽ ڀيڻن جي وڏ گهراڻن ۾ پرڻجڻ ۽ مائتي ڀائرن جي خوشحالي، سخاوت ۽ جسماني مضبوطي بي پناهه قوت جو سبب هوندي آهي.
عبدالدار جي اولاد جي ڀيٽ ۾ عبدمناف جو اولاد عربستان جي ريگستانن ۾ وڌيڪ معزز ثابت ٿيو، جڏهن عبدالدار ۽ عبدمناف ٻئي گذاري ويا ته ٻنهي جي اولادن ۾ ڪعبي جي ڪنجين ۽ مهمانن جي ميزباني جي جملي اعزازن جي لاءِ ڇڪتاڻ ٿيڻ لڳي،
عبدمناف جي اولاد سان ڪجهه ٻين ڀائرن جو اولاد به اچي گڏيو.
عبدمناف جون پنجن وڏن قبيلن ۾ پرڻيل ڀيڻون به اچي سهيڙيون. هڪ ڀيڻ خوشبوءِ مان ڀريل بادشاهي پيالو به پاڻ سان گڏ کڻي آئي، عبدمناف جي پُٽن ۽ ڌيئرن کانسواءِ سندن طرفدارن خوشبوءِ سان ڀريل پيالي ۾ هٿ ٻوڙيا ۽ هٿن سان ڪعبي جي غلاف کي خوشبو ءِ هڻي قسم کنيو ته اسين ناانصافي سان ڪعبي جا هڙئي اختيار عبدالدار کي ڏيڻ تي سخت احتجاج ڪنداسين، وڙهڻو پيو ته ان وقت تائين گڏجي وڙهنداسين، جيستائين سمنڊن ۾ پاڻي ۽ ريگستان ۾ واري آهي، خوشبوءِ ۾ هٿ ٻوڙڻ جي ڪري انهن سڀني ڪٽنبن جو نالو ”مطيين“ پئجي ويو. بنو اسد بني زهره، بني تيم ۽ بنو حارث به انهن سان گڏ هئا.
هيڏانهن عبدالدار جي اولاد کي به پنهنجن سئوٽن جي اُن ڪٺ جي سُڻس پئجي ويئي.
شايد کين خوشبوءِ نه ملي يا هنن ٻي گروهه تي نفسياتي دٻاءَ وجهڻ ٿي گهريو، هو پيالي ۾ خوشبوءِ جي بدران ڪنهن اُٺ يا ڳئون جو رت ڀري ڪعبي جي اڱڻ ۾ اچي بيٺا، هي رت سان ڀريل آڱريون ڪعبي جي غلاف سان اگهي ته نه ٿي سگهيا، تنهن ڪري هنن پنهنجون رت هاڻيون آڱريون پنهنجون زبانون ڪڍي چٽيون ۽ وات پٽي وٺي اهو هُل ڪيو ته اسين ڪعبي جي مجاوري مرڻ مارائڻ کانسواءِ ڪنهن ٻي جي هٿ ۾ وڃڻ نه ڏينداسين، عبدالدار کانسواءِ مخزوم، عدي، سهم، جمع ۽ ٻين ڪيترن ئي قريش قبيلن جو اولاد به ساڻن اچي بيٺو ۽ هو به رت سان ڀريل آڱريون ٻُوڙي چٽڻ لڳا.
قصي جي پوٽن ۾ ٻه گروهه ٿي ويا،
خوشبوءَ ۾ هٿ ٻوڙي حلف کڻڻ وار اصلاف ۽ مطيين مشهور ٿيا ته رت چٽيندڙ وري لعفتھ الدم سڏجڻ لڳا.
ٻنهي پاسن جنگ جون تياريون ٿيڻ لڳيون.
قصي جي اولاد ۾ ڇڪتاڻ شروع ٿي ته سڀئي قريش قبيلا ورهائجي ويا. تلوارون مياڻين مان ٻاهر اچي ويون، پٿر جي سِراڻين تي اهي تکيون ٿيڻ لڳيون. انهن ڏينهن صحرائي قبيلن ۾ ڍال جو رواج گهٽ هو. کين بچاء جو هوش نه هوندو هو. جنگ جي حالت ۾ هو رڳو هڪ ئي هنرکان وقف هئا، بي جگريءَ سان وڙهڻ ۽ ان وقت تائين وڙهڻ جيستائين موت منجهن فيصلو نه ڪري.
مڪي جي سڳوري احترام واري وستيءَ ۾ ڊپ ڇائنجي ويو.
ڳجهون مٿان آسمان جي وشالتا کان ٿورو هيٺ اچي اُڏار ڪرڻ لڳيون، اها وستي جنهن جي طئي ٿيل حدن ۾ ڪنهن ساهه واري جو رت وهائڻ به حرام هو، اتي هاڻ ڀائرن جي اولاد هڪٻئي جي خلاف تلوارون اُڀيون ڪري ورتيون.
مڪي تي جنگ جا ڪڪر ڇائنجندا ڏسي ڪجهه امن پسند ماڻهن کي قصي ياد اچڻ لڳو. جنهن قريش جي سڀني قبيلن کي ريگستان مان ڪڍي مڪي جي وستيءَ ۾ احترام واري گهر جي چوڌاري شان ۽ مان سان آباد ڪرايو هو، خود وڏي ڄمار ماڻڻ کانپوءِ فوت ٿي حجون ۾ دفن ٿيو هو، قصي جي حجون ۾ دفن کان پوءِ حجون ئي مڪي جي معززين جو پسنديده قبرستان بنجي ويو هو ۽ هاڻ قصي جي اولاد ۾ پيل ويرون ڏسي کين حجون ۾ ڳڻپ کان مٿي قبرون کلڻ لاءِ بي چين نظر اچڻ لڳيون. کين قصي جي چالاڻي تي سندس ڌيءَ تخمر جو لکيل قصيدو ياد اچي ويو.
تخمرا لکي ٿي:
سُمهڻ واري رات سڀ سُمهي رهيا هئا ته
موت جي خبر ڏيندڙ بُڇڙي ماڻهوءَ
دروازو کڙڪايو
۽
قصي جي مرتئيءَ جي خبر ڏني
اُن قصيءَ جي وڃڻ جي
جيڪو قوم جو سردار هو
سھونهون هو
سخي ۽ ڪريم هو
خبر ڏيندڙ اُن شخص جي مرڻ جي خبر ڏني
جيڪو ’لوي‘ ڪٽنب ۾ گهڻو مُهذب هو
اُن خبر منهنجي اکين مان لڙڪن جا بند ڀڃي ڇڏيا
لڙڪن جي لڙيءَ کي ڇني ڇڏيو
وکيري ڇڏيو
منهنجي اندر ۾ ڏک ڀرجي ويو
منهنجي ننڍ اُڏي ويئي
بي قراري اهڙي ته وڌي ڄڻ نانگ ڏنگي وڌو هجي.
مڪي جي بستيءَ ۾ قصي جي اولاد جي سري کان موت جو نانگ ڦَڻ کولي جهومي رهيو هو، سڄي علائقي ۾ ڀائرن جي اولاد ۾ پاڻ ۾ دشمني جي ڪري خوف جي لهر پکڙجي ويئي.
عبد مناف جي اولاد مان هاشم کي بهرحال اُميد هئي ته متان جنگ ٽري وڃي.
مڪي جي پوتر بستيءَ ۾ ڪا رتو ڇاڻ نه ٿئي.
ايئن ئي ٿيو
ڪجهه قبيلا ٺاهه ڪرائڻ جي لاءِ اڳيان وڌيا.
خوشبوءِ جي پيالي مان ڪعبي جي غلاف کي سرهو ڪندڙن ۽ رت چٽيندڙن جي وچ ۾ جنگ جي بدران امن جي حالت ۾ فيصلو ٿي ويو.
فيصلي ڪندڙ امينن ٻنهي ڌرين جي وچ ۾ تڪراري بنيل ڪعبي جي مجاوري جي مسئلي کي جانچيو.
ٻنهي ڌرين جي سماجي ملهڪٿ جو جائزو ورتو
هنن جي مال مڏي، اولاد، عادتن، سخاوت ۽ قرباني جي جذبن کي پرکيو ۽ فيصلو ڪيو، فيصلو اهو ٿيو ته ڪعبي جي سار سنڀال جون اڌ ذميواريون هڪ ڌر ادا ڪري ۽ اڌ ٻي ڌر- عبدمناف جي اولاد ۾ سخاوت، نرمي ۽ ايثار جي جذبن کي سَرس ڏسي خدا جي گهر ايندڙ مزمانن جي مزمانيءَ جو سڀئي ذميداريون هنن جي حوالي ڪيون ويو.
کين چيائون ته حاجين کي کارائڻ ۽ پاڻي پيارڻ اوهانجي ذميداري .
ايئن سقايه ۽ رفاده جهڙيون عظيم خدمتون عبدمناف جي ڪٽنب جي سرپنچ هاشم کي ملي ويون.
۽ ڏيکاءُ جي وڏيرپ، جنگ ۽ جهيڙي ۾ جهنڊو کڻي هلڻ، جنگ جي ميدان ۾ ڊوڙندڙ گهوڙن جي سرواڻي ڪرڻ ۽ ڪعبي جو دروازو کولڻ ۽ بند ڪرڻ جون ذميداريون عبدالدار جي اولاد کي سونپيون ويون، ’دارلنده‘ جو کليل ڪمرو قصي جي سڄي اولاد جي لاءِ گڏيل ڪيو ويو ته جيئن شهر جا سڀئي معززين اتي اچن، ويهن، صلاح سولي ۽ فيصلا ڪن.
فيصلو ٿيو ته ان تي عمل به ٿيو
جنگ ته ٽري ويئي، پر دلين ۾ ڪَٽر پئجي ويو.