ڀائيچارو
انساني تاريخ، مواخات يا ڀائيچاري جو انتهائي ڪامياب مثال مديني کانسواءِ ڪنهن ٻي هنڌ يا ڪنهن ٻي ليڊرشپ جي اثر هيٺ ڏيکارڻ ۾ صفا گونگي آهي.
اهو مواخات يا ڀائيچارو ڇا هو؟
ٻن ڌار تهذيبن، تمدن، شهرن، مختلف مزاجن، مختلف قبيلن، مختلف علم ۽ فن جي ماڻهن کي ٻُڙن وانگر هڪ ٻئي سان ايئن جوڙي ڇڏڻ، ڄڻ منڊيءَ ۾ ٽِڪَ .
ٻن ٻن ماڻهن جون جوڙيون
هڪ مدني انصاري ميزبان ، ٻيو مڪي مهاجر.
مڪي مان ڪُل پنجاھ جي لڳ ڀڳ مڪي مهاجر آيا هئا. گهرائڻ وارن جن اُماوس رات جو عقبه جي واديءَ ۾ بيعت ڪئي هئي. اِهي پنجهتر هئا، جن ۾ ٻه عورتون به شامل هيون.
آقا ﷺ هڪ ڀيري فرمايو هو.
جنهن وٽ ٻن ڄڻن جي کائڻ جي ماني هُجي ، اهو ٽي کي به پاڻ سان ويهاري ،
جنهن وٽ ٽن ڄڻن جي کائڻ جيترو کاڌو هجي، اُهو چوٿين کي،
جيڪو اڪيلو ويٺو کائي رهيو هُجي، اهو به ڪنهن کي پاڻ سان گڏي ويهاري ،
الله برڪت وجهندو.
مديني ۾ اڄ سوڌي اهائي برڪت جاري آهي،
مواخات ]ڀائيچاري[ جو سلسلو ڏکارن ڏينهن ۾ آقا ﷺ مڪي ۾ به لاڳو ڪيو هو. پر اُتي نه مسلمانن وٽ هڪٻئي جي کلم کلا مدد جو ڪو چارو هو، نه وري آزادي. اُتي قبائلي ٻنڌڻن ۾ ٻَڌل هرڪو پنهنجي بچاءَ جي ويڙھ وڙهندو رهيو. پر اُن مواخات به هڪٻئي جي ڀاءُ بنايل همراهن جي دلين کي ڳنڍي رکيو هو.
آقا ﷺ ته آيا ئي دلين کي ڳنڍڻ هئا.
مَن جي اندران قبائلي تعصب، نسلي متڀيد، هَٺ، غرور، وڏائي، ننڍي وڏي جو فرق، ريا ڪاري، تذليل کي مٽائڻ جي لاءِ ته آيا هئا.
برابري ۽ معاشي انصاف قائم ڪرڻو هو.
ماڻهن کي عزت نفس ڏيڻي هئي.
وکريل موتين جهڙن اُجرن ماڻهن جي عملن کي نيڪ نيتيءَ جي مادي سان ڌوئي پوئي هڪ لڙيءَ ۾ پوئي هار بنائڻو هو.
نوَ لکو هار..
جنهن جو هر ٻُڙو هيري وانگر چمڪي
۽ ٻين کي اُن جي ڪابه ڪُنڊ نه چُڀي
اهو رستي جي چراغ وانگر چمڪي
۽ ٻين کي واٽ ڏيکاري
اِهو هو منهنجي آقا ﷺ جي پيش نظر پنهنجي قوم جي لاءِ مطمع نظر. جيڪو خدا جي وحدانيت تي ڀروسو ۽ آقاﷺ جي رسالت، يوم آخرت تي يقين ۽ صالح عملن جي تلقين جي ڪري هڪ سرمدي پيغام بنجي ويو هو. اهوئي سڀني مسلمانن جو نصب العين هو.
ان مواخات ]ڀائيچاري[ صديون پراڻي تعجب ۽ ويڳاڻپ جي بُت کي ٽوڙي اجنبي ماڻهن کي سَڳن ڀائرن کان به وڏو درجو ڏيئي ڇڏيو.
مديني ۾ مواخات هجرت جي پنجين مهيني، مسجد نبويءَ جي اڏاوت جي ڏينهن ۾ ٿي. اُن تي گفتگو ته مسجد نبوي ۾ ٿيندي رهي، پر ڀائيچاري جو ٻنڌڻ سيدنا انس بن مالڪ جي گهر ۾ ٻَڌو ويو، ڪل 45 مهاجرن کي 45 انصارين جو ڀاءُ بنايو ويو. انهن مان ڪن جوڙين جا نالا هن ريت آهن:
سيدنا ابوبڪر سيدنا خارجه بن زيد
سيدنا عمر بن خطاب سيدنا عتبان بن مالڪ
سيدنا ابو عبيده بن جراح سيدنا سعد بن معاذ
سيدنا عبدالرحمان بن عوف سيدنا سعد بن ربيع
سيدنا زبير بن عوام سيدنا سلامه بن سلام
سيدنا عثمان بن عفان سيدنا اوس بن ثابت
سيدنا مصعب بن عمير سيدنا ابوايوب انصاري
سيدنا طلحه بن عبيد الله سيدنا ڪعب بن مالڪ
سيدنا بلال بن رباح سيدنا ابو رويحه
سيدنا عثمان بن مظعون سيدنا الهيشم بن تيصان
سيدنا مقداد سيدنا عبدالله بن روام
سيدنا ارقم سيدنا طلحه بن زيد
سيدنا عامر بن فهيره سيدنا حارث بن صمد
]رضوان الله عليه اجمعين[ ]اسيره النبويه، ابن هشام، فتح الباري[
آقا ﷺ سيدنا علي عليه السلام کي پنهنجو ڀاءَ بنايو، جيڪو هڪ يهوديءَ جي کوھ تي سڄو ڏينهن پاڻي ڀريندو هو ۽ شام جو کيس سورهن کجين جي جيڪا مزدوري ملندي هئي اُنهن مان اٺ کجيون اچي آقا ﷺ جي هٿ تي رکندو هو ۽ اٺ پاڻ کائيندو هو. مقصد اهو ٻُڌائڻ هو ته ڪيئن ڪمائين ٿا ۽ ڪيئن کائين ٿا.
مواخات جو اهو رشتو ايترو ته سگهارو، مضبوط ۽ عزت ڀريو مڃيو ويو، جو نسبي ۽ رت جي رشتن جي برابر سمجهي، اُن کي وراثت ۾ به حصيدار بنايو ويو. وراثت جو اهو حڪم بدر جي جنگ تائين قائم رهيو. پوءِ هر ايندڙ ڏينهن مهاجرين جي مالي حيثيت مستحڪم ٿيندي ويئي.
الله قرآن ۾ اُن انمول باهمي محبت تي پنهنجي تصديق جي مهر به هڻي ڇڏي.
”بيشڪ جن ماڻهن ايمان آندو ۽ هجرت ڪئي ۽ پنهنجن مالن ۽ جانين سان الله جي رستي ۾ جهاد ڪيو ۽ جن ماڻهن مهاجرن کي ٺڪاڻو ڏنو ۽ سندن مدد ڪئي اِهي ماڻهو هڪٻئي جا وڌيڪ حقدار آهن.“ (قرآن ڪريم)
قرآن ۾ اهو به فرمايو:
” ۽ جيڪي مهاجرن کان پهرين گهر ۾ رهيا ۽ ايمان ۾ (مستقل) رهيا، جيڪي هجرت ڪري وٽن اچن ٿا، انهن سان محبت ڪن ٿا ۽ جيڪي ڪجهه کين مليو اُن مان دل ۾ ڪجهه خواهش نٿا رکن ۽ کين پنهنجي جانين کان مقدم رکن ٿا، پوءِ ڀلي اهي گُهرجائو هجن ۽ جيڪو شخص نفس جي لالچ کان بچايو ويو ته اهڙا ماڻهو ئي مُراد ماڻين ٿا.“ ]قرآن سوره حشر 9[
قرآن ۾ هڪ ٻي آيت لٿي:
”۽ مهاجرن ۽ انصارن مان (ايمان ۾) اڳرائي ڪرڻ وارا ۽ جن چڱائيءَ سان سندن تابعداري ڪئي، انهن (سڀني) کان الله راضي آهي ۽ اهي کانئس راضي آهن ۽ انهن لاءِ باغ تيار ڪيا اٿس، جن جي هيٺيان نهرون وهنديون آهن، منجهن سدائين رهڻ وارا آهن. اها وڏي مراد ماڻڻ آهي.“ ]سوره التوبه 100[
سيدنا عبدالرحمان بن عوف جو مواخاتي ڀاءُ سيدنا سعد بن ربيع مالدار ماڻهو هو، چيائين اوهين منهنجي مال مان اڌ کڻو، منهنجون ٻه زالون آهن. جيڪا اوهانکي پسند اچي اُن کي طلاق ٿو ڏيان، عدت گذرڻ کانپوءِ اوهين ان سان شادي ڪري وٺجو. سيدنا عبدالرحمان بن عوف چيو ”منهنجا ڀاءُ! الله توکي مال ۽ عيال ۾ برڪت ڏي. مونکي رڳو بازار جو رستو ڏيکار.“
هو بازار مان واپس وريو ته هن وٽ ڪجهه پنير ۽ ڪڻڪ ساڻ گڏ هئي.
انصارن، مواخات کانپوءِ آقا ﷺ کي عرض ڪيو ، اوهين اسان جا کجين جا باغ مهاجرن ۾ ورهائي ڇڏيو.
پاڻ سڳورن ﷺ فرمايو: نه
انصارن وري عرض ڪيو ته پوءِ هو اسان سان باغن ۾ هٿ ونڊائين. ڦل ۾ اسانجا شريڪ هجن. آقا ﷺ اها ڳالهه مڃي ورتي.
مڪي جي رهاڪن ۽ مديني وارن جي مزاج کانپوءِ اُٿي ويٺي ۽ رهڻي ڪهڻيءَ ۾ گهڻو فرق هو. مڪي واپاري پيشه هئا. صحرائن ۾ هلڻ وارا، رستن کان واقف، صحرائن جي سرن جا راز ڀائي، پهاڙي لَڪن ۽ چوٽين کان واقف، ڳالهين جا ڳهير، بازار جي هيٺ مٿاهين کان واقف، کين واپاري گُر ايندا هئا. پنهنجي هٿن سان ڪم ڪرڻ جا گهڻو ماهر نه هئا. هو نه هاري هئا، نه هنر مند. واجبي پڙهيل لکيل هئا، گهرن ۾ به انهن مردن جو راڄ هو. عورتن کي ڪا گهڻي عزت نه ڏيندا هئا. فيصلا پاڻ ڪندا هئا. گوشت خور وڌيڪ هئا. مڪي ۾ ڀاڄيون ۽ ميوات گهٽ ٿيندي هئي.
مديني جا رهاڪو محنتي هئا.
گهڻو تڻو ٻني ٻاري سان لاڳاپيل هاري.
هُنر مند، ڪوري، موچي،
تلوارون زرهون، ڍالون ۽ ٻني ٻاري جا اوزار ٺاهيندڙ
سون، چاندي ۽ موتين جا زيور، هار، هَس، پازيب
موسيقيءَ جا اوزار، دف، بئنسري، جانجهر ۽ دُهل
هُنن ۾ نفاست ۽ قرينو وڌيڪ هو. هو وڌيڪ مُهذب هئا.
مُهذب ۽ هنرمندن ۾ جڏهن شرافت به هجي ته انهن جو استحصال به ٿيندو آهي ، استحصال مديني وارن جو به ٿيندو هو. منڊي لڳندي هئي ته ٻين شهرن مان آيل واپاري قافلا، مديني جي بهترين صنعت، ميوو ۽ گل ڀڳڙن مٺ تي خريدي ڪنهن ٻي هنڌ کڻي وڃي وڪڻي، خوب ناڻو ڪمائيندا هئا.
مڪي واپاري جڏهن مديني جي انصارن جا ڀائر بنجي ويا ته هنن مديني جو اهو استحصال روڪي ڇڏيو. مديني وارن کي صحيح فائدي تي مناسب هنڌ تي مال وڪڻڻ جي سکيا ڏني، پاڻ به اڳيان وڌيا. ايئن اهو ڀائيچارو ٻنهي جي لاءِ فائدي وارو رهيو.
سڀني کان وڏي ڳالهه اها ته ڪوبه ڪنهن جو زير دست نه رهيو. نه ڪو پينو بنيو، نه ڪو بي گهر رهيو، هر ڪنهن تي ايترو بار وڌو ويو، جيترو هو سَهي سگهي.
مدينو هڪ قوم بنجي ويو.
انسان دوستي ۽ مهمان نوازيءَ جا اَڻ مٽ مثال قائم ٿي ويا.
هڪ رات هڪ بُکايل شخص مسجد نبوي آيو، آقا ﷺ کي چيائين، ڪيترن ڏينهن کان بُکيو آهيان. آقا ﷺ پنهنجي گهران معلوم ڪرايو ته کائڻ لاءِ ڪجهه بچيل آهي. جواب مليو نه ، پوءِ آقا ﷺ اُتي موجود مسلمانن کي چيو ته ڪو کيس پنهنجي گهر وٺي وڃي ماني کارائي سگهي ٿو.
سيدنا ابو طلحه انصاري ان کي پنهنجي گهر وٺي ويو.
گهر وڃي خبر پيس ته ماني ته آهي، پر صفا ايتري جو ٻارن کي ئي کارائي سگهجي ٿي. سيدنا ابو طلحه زال کي چيو ته جيڪو به آهي اهو تيار ڪري وٺ. ڏيئو ٻار، اُنهن ڏينهن ڏيئا رات جو مهمانن جي لاءِ ئي ٻاريا ويندا هئا. ماني ٺهي، ٻارن کي پرچائي ماترائي بُکيو سمهاري ڇڏيائون. پوءِ ڪنهن بهاني سان ڏيئو رڳو مهمان جي اڳيان رکي پاڻ اونداهيءَ جي اَڏ ۾ ويهي خالي ٿانون ۾ هٿ وجهندو ۽ وات هلائيندو رهيو. پاڻ هڪ گرهه به نه کاڌائين ۽ مهمان کي ڍؤ ڪري کارايائين. (بخاري)
اهو هو اخلاص.
اهو انصارن جو اسلام ، مسلمانن ۽ آقا ﷺ سان گڏ آيل مهاجرن جي لاءِ قربانيون. اُن حد تائين جو پنهنجن ٻچڙن جي وات جو گرھ کسي به انهن کي ڏنائون. مهاجرن جي دلين مان غربت، اوپرائپ، وحشت ۽ عدم تحفظ جو سڄو احساس نپوڙي ورتائون، سندن دليون جيتي ورتائون، روحن کي روشن ڪري ورتائون. الله کي خوش ڪري ڇڏيائون.
ان جو الله به قرآن ۾ اقرار ڪيو،
”هو ٻين کي پاڻ تي ترجيح ڏيندا آهن، توڻي کين جو احتياج به هوندو آهي“ ]سوره حشر-9[
مهاجرن ۽ انصارن جي وچ ۾ مواخات جي ڪري جيڪو ٻَنڌڻ ٻَڌو ۽ اڻ مٽ تعلق ۽ ڀائيچارو جُڙيو، اهو نسلن تائين هلندو رهيو. جيتوڻيڪ خيبر جي جنگ کان پوءِ هڪ سڄو نخلستان، محلاتن سان ڀريل، قلعن تي ٻڌل شهر، مسلمانن جي قبضي ۾ اچڻ کانپوءِ نه ڪو مهاجر ۽ نه وري انصار ، علمي طور تي ڪنهن جو محتاج رهيو ۽ نه غريب.
خدا جو وعدو ڪيل آهي.
ڏکن کانپوءِ سُک آهن.