انتهائي انعام- معراج پاڪ
هر ناحق توهين برداشت ڪرڻ جو انعام هوندو آهي.
توهين جيتري ناحق، شديد ۽ سرعام هوندي، انعام جو مقدار، شدت ۽ ان جي دائمي حيثيت اُن ئي نسبت سان ملندي ۽ اهو انعام قائم رهندو. هڪ پيڙهيءَ کان ٻي پيڙهيءَ تائين هلندو.
شرط هڪ ٻيو به آهي.
توهين سَهڻ واري ۾ بدلي وٺڻ جي سگهه ۽ صلاحيت هُجي، پر هو خدا جي خاطر پنهنجي طاقت استعمال نه ڪري.
انساني توهين جي به حد ٿي سگهي ٿي، طائف جي بدبخت ۽ بشنين اهي سڀئي حدون اُورانگهي ڇڏيون. ناحق توهين کان وڏي ٻي ڪا ڏکوئيندڙ ڳالهه نه هوندي آهي.
آقاﷺ جي دل ڏک سان ڀرجي ويئي، ته هن حمد ۽ ثناءَ کانپوءِ پنهنجي پالڻهار کان مدد ۽ پناھ گهري، هاڻي خدا پاران عظيم ترين انعامن جو سلسلو شروع ٿيو.
انعام ايترو ملندو آهي، جيترو ڪو صبر ۽ سَهپ ۽ ڪجهه ناڪاري رد عمل ۽ ڪنهن قسم جي بدلي نه وٺڻ کانپوءِ پاڻ کي اُن جو اهل ثابت ڪري، ان حد تائين اذيت سان ڀريل توهين کانپوءِ به، دشمن لاءِ مُرڪي دعا گهري، لڙڪن هاڻن لبن تي ڏڪندڙ لفظن سان ليلائي گهُريل دعا، جڏهن ان تي قدرت ۽ اختيار هو ته ظالمن کي سيکت ڏئي سگهي. خدا زمين ۽ آسمان جي ڪمانڊر ملائڪن جي واڳ آقاﷺ جي هٿ ۾ ڏئي ڇڏي هُجي. پر آقاﷺ شڪر جو سجدو ڪرڻ کانپوءِ زمين ۽ آسمان جون اِهي سڀ ڪُنجيون ٻيهر خدا جي قدمن ۾ رکي خدا کان خير ۽ عافيت ۽ پنهنجي دشمن جي ڀلائي ۽ هدايت جي دعا گهري.
اڳ ۾ ڪنهن به پيغمبر ايئن نه ڪيو هو.
حضرت نوح پنهنجن ماڻهن جي سختين کي ڏسي انهن کي پاراتو ڏئي، دشمنن جي جبلن تي آباد وستين کي ٻوڙائي ڇڏيو هو. عاد ۽ ثمود جي ماڻهن تي گرجدار آواز ۽ رڙ کين برباد ڪري ڇڏيو. حضرت لوط عه جي اشاري تي سندس دشمنن تي پٿرن جو مينهن وَٺو هو. ڪنهن جي بلند ۽ بالا عمارتن کي تيز هوائن اچي پاڙئون پٽي ڦٽي ڪيو. پهاڙن اندر ٺهيل مضبوط گهرن ۾ ويٺل مُنڪر ڪک پنَ وانگر اڏُايا ويا هئا. حضرت موسيٰعه آسمان تان ڪيترين ئي آفتن کي سڏي ورتو هو، پوءِ به هُنن نه مڃيو ته کين سمنڊ جي وچ ۾ غرق ڪرائي ڇڏيو.
هڪ آقاﷺ کانسواءِ صرف سيدنا عيسيٰعه پنهنجن دشمنن لاءِ ڪا بُرائي نه گهري هئي ۽ پنهنجن بدبخت ڪوتاھ نظر يهودين جي ميڙ ۾ پنهنجو صليب خود پنهنجي ڪلهن تي کڻي ڦلڻا ٿيل پيرن سان صليب تي پنهنجن هٿن ۽ پيرن ۾ لوهي ڪوڪا هڻائي وهندڙ رت هاڻن پنهنجن هٿن ۾ پيرن کي ٻڌرائي ڪنڌ اڏيءَ تي رکڻ هليو ويو هو. اها به ناحق توهين جي حد هئي. تنهن ڪري خدا سندس دشمن جي بدنيت اکين تي پردا وجهي، پنهنجي اُن پياري رسول کي ڪو نقصان رسائڻ کانسواءِ زمين تان جيئرو آسمان جي وشالتا ۾ کڻي ورتو ۽ سندس ڪن ۾ سَرٻاٽ ڪيو ته تون انساني نسل ۾ سڀني کان وڏي عمر ماڻيندي، ڇو ته تنهنجي ناعاقبت انديش جاهل يهودي دشمنن تنهنجي ۽ منهنجي لاڳاپي کي سمجهڻ جي بدران توکي موت جي صليب تي لڙڪائي کڳيون هڻي رهيا آهن. ڄڻ هنن تنهنجي خدا کي هارائي توکي مصلوب ڪري ڇڏيو.
ايئن ڪيئن ٿو ٿي سگهي.
ڪير آهي، جيڪو خدا جي ارادن کي شڪست ڏيئي سگهي.
اُنهن بدبختن جيترو جلد توکي مارڻ جي ڪوشش ڪئي، توکي ان کان هزارين ڀيرا ڊگهي زندگي عطا ڪئي ويئي آهي. هاڻ هڪ مقرر وقت تي آسمان تان بي حد عزت ۽ احترام سان پنهنجي سُهڻين زلفن سان سجائي هيٺ لهندين ۽ تنهنجن خوبصورت ڪلهن تي لهرائيندڙ وارن تان خوشبودار پاڻي جا ڦڙا ڳڙي رهيا هوندا.
ان وقت منهنجي آخري رسول محمدﷺ بن عبدالله جي رسالت هوندي.
جنهن سان ملڻ ۽ جنهن جي پيروي ڪرڻ جي تو پاڻ کان اڳ ايندڙ پيغمبرن جيان وعدو ڪيو آهي، شايد خدا سيدنا عيسيٰ ابن مريم کي اهو به ياد ڏياريو هجي ته تو جنهن جليل القدر رسول جي ڪري جلدي وڃڻ ٿي گهريو ۽ چوندو هئين ته ان جي پيرن ۾ پاتل جُتيءَ جا ڌاڳا به تنهنجي لاءِ وڏي سعادت هوندي. ان جي رسالت وارن ڏينهن ۾ تون ان جي ملڪ شام جي هڪ مسجد جي مينار تان لهندين ۽ سڄي دنيا جي ڀٽڪيل ماڻهن کي سندس دين طرف سڏيندين.
تون توهين کي سَهڻ جي امتحان ۾ پورو لٿين.
هاڻ مقرر وقت تائين تون آسمانن ۾ منهنجو مهمان رهندين.
ڪنهن کي خبر ڪونهي ته زمين ۽ آسمان خدا جا آهن، هو جنهن کي جتي وڻي، اُتي رکي، اهو زمين آسمان جو فرق ته اسان جهڙن گهٽ نظر ۽ ڪم ظرفن جي لاءِ آهي. خدا جي لاءِ ته هي زمين ۽ آسمان سندس سهڻي گهر جون مختلف ماڙيون آهن. اُن جي گهر جا مختلف فلور آهن.
طائف ۾ آقاﷺ ناحق توهين جي هر حد مُرڪي گذاري ڇڏي.
اُن رستي تان واپسيءَ تي خدا مٿس پنهنجي بظاهر نظر نه ايندڙ مخلوق کي سندس حاڪميت ۾ ڏئي، سندس غلام بنائي ڇڏيو. سندس ئي شهر مڪي ۾ سندس پيغام کي نه مڃيندڙن هڪ سردار کي سندس محافظ مقرر ڪرايو ۽ پوءِ هڪ اهڙي راھ، جنهن تي اڳ ۾ نه ڪو انسان هليو هو ۽ نه اُڏيو هو. جنهن جي حد تي سندس معزز ترين ملائڪ جبرائيلعه به ڪڏهن نه ويو هو،. اهو رستو کوليو ويو. چئي ته ايئن سگهجي ٿو ته دنيا جو وقت ڪجهه گهڙين جي لاءِ بيٺو رهيو. رڳو ايترو ته ڪو در دروازو کوليندڙ ڪڙو کولي ۽ واپس موٽي اچي، ته ڪُڙو لُڏي رهيو هجي، پر وقت جي هر گهڙيءَ کي اهڙو ته کولي ڇڏيو، جو اُن ۾ اسان جي وقت جون صديون اهڙيون ته چُهٽي ويون، جو انهن جي اندران سالن جا سال روشني گذاري ڇڏجي.
پوري ڪائنات، جنهن جي وشالتا جو اڃا ڪو به اندازو نه ٿيو آهي، جنهن جي هڪ ڪُنڊ کان ٻي ڪُنڊ جي ڪنهن کي به خبر ڪونهي. جنهن جي وچين رستن ۾ ويجهن تارن جي وچ مان اچڻ وڃڻ جي روشني جي رفتار کي به ڪيترا سال لڳي ٿا وڃن. اِهي سڀئي فاصلا اک ڇنڀ ۾ اهڙا ته گذري ويا، جيئن ڪائنات جي تخليق وقت سڀ فاصلا مِٽجي ويا هئا. جڏهن ڪائنات جي هڪ سري کان ٿي ٿيندڙ واقعو عين ان گهڙيءَ ڪائنات جي هر ڪنڊ ڪڙڇ، هر سياري، هر سج ۽ هر چنڊ تي ٿئي ٿو.
خدا، آقاﷺ کي سڄي ڪائنات جون ڪُنجيون بخشي ڇڏيون.
هاڻ کيس انهن ڪُنجين جا تالا به ڏيکارڻا هئا.
جنهن به جهان تي کيس دسترس ڏيڻي هئي. اُنهن جهانن جو سير به ڪرائڻو هو. اهو ڪيئن ٿو ٿئي سگهي ته ڪو ڪنهن کي ڪُنجين جو ڇُڳو ته ڏيئي ڇڏي، پر انهن ڪنجين سان کلندڙ تالا نه ڏيکاري. انهن تالن کي کولي انهن جي وچ ۾ رکيل خزانن کان اڻ ڄاڻ رکي، خدا سڀ گذريل زمانن ۽ انهن زمانن جي سڀني قومن، انهن جي سردارن ۽ نبين تي پاڻ سڳورن کي شاھد بنائڻون هو.
گواھ ڪرڻو هو
ڪوبه شاهد تيستائين ڪابه شاهدي ڪيئن ٿي ڏيئي سگهيو، جيستائين اهي سڀ واقعا ڏسي نه وٺي، سڀ زمانا، سڀئي قومون سُڃاڻي نه وٺي ۽ انهن قومن جي سردارن ۽ نبين سان روبرو ملاقات نه ڪري، کين پنهنجو پِوئلڳ بنائي، انهن جي اُمامت نه ڪري، پوءِ رڳو اهو ئي نه، ان ڪائنات جي جيڪا آخري حد آهي، جتي به آهي، اتان ٿي نه اچي، ’سدرة المنتهيٰ‘ جو سڳورو ٻير جو وڻ نور جو اهو ماخذ آهي، جنهن نور مان نکريل سندس ڪلام برحق آهي، جنهن نور مان نور بشر جي صورت ۾ سندس لاڏلو رسول الله ﷺ آهي.
نور جا ڪرڻا هڪ مرڪز تي روشني ڪندا هجن، ۽ نور ڪُل جي نور ڪلام جي ذريعي بشر سان ڳالهه نه ٿئي؟
اُنهن سڀني انعامن جي بندوبست جي گهڙي اچي ويئي.
رجب جي ستاويهين جي رات جو اها سڳوري گهڙي هئي، جڏهن آقاﷺ پنهنجي پُڦي سيده اُم هاني بنت سيدنا ابوطالب جي گهر ۾ سُتل هئا..اهو گهر خدا جي گهر کان ڪجهه پنڌ تي هو، جو سيدنا جبرائيلعه تشريف کڻي آيا.
چيائون
هلو، آسمان تان سڏ ٿيو آهي.
ڪائنات جي مڪانن تي پاڻ سڳورن جي دسترس هلي پي آئي. اڄ ته لامڪان جي ميزباني ڏسو، خدا اڄ زمان ۽ مڪان پاڻ سڳورن جي وَس ڪري ڇڏيا هئا. دنيا جو وقت ته دنيا وارن جي لاءِ ايئن ئي رهيو هوندو. پر وقت جي خلقيندڙ خدا ان وقت جون ڪُنجيون اڄ پاڻ سڳورن جي ڇُڳي ۾ وجهي ڇڏيون هيون.
جڏهن وڻيس گذريل وقت کي سڏي وٺي.
جڏهن حڪم ڏي اچڻ وارو وقت پاڻ سڳورن جي سامهون هٿ ٻڌي اچي حاضر ٿئي.
زمان ۽ مڪان تي اڄ پاڻ سڳورن جي حڪومت آهي. جنهن کي پاڻ سڳورن کي بذات خود پنهنجي مبارڪ اکين ۽ سڄي جسم جي وار وار سان ڏسڻي آهي. جبرائيلعهبند دروازي جو ڪَڙو کوليو. ڪڙي جي زنجير ٺهيل هئي. کولڻ مان لڏڻ لڳي.
دروازو کلي ٿو.
آسمان ۽ زمين جو هر لنگهه، هر ماڳ، مڪان جو تفصيلي مشاهدو ڪرڻ جو وقت اَچي سهيڙي ٿو.
اهو وقت اچي ويو.
زمين کي ٻَڌل وقت جي هڪ گهڙي جي به ڍَر نه ملي ۽ جڏهن زمين ۽ آسمان جي هر وشالتا ۽ خدا جي قربت ۾ صديون گذارڻ کانپوءِ آقاﷺ واپس وريو ته ان دروازي جو ڪَڙو ايئن ئي لُڏي رهيو هو، ڄڻ اِجھو کليو هجي.
سوچ ويچار ڪندڙن جي لاءِ زميني مناسبت جو ريليٽو]لاڳاپيل[ وقت ۽ خدا جي جامع ’اسبو لوٽ‘ وقت جي وچ ۾ فرق، ان ۾ سوچڻ جو سبق آهي. وقت، جيڪو خدا جي سڄي ڪائنات کي هٿ ۾ جهليل ڪوڙي جيان گهمائي پنهنجي مرضيءَ سان هلائي ٿو.
وقت جيڪو خدا جي سڀ کان حيرت ۾ وجهندڙ صفت آهي.
جنهن تي فقط خدا جي پنهنجي حاڪميت آهي.
اِها صفت، اُن صبح جو آقاﷺ جي هٿ ۾ ڏئي، سڄي ڪائنات کي هڪ سري کان ٻي سري تائين ڏيکاري ڇڏي.
سڀ راز کوليا ويا.
پنهنجي محبوب کي ٻُڌايو ويو ته ڇا ڇا نه تنهنجي خدا جي وَس ۾ آهي ۽ اهو سڀ ڪُجهه تنهنجي هڪ اشاري، تنهنجي هڪ خواهش تي قربان آهي، ڇو ته محب ۽ محبوب جي اَثاثن ۾ فرق نه رکيو ويندو آهي.
روايت آهي ته آقاﷺ محترمه اُم هانيءَ جي گهر کان ڪجهه وکن جي فاصلي تي موجود حرم ڪعبه جي حطيم ۾ آيا، جتي انوکي سواري بيٺي هئي، جنهن جي شڪل خچر جهڙي هئي، پر اُن جي ٻنهي پاسن سگهارا پَر هئا، جيڪي جُهڪي سندس پيرن کي ڇُهي رهيا هئا ۽ سيدنا جبرائيل عليه السلام، آقاﷺ کي سواري پيش ڪئي، آقاﷺ سوار ٿيڻ لڳا ته سواري جنهن جو بنالو ’براق‘ ٻڌايو ويو آهي، ٿورو ٽهيو. سيدنا جبرائيل سواري کي چيو:
ٻُڌ-
اڄ تون وڏو ڀاڳ وارو بنجڻ وارو آهين جو ڪائنات جي سڀ کان معزز هستي توتي سوار ٿيندي. بَراق جبرائيل امين جو حڪم سُڻي ادب سان ڪنڌ جهڪائي سراپا اشتياق جي تصوير بنجي ويو. آقاﷺ بُراق تي سوار ٿيا. بُراق پَر پکيڙيا، پير پَٽ سان جوڙيا ۽ اولهه ڏانهن فلسطين طرف منهن ڪيائين. سيدنا جبرائيل به پنهنجا پَر کوليا ۽ بُراق جي پويان اُڏرڻ لڳو. پوءِ آقاﷺ ٻڌايو ته بُراق جي رفتار ايتري ته تيز هئي، جو سندس هڪ قدم کانپوءِ ٻيو قدم حد نگاھ تي ٿي پيو. هو روشني جي رفتار کان به تيز اُڏري رهيو هو. سندس اها اڏام اُفقي هئي، زمين جي مٿان پر زمين سان گڏ، جيئن اڄ ڪو جهاز اُڏام ڪندو آهي، مڪي کان فلسطين ۾ موجود بيت المقدس ڄو فاصلو 1300 ڪلوميٽر آهي. اهو شهر بيت الحم ۽ الخليل جي ڏکڻ ۾ آهي ۽ رام الله جي اُتر ۾ بيت المقدس ٽڪرين تي آباد آهي. ان پاڪ ڪندڙ گهر کي رومين پهرين صدي ق-م ۾ ايليا جو نالو ڏنو هو. اتي آسپاس سڀ ٽڪريون آهن. انهن مان هڪ ٽڪري ڪوھ صيهون (ZION)جي نالي سان سُڃاتي وڃي ٿي. ان ٽڪريءَ تي مسجد اقصيٰ ۽ قبته الصخرا آهن.ڪوھ صيهون جي نسبت سان ئي يهودين پنهنجي تخريب ڪار عالمي تحريڪ کي صيهونيت جو نالو ڏنو آهي. بيت المقدس جي فلسطين سرزمين ڏانهن ڪنهن زماني ۾ حضرت ابراهيم ۽ سندس ڀائيٽو لوط عراق کان هجرت ڪئي هئي. آقاﷺ حضرت ابراهيم عليه السلام جي نسل مان هئا، اُن جي هجرت واري سرزمين تي آقاﷺ جي آمد ضروري هئي.
بيت المقدس جي تاريخ به ڏاڍي دلچسپ آهي.
حضرت ابراهيمعه جي پوٽي، سيدنا اسحاقعه جي پٽ سيدنا يعقوبعه خدا جي حڪم جي تعميل ۾ بيت المقدس جو بنياد وڌو.
حضرت يعقوبعه کي ئي اسرائيل چيو ويندو آهي. هڪ عرصي گذرڻ کانپوءِ حضرت سليمان 961 قبل مسيح ۾ اُتي هڪ عبادت گاھ ۽ فلسطين شهر جو بنياد رکيو. يهودي خدا جي جوڙيل حضرت سليمان عليه السلام جي گهر کي ’هيڪل سليماني‘سڏيندا آهن. پوڻا چار صديون گذري ويون، هيڪل سليماني جيئن جو تيئن موجود رهيو.
پوءِ 586 قبل مسيح ۾ عراق جي سلطنت بابل جي بهادر بادشاھ بخت نصر فلسطين تي حملو ڪيو. فلسطين کي تباهه ڪري، ’هيڪل سليمان‘ کي ڊاهي پَٽ ڪري ڇڏيو. ان سان گڏ توريت جا به سڀ نسخا ضايع ڪري ڇڏيا. هنڌ هنڌ تي باھ لڳائي ڇڏي. خدا جي اُن لاڏلي قوم يهود کي جيڪا نافرمان بنجي چڪي هئي، غلام ۽ ٻانهيون بنائي پاڻ سان گڏ عراق وٺي ويو. اُن وقت ٻانها ۽ ٻانهيون بنايل دين جو تعداد هڪ لک هو. فلسطين ۽ اتان جو بيت المقدس برباد ٿي ويو.
انهن ئي کنڊرن مان هڪ ڀيري خدا جي پيغمبر حضرت عزيرعه جو لنگهڻ ٿيو ۽ هو اُن تباھ ۽ برباد شهر فلسطين ۽ بيت المقدس کي ڏسي سوچڻ لڳو ته ڪڏهن ايئن به ٿيندو ته هيءَ وستي ۽ شهر ٻيهر آباد ٿيندو؟ الله تعاليٰ سندس ٻڌي ورتي ۽ کيس جواب ڏيڻ جي لاءِ موت ڏنو. سندس موت يا طبي ننڊ کان هڪ سئو سال کانپوءِ جاڳايو ويو ۽ ٻيهر جيئرو ڪيو ويو. ڏٺائين ته اهائي بستي هئي، جنهن جي باري ۾ کيس گمان ٿيو ته اها ڪڏهن ٻيهر آباد به ٿيندي؟
هو حيران ٿي ويو.
بستي ٻيهر آباد هئي.
بيت المقدس ۾ ماڻهن جي اچ وڃ لڳي پئي هئي. شهر جون گهٽيون ۽ رستا ماڻهن سان ڀريا پيا هئا. چؤڏس رونق، خوشي ۽ خوشحالي هئي. هن ڪجهه ماڻهن کان پُڇيو ته هي شهر ڪڏهن آباد ٿيو. ٻڌڻ وارا مُرڪيا ۽ حضرت عزيز کي چريو سمجهي ڏسڻ ٿي لڳا ۽ وراڻيائون ٿي ته اسين جڏهن کان پئدا ٿيا آهيون، شهر کي ايئن ئي ڏٺو اٿئون. اسانجي والدين ۽ اَبن ڏاڏن کان به هي شهر ايئن ئي آهي.
تون ڪير آهين؟
هوڏانهن عراق ۾ بخت نصر کانپوءِ ايران جو شهنشاھ ’ڪوروش ڪبير‘ جنهن کي ’سائرس اعظم‘ جي نالي سان تاريخ ۾ ياد ڪيو ٿو وڃي. ان 539 ق. م ۾ عراق ۾ بخت نصر جي راجڌاني بابل تي قبضو ڪري ورتو. اُتي يهودي اڌ صديءَ کان غلام بنيل هئا. ايراني بادشاھ کي انهن يهودين جي ڪسمپرسي ۽ خراب حالت تي رحم آيو ۽ سڀني يهودين کي ٻيهر فلسطين وڃي آباد ٿيڻ جي موڪل ڏيئي ڇڏيائين.
يهودين جو فلسطين ۾ پوءِ ’هيرو اعظم‘ حڪمران ٿيو. هن ٻيهر بيت المقدس جو شهر ۽ هيڪل سليماني تعمير ڪري ورتو. پر تاريخ جي صفحن ۾ هڪ ڀيرو ٻيهر يروشلم جي تباهي لکيل هئي. هِن ڀيري اها تباهي رومين هٿان ٿي. رومي جنرل ٽائٽس سن 70عيسوي ۾ يروشلم ۽ هيڪل سليماني ٻيهر ڊاهي پٽ ڪري ڇڏيا. هيڪل سليماني جي ڀت جو ڪجهه حصو ڊهڻ کان بچي ويو ۽ ان ڀڳل ڀت ۾ منهن لڪائي گذريل ٻن هزار سالن کان اڄ ڏينهن تائين يهودي روئيندا پٽيندا پيا اچن ۽ ان کي ئي ديوار گريه (WAILING WALL) چوندا آهن.
317ع ۾ رومي’ شهنشاھ هيڊرين‘ ٻيهر سازشي يهودين کي بيت المقدس ۽ سڄي فلسطين مان تڙي ڪڍي ڇڏيو. سڀ جلاوطن ڪيا ويا. چوٿين صدي عيسوي ۾ رومين حضرت عيسيٰ عليه السلام کي صليب تي چاڙهڻ کان چار سؤ سال پوءِ عيسائيت قبول ڪري ورتي ۽ بيت المقدس ۾ ديول تعمير ڪري ورتا. جيئن ته حضرت عيسيٰ جي ولادت به بيت المقدس ۾ ’بيت اللحم‘ ۾ ٿي هئي. ان ڪري اهو عيسائين جي لاءِ سڳورو ۽ عقيدت وارو هنڌ بنجي ويو.
جڏهن پاڻ سڳورا آقاﷺ پهرين اسرا ۽ معراج لاءِ ويندي بُراق تي سوار ٿي جبرائيل امين سان گڏجي بيت المقدس پهتا ته اتي ڪابه هيڪل يا مسجد نه هئي. ڪجهه ديول هئا. قرآن پاڪ ۾ بيت المقدس جي قديمي جاءِ کي ئي مسجد اقصيٰ چيو ويو آهي، جيڪا سالن کانپوءِ اُتي مسلمانن جي هٿان اڏجڻي هئي. اها مسجد اقصيٰ مسلمانن جي ٻي خليفي سيدنا عمر فاروق جي دور ۾ 639ع ۾ بيت المقدس ۽ فلسطين تي مسلمانن جي قبضي کانپوءِ اُڏي ويئي هئي. خليفي عبدالمالڪ جي حڪومت جي ڏينهن ۾ مسجد اقصيٰ جي اڏاوت مڪمل ٿي هئي.
مخرة معراج جي هن هنڌ تي ’قبضه الصخره‘ اڏيو ويو هو. سوا چار سئو سال پوءِ يورپي حڪومتن گڏجي صليبي جنگين جو ٻَڙڌڪ مچايو ۽ 1099ع تي عيسائين بيت المقدس تي قبضو ڪري ورتو،ستر هزار مسلمان شهيد ڪيا ويا. اٺانوي سالن کانپوءِ 1187ع ۾ مسلمانن جي عظيم الشان بهادر جرنيل صلاح الدين ايوبيءَ يورپ جي سڀني قوتن کي شڪست ڏيئي بيت المقدس کي عيسائين کان آزاد ڪرائي ورتو. پر عيسائين جيان انهن جي نسل ڪشي نه ڪئي، هنن جو قتل عام نه ڪيو. کين امن سان اهو شهر ڇڏي ڏيڻ جي موڪل ڏيئي ڇڏي. ان وقت کان بيت المقدس مسلمانن جي هٿن ۾ رهيو.
حضرت عمر جي زماني کان وٺي ويهين صدي تائين سواءِ وچ وارن 98 سالن جي جڏهن يورپي قومن چالاڪي ۽ دوکي سان بيت المقدس تي قبضو ڪري ورتو، جنهن کي صلاح الدين ايوبيءَ واپس ورتو. بيت المقدس ۽ سڄو فلسطين تيرهن سئو سالن تائين مسلمانن وٽ ئي رهيو.
پوءِ پهرين مهاڀاري لڙائي ۾ آمريڪا، برطانيه ۽ اُنهن جي اتحادين، يهودين کان جرمني ۽ سلطنت عثمانيه کي شڪست ڏيڻ جي لاءِ ڳري رقم مدد طور وٺي ساڻن واعدو ڪيو ته جنگ کٽڻ جي صورت ۾ هو فلسطين مان مسلمانن کي تڙي ڪڍي اُتي يهودين کي آباد ڪندا.
ايئن ئي ٿيو.
سڄي دنيا جي انهن جمهوريت پسند ’منافق‘ اسلام دشمن قوتن فلسطين ۾ يهودين کي هڪ جمهوري حڪومت بنائڻ جي سَند ڏني، جتي يهودين جي آبادي ڪل آبادي جو ارڙهن سيڪڙو هئي. هو سڄي ايراضي تي قابض ٿي ويا. پوءِ جون 1967ع ۾ باقي فلسطين ۽ بيت المقدس تي به هُنن پنهنجو قبضو ڄمائي ورتو. ايئن اڃا تائين مسلمانن جو پهريون قبلو يهودين جي قبضي ۾ آهي ۽ اڄ عالم اسلام هڪ بهادر، جري ۽ غيرت مند صلاح الدين ايوبيءَ جي اوسيئڙي ۾ آهي.
آقاﷺ جو بُراق تي جبرائيل امين سان گڏ زمين تي اُفقي سفر مڪي کان بيت المقدس پهچي ختم ٿيو. ان سفر کي اسراءَ چيو وڃي ٿو. جبرائيل امين آقاﷺ جي سواري بُراق کي هڪ ڪِلي سان ٻڌو، واپس اچڻ تي ان هنڌ جي نشاني آقاﷺ سرعام بيت المقدس ڏسي ايندڙن کي ٻڌائي. سيدنا عمر فلسطين جي فتح کانپوءِ بلڪل انهيءَ هنڌ تي جتي بُراق کي ٻڌو ويو هو ۽ جتي ان سڳوري سفر جي ٻي عمودي اُڏام آسمانن طرف سفر جو حصو معراج پاڪ شروع ٿيو. اتي مسجد اقصيٰ جي اڏاوت جو حڪم ڏنو هو. ان مسجد جو نالو خدا رکيو، اُڏاوت جي سعادت بعد ۾ سيدنا عمررضه بن خطاب کي ملي. قرآن پاڪ ۾ اُن واقعي جي باري ۾ خدا چوي ٿو:
”پاڪ آهي اِها ذات، جيڪا پنهنجي ٻانهي کي راتو رات مسجد حرام کان مسجد اقصيٰ تائين وٺي ويئي. جنهن جي چوڌاري اسان برڪتون گڏ ڪري ڇڏيون آهن. ته جيئن اسين پنهنجي ٻانهي کي پنهنجون نشانيون ڏيکاريون. بيشڪ اهوئي ٻُڌندڙ ۽ ڏسندڙ آهي.“ (1-17)
هڪ روايت آهي ته مسجد اقصيٰ واري جاءِ تي آقاﷺ ۽ جبرائيل امين ٻنهي خدا جي حضور ۾ ٻه رڪعتون نماز پڙهي هئي. ]خصائص ڪبريٰ جلد 1 ص 167[ اُتي ئي پاڻ سڳورن جي خدمت ۾ مشروبات جا ٻه پيالا پيش ڪيا ويا، هڪ ۾ شراب هو ۽ ٻي ۾ کير. پاڻ سڳورن کير جو پيالو پسند ڪيو. جبرائيل امين چيو: اوهان دين فطرت کي اختيار ڪيو. کير پيئڻ کانپوءِ آقاﷺ جبرائيل امين سان گڏ آسمانن طرف اُڏريا. هن ڀيري به پاڻ پنهنجي سفيد بُراق تي سوار هئا. آسمانن جو سفر به خيال جي رفتار سان هو. پهرين آسمان جو سوچيائون ته پاڻﷺ ان جي دروازي تي هئا. اُتي پُڇيو ويو ته جبرائيل سان گڏ آيل پاڻ خود آيا آهن يا گهرايا ويا آهن؟ جبرائيل امين وراڻيو:
گهرايا ويا آهن
دروازو کلي ويو.
هڪ هڪ ڪري آقاﷺ سَتن ئي آسمانن تي ويا.
هر ڀير اِهو پُڇيو ٿي ويو، پاڻ آيا آهن يا سڏيا ويا آهن؟
هِتان جواب ٿي مليو: گهرايا ويا آهن.
ادب سان هڪدم آسمان جو دروازو کلي ٿي ويو.
پهرين آسمان تي آقاﷺ جي ملاقات حضرت آدمعه سان ٿي، ڏٺائين هو ساڄي پاسي وارن ماڻهن کي ڏسي مُرڪي ٿي پيا ۽ کاٻي طرف وارن ماڻهن کي ڏسي ڏکارا بنجي ٿي ويا.
آقاﷺ جبرائيل کان پُڇيو: هي ڪهڙو راز آهي؟
جواب مليو: هي سڀني انسانن جو پيءَ آدم آهي. ساڄي پاسي وارن نيڪ روحن کي ڏسي خوش ٿا ٿين ۽ کاٻي پاسي وارن گناهگارن کي ڏسي ڏُکارا ٿا ٿين.
ٻي آسمان تي حضرت يحيٰعه ۽ ابن مريم سيدنا عيسيٰ سان ملاقات ٿيس.
ٽي آسمان تي چنڊ کان وڌيڪ روشن ۽ گلُ کان به وڌيڪ خوبصورت چهري وارو سيدنا يوسفعه هو.
چوٿين آسمان تي ادريسعه سان ملاقات ٿي.
پنجين آسمان تي موسيٰ عه جو وڏو ڀاءَ هارون گڏيس.
ڇهين آسمان تي سنجيده ۽ ڳنڀير چهري وارو سيدنا موسيٰعه موجود هو ۽ ستين آسمان تي آقاﷺ جو وڏڙو حضرت ابراهيم انتهائي محبت سان گڏيس، ڄڻ سندس اڳيان سندس گهريل دعا مُجسم نور بنجي اچي ويئي هجي.
سَتين آسمان تي جبرائيل امين ڪجهه وکون هلڻ کانپوءِ بيهي رهيو ۽ چيائين:
منهنجي حد ختم ٿي.
هن کان اڳتي هڪ وک به وڌايم ته منهنجي پَرواز ختم. پر سڙي ويندم.
هي هنڌ ’سدرة المنتهيٰ‘ آهي
اڳيان فقط خدا جي ذات آهي. هتي فقط اوهانکي سڏيو ويو آهي ۽ اوهان کان اڳ هن حد کان اڳيان ڪير به نه ويو آهي.
آقاﷺ ڌڙڪندڙ دل سان خدا جي حمد و ثنا بيان ڪندي اڳيان وڌيا. چون ٿا ته هڪ ڪمان جي ٻن ڇيڙن جيترو فاصلو رهجي ويو. پوءِ اُتي ڇا ڏٺو ويو. ڇا ٻڌو ويو، اهو خدا ٿو ڄاڻي يا خدا جو سچو رسولﷺ - اهو انسانيت تي رحمت واري خدا جوا هو انعام آهي، جيڪو نه اڳ ۾ ڪڏهن ٿيو هو، نه بعد ۾ ٻُڌو ويو.
ڪجهه عرصو اڳ طائف جي جابلو بستي ۾ بگڙيل ۽ آڪڙيل قريشي سردارن آقاﷺ جي عجز سان ڀريل محبت جي هڪ ڳالهه به نه ٻڌي هئي. رولو ۽ بشني ماڻهن کي پٿر ڏيئي آقاﷺ جي پويان لڳائي کيس زخمي ڪري ڇڏيو هو.
ان ناحق توهين جي انعام جو وقت اچي ويو هو.
ستن آسمانن جي آخري حد کان اڳيان مقدس ترين گوشو، جنهن بابت فقط پاڪيزه روح ئي سوچي سگهن ٿا، اُتي پذيرائي ملي، جتي وڏن معتبر ملائڪن جي رسائي به نه هئي، جتي اڳ ۾ ڪوبه نبي، ڪوبه رسول نه ويو هو، اتي آقاﷺ کي نوازيو ويو.
کيس ڪيئن کيڪاريو ويو هوندو.
آقاﷺ سان ڪهڙي راز ۽ نياز جون ڳالهيون ٿيون هونديون،
ڪهڙيون محبت ڀريون ڳالهيون ٿيون هونديون،
ڪهڙيون ڪهڙيون نعمتون ۽ سوکڙيون آقاﷺ کي پنهنجي ذات مبارڪ ۽ پنهنجي اُمت جي لاءِ مليون هونديون؟
مُحب ۽ محبوب جي اها الوهي آفاقي ۽ سڀني عزتن کان وڏي عزت واري ملاقات هئي. اهڙي ملاقات سوچڻ سان سوچ نکري اچي ٿي. ذهن آسماني خوشبوئن سان واسجي وڃي ٿو. خدا جي اها هستي جنهن جي هٿن ۾ سڀني آسمانن ۽ زمينن ۾ جيڪو ڪجهه آهي، اِهو سڀ ڪجهه جيڪو نظر اچي ٿو ۽ نظر نٿو اچي، جاندار ۽ غير جاندار شئي جو خالق ۽ مالڪ آهي. جيڪو اڪيلو واحد ڪائنات جو بنا شرڪت جي مالڪ آهي، جنهن جي سامهون سندس ئي جُوڙيل وڏا سيارا، سج ۽ چنڊ به حقير ذري کان وڌيڪ ڪا حيثيت نٿا رکن. اڄ ان جي خصوصي ذاتي عرش پاڪ تي، سندس سڄي ڪائنات مان ڌُڻيل، سچائين جي هر حد کان اعليٰ پاڪيزين جي انتهائي جي انتها، اسانجو آقاﷺ هُن جو محبوب اعليٰ حضرت محمد رسول الله سندس مهمان آهي. زمين ۽ آسمان ۽ زمان ۽ مڪان جي هر حد کان بُلند، بُلندين جي به هر پهچ کان مٿي، هر نکريل سوچ جي سهڻي هنڌ تي، سدرة المنتهيٰ کان اڳيان ڇا ڇا چيو ويو هوندو. ڇا ڇا ٻُڌو ويو هوندو، بس اهو رڳو خدا ٿو ڄاڻي يا خدا جو آخري رسولﷺ
چون ٿا..
اُتي پاڻ سڳورا اهڙي هنڌ تي پهتا، جتي تقدير جي ڪتاب ۾ جيڪو به لکجي ٿو سو ٻُڌڻ ۾ اچي ٿو.
قلم جيڪو لکيو ٿي
اُن قلم جي سرسراهٽ ٻڌڻ ۾ آئي ٿي.
اُن کي ’صريف الاقلام‘ چيو ويو آهي.
اُتي پاڻ سڳورن کي جنت ۽ جهنم جو مشاهدو ڪرايو ويو. پاڻ سڳورن هڪ ڀيري فرمايو ته ”جنت جا گنبذ موتين جا هئا ۽ مِٽي انهن جي مشڪ هئي.“
صحيح مسلم ۾ آهي ته اتي پاڻ سڳورن کي خداوند جي بارگاھ مان ٽي سوکڙيون مليو. ”هڪ ته ڏينهن ۾ پنج ڀيرا نماز، سوره بقره جي آخري آيت، ٽيون عطيو هي مليو ته پاڻ سڳورن جي اُمت مان جيڪو ڪنهن کي الله سان شريڪ نه ڪندو، ان جا ڪبيرا گناھ الله درگذر فرمائيندو ۽ کيس هميشه لاءِ جهنم ۾ نه وجهندو.“
واپسيءَ ۾ آقاﷺ ٻيهر بيت المقدس ۾ لٿا.
اُتي سڀ نبي نماز جي لاءِ بيٺا هئا.
جبرائيلعه امين پاڻ سڳورن کي اُمامت لاءِ بيهاريو. پاڻ سڳورن فجر جي نماز جون ٻه رڪعتون فرض پڙهايون.
جبرائيل اُمين پُڇيو، ڇا اوهان کي خبر آهي ته اوهان جي پويان ڪهڙن ماڻهن نماز پڙهي؟
آقاﷺ پُڇيو: ٻڌايو؟
جبرائيل امين چيو: اوهان کان اڳ جيترا به نبي ۽ رسول آيا آهن، انهن سڀني اوهانجي پويان نماز پڙهي، هڪ لک چوويھه هزار، اوهان امام الانبياءَ آهيو.
واپسيءَ جو سفر به بُراق تي خيال جي رفتار سان ٿيو ۽ جڏهن پاڻ سڳورا اُم اهاني جي ڪمري ۾ گهڙيا ته دروازي جو ڪڙو ايئن لڏي رهيو هو، جيئن اهو کولڻ مهل لڏيو هو. پاڻ سڳورا صدين جو سفر طئي ڪري واپس به اچي ويا ۽ زمين جو وقت جتي هو، اُتي ئي بيٺو رهيو.
سائنس اُن حقيقت کي مڃي ٿي.
اها رفتار روشنيءَ جي رفتار کان هزار ڀيرا وڌيڪ تيز آهي.
اها اصل ۾ ڪنهن برفتار کان تيز آهي، ان رفتار کي ڪو نالو نٿو ڏيئي سگهجي، اهو اهڙو عمل آهي، جيڪو ڪائنات جوڙڻ وقت قائم ٿيو هو. جڏهن وقت اڃا تخليق نه ٿيو هو.
اِهو اُهو معاملو آهي ته ڪائنات جي ڪُنڊ ڪڙڇ ۾ جڏهن خدا جي حڪم سان ڪا چرپر ٿئي ٿي، جنهن کي هر هنڌ بلڪل ان گهڙيءَ ساڳئي نموني ٿيڻون هوندو آهي، ۽ اِها ٿي ويندي آهي.
قيامت جي ڏينهن به اهڙو ئي وقت هوندو.
هر هنڌ هڪ ئي وقت، هڪئي ڪيفيت، هڪئي وقت ٿي ويندي، پر پاڻ سڳورن جي عظمت ۽ توقير جي لاءِ زمين، د نيا جو وقت ان گهڙي ڪائنات جي وقت کان الڳ ڪيو ويو. روڪي رکيو ويو.
ڏينهن چڙهيو ته آقا ﷺ اُم هانيءَ کي اسراءِ ۽ معراج جو اهو واقعو ٻڌايو ته هوءَ ڇرڪي پئي. پنهنجي انساني مروجه سوچ جي هٿان، آقا ﷺ جي بلند وقار کي خيال ۾ رکندي پاڻ سڳورن جو دامن ڇڪي چيائي، ’اوهان ٻاهر ڪنهن سان اُن جو ذڪر نه ڪجو، شايد ماڻهو اهو ڪوڙ سمجهن.‘
آقا ﷺ مُرڪيا ۽ چيائون آءٌ ته ٻڌائيندس.
اُن وقت آقا ﷺ سڄي ڪائنات جي سڀني رازن کان واقف ٿي هيٺ لٿا هئا. سندس ڀروسو ڪيترو نه بُلند هوندو. گهر مان نڪري حرم ڪعبه جي اڱڻ ۾ آيا ته مڪي جي سڀني کان وڌيڪ شرارتي دشمن ابوجهل سان مکاميلو ٿيس. هو پنهنجي نفرت ڀريل اکين جون ماڻڪيون گهمائيندي پنهنجي مُڇ وٽيندي ۽ ڏاڙهي تي هٿ ڦيريندي ٽوڪ واري لهجي ۾ چيو:
اڄ به ڪا خبر آهي؟
آقا ﷺ وراڻيو، هائو آهي.
هو چهري جي نفرت لڪائي، تجسس مان ٻُڌڻ جي لاءِ بيهي رهيو. آقا ﷺ فرمايو: آءٌ اڄ رات جي هڪ پهر ۾ هتان کان فلسطين ويس، مٿي آسمان تي نيو ويس ۽ واپس موٽي آيس.
ابوجهل پهرين ته اکيون ڦاڙي آقا ﷺ کي ايئن ڏٺو، ڄڻ
نعوذ بالله آقا ﷺ چريائپ جهڙي ڳالهه ڪري رهيا هجن.
پوءِ تاڙيون وڄائي هِتان هُتان جي ماڻهن کي گڏ ڪيو ۽ مرچ مصالحه لڳائي اهو واقعو بيان ڪرڻ لڳو. ماڻهو اهو ٻُڌي آقا ﷺ ڏانهن رد يا قبول ڪرڻ جي صورت ۾ ڏسڻ ٿي لڳا.
آقا ﷺ مُرڪي چوڻ ٿي لڳو، ”هي آهي ته ڪوڙو، پر هينئر جيڪا خبر پيو ٻڌائي اها صحيح آهي. ايئن ئي ٿيو آهي.“
ماڻهو هيڏانهن هوڏانهن اچ وڃ ڪري هڪٻئي کي اها خبر سُڻائڻ لڳا، ڪيترن ايمان رکندڙ ماڻهن کي به سندن عيار عقل گهيري ورتو، مڪي کان فلسطين تائين سفر اٺ تي به هڪ طرف جو چاليهن ڏينهن جو هوندو هو. اچڻ ۽ وڃڻ ۾ اسي ڏينهن ٿي لڳا، اها مهينن جي ڳالهه هئي ۽ آقا ﷺ فرمائي رهيو هو ته هن اهو رات جي هڪ پهر ۾ ڪيو هو. ماڻهو سوچ ۾ پئجي ويا.
اُن مهل هڪ طرف کان سيدنا ابوبڪر ايندي نظر آيو
ابوجهل ڀڄندو وٽس ويو،
چيائين: ابوبڪر، تون پاڻ ڪيترائي ڀيرا فلسطين وڃي چڪو آهين. ٻڌائي ته سفر ۾ ڪيترو وقت ٿو لڳي؟
هن ٻڌايو مهينا ۽ هفتا ،
ابوجهل وات پَٽي کليو،
اکين ۾ مڪاري آڻيندي چيائين؛
ڏس وري سوچي وَٺ.
تنهنجو صاحب چوي ٿو ته هو رات جي هڪ پهر ۾ هن مسجد حرام کان مسجد اقصيٰ فلسطين ويو ۽ صبح ٿيڻ کان اڳ واپس به موٽي آيو. اها ڳالهه مڃي سگهجي ٿي ڇا؟
سيدنا ابوبڪر جي چهري تي سنجيدگي اچي ويئي
هن ابوجهل جي طنز سان ڀريل، خوشيءَ مان ٻَهڪندڙ چهري کي ڏٺو ۽ پوءِ سندس لهرائيندڙ هٿ کي جهلي ورتو. گهڙي ٻه خاموشيءَ سان کيس ڏٺو، پوءِ سندس جهليل هٿ کي جهلي ڪاوڙ مان موڙيو ۽ سندس اکين ۾ اکيون وجهي چوڻ لڳو.
تون ان جي ڳالهه پيو ڪرين.. جنهن تي اک ڇنڀ ۾ آسمان تان خبرون لهن ٿيون. جيڪڏهن هن کي رات جي هڪ پهر ۾ فلسطين يا آسمان تي نيو ويو ۽ واپس پهچايو ويو ته اُن ۾ شڪ جي ڪهڙي ڳالهه آهي؟ اهو سچ آهي.
هڪ گهڙي اڳ ابوجهل جو ٻَهڪندڙ مُنهن مرجهائجي ويو.
چيائين؛ توکان سواءِ هتي ٻيا ماڻهو به آهن. جن فلسطين جو سفر ڪيو آهي. اوڏانهن ويا آهن، تنهنجو صاحب ته ڪڏهن اوڏانهن نه ويو آهي. تون هل ته تنهنجي صاحب کان فلسطين جي سفر ۽ فلسطين جي خبر چار پُڇون، جيڪڏهن هو اوڏانهن ويو هوندو ته کيس سڀ خبر هوندي.
سيدنا ابوبڪررضه چيو:
هَل!
هَل ته هلون. آقا ﷺ جي سامهون فلسطين جو سفر ڪندڙ ماڻهو اچي ويٺا. سيدنا ابوبڪر به اتي ڀرسان ٿي ويٺو. هو آقا ﷺ کان فلسطين جي نقشي بابت پڇڻ لڳا. آقا ﷺ هڪ گهڙي سوچڻ لڳا ته خدا سڄو فلسطين کڻي اچي آقاﷺ جي اڳيان رکيو.
ماڻهن ٻڌي ڏندين آڱريون ٿي ڏنيون
پوءِ فلسطين جي رستي جي ڳالهه ٿي
سڄو رستو به نظر جي سامهون هلڻ لڳو
جنهن جيڪو ڪجهه پُڇيو ٿي، بلڪل اها تصوير آقا ﷺ بيان ٿي ڪري ڇڏي. ماڻهو حيران ٿي ويا. ايترا سَنها سَنها تفصيل ته کين به ياد نه هئا. ڪنهن کي ڪو شڪ نه رهيو. واپسيءَ جي سفر جي ڳالهه ٿي ته آقا ﷺ چيو ته مڪي جي ويجهو ڪجهه منزلون پري فلسطين مان ايندڙ قافلن ۾ فلاڻا فلاڻا قافلا آهن. هڪ قافلي واري جو اُٺ گم ٿي ويو هو. هو سڏ ڪري رهيو هو، پوءِ مون اُٺ جي نشاندهي به ڪري ڇڏي، هو خوش ٿيو، اونداهيءَ ۾ مونکي نه سُڃاتائين ۽ پنهنجو اٺ سڃاڻي وٺي ويو. هڪ قافلي جي ڪجاوي ۾ ڍڪڻ سان ڍڪيل هڪ مشڪيزه ۾ پاڻي رکيل هو، مونکي اُڃ لڳي قافلي وارا سُتا پيا هئا، ڪنهن کان موڪل گهران ها، ڍڪڻ کڻي پاڻي پي ورتم، پاڻي ڪو گهڻو ڪونه هو يا اُڃ وڌيڪ هئي. سڀ پاڻي ختم ٿي ويو. مون ڍڪڻ کڻي بند ڪيو ۽ هليو آيس.
شام تائين ٻيئي قافلا پهچي ويا.
آقا ﷺ جون ٻڌايل ڳالهيون پُڇيون ويون ته سورهن آنا صحيح نڪتيون.
جن کي يقين نه پي آيو، سي به مڃڻ تي مجبور ٿي پيا.
جڏهن آقا ﷺ کي خبر پئي ته سيدنا ابوبڪر بنا ڪنهن تصديق جي سندس نالو ٻُڌڻ سان ئي پوري يقين سان چئي ڇڏيو ته آقا ﷺ سچ پيا فرمائين ۽ سچ کانسواءِ ڪجهه به نه، ته اُن ئي ڏينهن آقا ﷺ پنهنجي سڀ کان پياري ۽ احترام لائق ساٿي سيدنا ابوبڪر کي صديق اڪبر جو خطاب ڏنو، جيڪو سدائين سندس سُڃاڻپ رهيو.
چيو وڃي ٿو ته اهو 27 رجب 12 نبوي سال جو صبح هو، اُن کان هڪ سال پوءِ خدا پاران کين هڪ لاجواب مِٺو انعام مليو. پاڻ سڳورن کي مديني ۾ هڪ مملڪت ملي ويئي، جيڪا ٿورن ئي سالن ۾ دنيا جو مرڪز بنجي ويئي.