مذهب

آقا ﷺ

ابدال بيلا لکي ٿو ”هي ڪتاب هڪ ٻانھي پاران پنھنجي ۽ سڄي ڪائنات جي آقا ﷺ  جي لاءِ تبرڪ جو هڪ هديو آهي.  ٻيو تہ هن ڪتاب ۾ پنھنجي علميت، فوقيت، عظمت، خطابت يا پنھنجي ڪنھن مسلڪ جو حوالو ڪونھي. ڪٿي بہ بحث نہ ڇيڙيو اٿم. بنا سبب جي ڪو واقعو ٻيھر لکي پڙهندڙ کي ٿڪايو نہ اٿم، نہ مونجهاري جو شڪار ڪيو اٿم ، ڪوشش اها ئي ڪئي اٿم تہ پڙهڻ وارو جيڪو پڙهي رهيو آهي ، اهو زماني ترتيب سان، سڀني تفصيلن سان، ان منظر ۾ ايئن وڃي گڏجي، جو هو پاڻ کي ان جو شاهد سمجهي، ڄڻ هو سڀ ڪجهہ ڏسي رهيو هُجي ۽ اهو سڀ مٿس وهي واپري رهيو هُجي.“

  • 4.5/5.0
  • 25
  • 4
  • آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
  • يوسف سنڌي
  • ڇاپو پھريون
Title Cover of book آقا ﷺ

اُحد جي جنگ

اُحد جي جنگ

هڪ سردار مُنهن ويڙهي، مٽيءَ ۾ ڀَڀوت... مڪي مان مديني جو پنج سئو ڪلوميٽر پٿرائون ۽ ڏکيو رستو ٽن ڏينهن ۾ طئي ڪري سخت ٿڪل حالت ۾ تيزيءَ سان قبا جي وستيءَ ۾ پهتو.
پُڇڻ لڳو: هينئر آقا صلي الله عليھ وسلم ڪٿي هوندا.
اتفاق سان اُن رات آقا صلي الله عليھ وسلم اتي ئي قبا ۾ ترسيل هئا.
کيس آقا صلي الله عليھ وسلم جي روبرو پيش ڪيو ويو.
هن آقا صلي الله عليھ وسلم کي هڪ بند لفافو ڏنو.
خط ڏسي آقا صلي الله عليھ وسلم سُڃاڻي ويا.
خط آقا صلي الله عليھ وسلم جي چاچي عباس جو لکيل هو.
آقا صلي الله عليھ وسلم پڙهڻ جي لاءِ ابي بن ڪعب کي ڏنو ۽ اڪيلائيءَ ۾ ٻُڌو.
خط ڏاڍو اهم هو.
هڪ ڀوائتي خبر هئي.
لکيل هو: ”قريش جو هڪ وڏو لشڪر، وڏين تيارين کانپوءِ مڪي مان مديني حملو ڪرڻ جي لاءِ نڪتو آهي. خط ۾ حملو ڪندڙن جا سڀ تفصيل لکيل هئا. لکيل هو ته اُنهن جو تعداد ٽي هزار آهي ۽ ايترا ئي اُٺ اٿن. انهن ۾ ست سئو زره پوش آهن، ٻه سئو گهوڙيسوار ۽ هڪ سئو تير انداز. ان لشڪر جو سپهه سالار ابو سفيان بن حرب آهي. بنو هاشم، بنو عدي، ۽ بنو زهره تي قريشن جو هاڻي اعتبار نه رهيو آهي. تنهن ڪري اُنهن ٽنهي قبيلن مان ڪوبه ڪونهي. پر ابو سفيان پنهنجن ٻين حليف قبيلن مان ڪيترائي ماڻهو لشڪر ۾ گڏ ڪيا آهن. تنهن ڪري ڀائيٽا پنهنجي بچاءُ لاءِ تياري ڪريو.“
آقا صلي الله عليھ وسلم خط پڙهندڙن کي اها خبر ڳجهي رکڻ جي لاءِ چيو.
هڪدم واپس مديني ڏانهن موٽيا.
ٻيو ڏينهن 5 شوال 3 هجري خميس جو ڏينهن هو.
سيدنا انس ۽ سيدنا مونس کي گهوڙا ڏيئي مڪي مان ايندڙ حملي آورن جي خبر چار وٺڻ موڪلڻ لاءِ موڪليائون.
ابو سفيان جو لشڪر مڪي کان ٻن ڏينهن جي دوريءَ تي پهچي چڪو هو.
آقا صلي الله عليھ وسلم اڳ ۾ ئي بندوبست شروع ڪري ڇڏيا هئا.
پنهنجن خاص خاص ماڻهن کي خبر ٻڌايائون ۽ چيائون ته تياري ڪريو، جنگ شروع ٿيڻ واري آهي.
اوس ۽ خزرج جي سردارن کي به گهرايائون.
ٻيئي سعد بن معاذ ۽ سعد بن عباده اچي ويا.
شهر جي چوڌاري پهرو ويهاريو ويو.
سيدنا حباب بن منذر کي قريشي فوج جي خبر چار لهڻ جي لاءِ موڪليائون. قريشي لشڪر مديني کان اٺ ميل پري مسلمانن جي چراگاهن ۾ اُٺ چاري رهيا هئا. فوج جو تعداد اُٺن، گهوڙن، زرهه پوشن ۽ تيراندازن جو سڄو تفصيل لکي موڪليو، جيڪو ايترو ئي هو، جيترو سيدنا عباس لکي موڪليو هو.
5 ۽ 6 شوال جي وچين رات پهري جي چوڪسي وڌائي ويئي.
سيدنا سعد بن معاذ، سيدنا سعد بن عباده، سيدنا اسيد بن حضير ۽ سندن سنگتي خود تلوار اُڀي ڪري آستانه رسول صلي الله عليھ وسلم ۽ مسجد نبويءَ تي سڄي رات چوڪي ڏيندا رهيا.
6 شوال جو سج اُڀريو. جمع جو ڏينهن هو.
آقا صلي الله عليھ وسلم جمع جي خطبي کان اڳ هڪ صلاح مصلحت هاءِ ڪمان اجلاس سڏايو. سڄي صورت حال سندن اڳيان رکي. قريشي فوج جا تفصيل سُڻايا. اُنهن جا ارادا سڻائڻ جي ضرورت نه هئي. پنهنجو هڪ خواب به ٻڌايو، جيڪو آقا صلي الله عليھ وسلم ان ئي رات ڏٺو هو.
خواب هو ته آقا صلي الله عليھ وسلم هڪ گهيٽي تي سوار آهن. آقا صلي الله عليھ وسلم هٿ ۾ تلوار آهي، تلوار ۾ رهڙ آئي آهي. ڪجهه ڍڳيون ڪُٺيون آهن، پر آقا صلي الله عليھ وسلم جو هٿ هڪ مضبوط زرهه جي اندر آهي.
تعبير به آقا صلي الله عليھ وسلم ئي ٻڌائي.
جيڪا پوءِ ٿيندڙ واقعن سان سچ نڪتي.
روايت موجب آقا صلي الله عليھ وسلم ماڻهن کان مشورو گهريو.
ڪجهه سياڻن چيوته مدينو ڪڏهن به ٻاهرين حملي آورن کان فتح نه ٿيو آهي، اندر رهي بچاءَ ڪجي، نوجوان جوش ۾ هئا. کين بدر جي جنگ مان حصو مليل هو. ڪِن کي حسرت هئي ته تڪڙ ۾ نڪرڻ مهل هو ڪنهن سبب جي ڪري گڏ نه وڃي سگهيا هئا. هاڻ اها حسرت پوري ڪندا.
آقا صلي الله عليھ وسلم خاموشيءَ سان سڀني کي ٻُڌو.
مشورو ڏيندڙن ۾ منافقن جو سردار عبدالله بن ابي سلول به هو. هن راءِ ڏني ته شهر جي اندر رهي بچاءُ ڪجي.
آقا صلي الله عليھ وسلم ته منافقن جي سردار جي اندر کي ڄاتو ٿي.
خدا ٿو ڄاڻي ته آقا صلي الله عليھ وسلم ڪهڙي گهري سوچ سوچيندي ڪنڌ ڌوڻيو.
نوجوان وري جوش ۾ دليل ڏيڻ لڳا ته مقابلو شهر کان ٻاهر ٿئي.
جوشيلن پروانن جي گهڻائي هئي.
آقا صلي الله عليھ وسلم هڪ سپهه سالار وانگر جنگ جي جاءِ ۽ وقت جو تعين ڪري رهيا هئا.
جنگ ۾ سڀني کان اهم فيصلو پنهنجي سگهه ۽ دشمن جي طاقت ڏسي دشمن کي پنهنجي پسند جي جاءِ تي وٺي وڃي وڙهڻو هوندو آهي.
ڪٿي کُليو ميدان گهرجي ۽ ڪِٿي تنگ رستي تي دشمن کي ڌڪڻو آهي. ڪٿي قدرتي گهيري جي اَڏ وٺڻي آهي، پنهنجي ۽ دشمن جي ڪيتري فوج کي چُرڻ پُرڻ جي موڪل ڏيڻي آهي. صفبندي ڪيئن ڪرڻي آهي. ڪهڙي گهڙيءَ جنگ شروع ڪرڻي آهي. ڪڏهن ختم ڪرڻي آهي. پنهنجا ارادا ڪهڙا آهن. هڪ هڪ ڪري پنهنجا سڀ مقصد ڪيئن پورا ڪرڻا آهن.
آقا صلي الله عليھ وسلم اُن ئي مهل پنهنجي ذهن ۾ جنگي پلان تيار ڪرڻ شروع ڪيو.
آقا جمع جي نماز پڙهائي.
۽ فيصلو ٻڌائي ڇڏيو. ايڊوانس پارٽي هينئر ئي اُحد طرف رواني ٿيندي. ۽ باقي سڄي فوج رات جو فجر کان اڳ- تياري شروع ڪريو- ۽ پاڻ تيار ٿيڻ جي لاءِ مسجد نبويءَ سان ٺهيل پنهنجي ڪچي حجري ۾ هليا ويا.
آقا صلي الله عليھ وسلم جڏهن تيار ٿي نڪتا ته روپ ئي اور هئن.
حد درجي جي جمال تي پهتل
حد درجي جي جلال تي هئا.
جَنگي پوشاڪ پَهريل.
ارادي جي سگهه ۽ جُرئت سان ڀريل.
مٿي تي عمامو ٻڌل.
جنهن جي مٿان جنگ جي ميدان ۾ آهني ٽوپ پاتل هو.
سيني تي ٻه زرهون پاتل
ڄڻ خبر هجي ته اڄ بُڇڙي دشمن جي وارَ کي روڪڻ آهي.
پٺيان پٽڪي جو وَر.
اهڙو جو شان جلاليءَ ۾ به ماه ڪامل جو جمال رهي.
ڪنڌ جي هڪ پاسي اکيون کيريون ڪندڙ چمڪندڙ تلوار جو ڦَر.
ٻي ڪُلهي تي ڪمان لڙڪي رهي هئي.
چيلهه جي پويان تيرن سان ڀريل ترڪش.
۽ هٿ ۾ جري نيزو.
اُن ڏينهن آقا صلي الله عليھ وسلم عظمت رسالت ۾ سپهه سالار اعظم هئا، جيڪو دليون پنهنجي مِٺڙي زبان ۽ قرآن جي دليل سان کٽندا هئا. پر ڀٽڪيل حملي آورن کان بچاءُ جي لاءِ، جنهن سان ٽڪرائڻ گهرجي، اهو طريقو سمجهائڻ به ضروري هو.
آقا صلي الله عليھ وسلم جي عظمت ۽ جلال کان هَڄي ڪن پروانن سمجهيو ته شايد اسان آقا صلي الله عليھ وسلم کي ڪاوڙائي ڇڏيو آهي. نوجوانن جي راءِ تي شايد آقا مصلحت اختيار ڪئي آهي. چيائون: آقا صلي الله عليھ وسلم اسين نٿا ڳالهايون. جيئن اوهان چاهيو، تيئن ڪريو.
آقا صلي الله عليھ وسلم ڪنڌ ڌوڻيو، ڄڻ چئي رهيو هجي، اِهو ئي ڪري رهيو آهيان.
فرمايائون:
”نبيءَ جي لاءِ اهو مناسب ڪونهي ته هو جڏهن زرهه پائي ته اُن وقت کان اڳ لاهي جڏهن الله سندس ۽ سندس دشمنن جي وچ ۾ فيصلو نه ڪري.“
فوج کي ٽن حصن ۾ ورهايائون.
ٽي جهنڊا گهرايا ويا.
هڪ مُعصب بن عمير کي ڏنو ويو، جيڪو بنو عبدالدار جي جَهنڊي بردار قبيلي مان هو.
ٻيو اسيد بن حضير کي ڏنو ويو، جيڪو اوس قبيلي مان هو.
ٽيون احباب بن المنذر جي حوالي ڪيو ويو، جنهن جو واسطو خزرج سان هو.
هن ڀيري آقا صلي الله عليھ وسلم اوس ۽ خزرج جي نائب سردارن کي عزت بخشي.
نيٺ اُنهن جي تربيت به ضروري هئي.
مسلمان فوج جو تعداد هڪ هزار هو، جنهن مهل هو مسجد نبويءَ مان نڪتا هئا. اُنهن ۾ هڪ سئو زرهه پوش ۽ پنجاه گهوڙيسوار هئا. ڪوبه اٺ گڏ نه کنيو هئائون. احد، مسجد نبوي کان ساڍا پنج ڪلوميٽر پري هو. رستي ۾ باغ هئا. رستو اهڙو اختيار ڪيو ويو ته جيئن دشمن جي نظر ۾ اچي نه سگهجي ۽ بنا ڪنهن رنڊڪ جي آقا صلي الله عليھ وسلم جي ذهن ۾ طئي ٿيل جاءِ تي پهچي وڃجي ۽ دشمن کي اُن هنڌ تي وڙهڻ تي مجبور ڪَجي، جيڪا آقا صلي الله عليھ وسلم سوچي رکي هئي.
ايئن ئي ٿيو.
رستي ۾ ڪجهه اهم واقعا ٿيا.
شيته الوداع وٽ هٿيارن پنهوارن سان ليس هڪ فوجي دستو گڏيو. ٻُڌايو ويو ته هي يهودي آهن، وڙهڻ جي لاءِ گڏ هلڻ ٿا گهرن.
آقا صلي الله عليھ وسلم پڇيو.
”ڇا مسلمان ٿي ويا آهن“.
خبر پئي ته نه.
آقا صلي الله عليھ وسلم فرمايو:
”جيڪي نٿا مَڃين تن کي ساٿ ڪري منڪرن سان وڙهڻ جو ڪهڙو فائدو.“
سندن مهرباني مڃي کين موٽايو ويو.
صحيحن جي هنڌ تي سانجهيءَ جو وقت اچي ويو.
بلال جي ٻانگ کان پهرين، آقا صلي الله عليھ وسلم سڄي فوج جو معائنو ڪيو.
پندرهن سالن کان گهٽ عمر وارا ٻارڙا موٽايا ويا. رافع بن خديج، پَٻن تي بيهي پاڻ کي وڏو ڏيکارڻ لڳو. چهري مان تڙپ ۽ اکين مان لڙڪن جي لار. آقا صلي الله عليھ وسلم سندس ايماني جذبو ڏسي کيس گڏ هلڻ جي موڪل ڏني. سندس پاسي ۾ بيٺل واپس موڪلجندڙ ٻارڙو سمرا بن جندب تڙپيو ۽ آقا صلي الله عليھ وسلم کي چيائين.
’آقا صلي الله عليھ وسلم، آءٌ هن کان سَگهو آهيان. مون کي هن سان ملهه ويڙهائي ڏسو.‘
ملهه ٿي- هو کٽي ويو.
اهو ٻارڙو به مسلمان فوج ۾ ڀرتي ٿي ويو.
رستي ۾ هڪ پوڙهي نابينا مربع بن قينطي جو کجين جو باغ هو.
اهو به منافق هو.
فوج هن جي باغ مان لنگهڻ لڳي ته هو بَڙبڙائڻ ۽ گاريون ڏيڻ لڳو. پوءِ چرين وانگر پَٽ تان مٽي کڻي ماڻهن تي اُڇلڻ لڳو ته مسلمان کيس ڪُٽڪو ڏيڻ لاءِ اڳتي وڌيا.
آقا صلي الله عليھ وسلم منع ڪئي.
فرمايائون:
”ڇڏيوس! هي دل ۽ اکين ٻنهي کان ڏسڻ کان لاچار آهي.“
اڳيان باغ جو رستو سوڙهو هو.
۽ رستي ۾ هڪ ڪُتي ويامي هئي ۽ سندس ڪيترا پونگڙا موجود هئا.
آقا صلي الله عليھ وسلم اُتي پهتا. ماڻهن مان هڪ کي اُتي بيهاريائون.
ته هر ايندڙ کي احتياط ڪرڻ جو چوي.
ڪُتيءَ جو ڪوبه پونگڙو سپاهين جي پيرن هيٺان نه چُپجي.
ڏينهن چڙهڻ لڳو هو.
مسلمان فوج احد ڏانهن وڌي رهي هئي. عين جنگ جي ميدان ۾ عبدالله بن ابي سلول تڪرار کڙو ڪري ڇڏيو. چيائين آقا صلي الله عليھ وسلم شهر جي اندر رهي بچاءُ ڪرڻ جي منهنجي ڳالهه نه مڃي، تنهن ڪري آءٌ پاڻ سان آندل ٽي سئو ماڻهو واپس وٺي وڃي رهيو آهيان.
مسلمان هڪا ٻَڪا ٿي ويا.
جنگ جي ميدان مان ٽي سئو همراهه ڌار ٿي بيهي رهيا، جيڪو سندن اڳواٽ رٿيل منصوبو هو. جيئن مسلمانن ۾ انتشار ۽ بي همٿي پيدا ٿئي. جيڪڏهن کين ساٿ نه ڏيڻو هو ته پوءِ ٽن سئو ماڻهن کي جنگ جي ميدان تائين ڇو وٺي آيا ۽ دشمن کي اک ڏيکاريائون ته ڏسي وٺو، منهنجي وفاداري اوهان سان آهي. هِنن سان نه.
هُو پنهنجن ماڻهن کي وٺي واپس موٽي ويو.
سيدنا جابر کيس سمجهائڻ جي لاءِ سندس ڪَڍ ويو.
پر هُنَ ڳالهه نه مڃي.
اُلٽو چيائين.
”اسان کي خبر آهي ته جنگ ٿيڻي ڪونهي. هروڀرو جون ڳالهيون آهن. جيڪڏهن واقعي جنگ ٿيڻي هجي ها ته اسين ضرور ساٿ ڏيون ها.“
قرآن پاڪ جي وحي لٿي ۽ سَڄو ڀانڊو ڦاڙي ڇڏيائين.
سندس ڪوڙو جملو قرآن نقل ڪيو.
”جيڪڏهن اسان کي خبر هُجي ها ته جنگ ٿيندي ته اسين ضرور اوهان جو ساٿ ڏيون ها.“
پوءِ وحيءَ ۾ ٻڌايو ويو.
”جنهن مهل هنن اها ڳالهه چئي، ان مهل هو ايمان جي ڀيٽ ۾ ڪفر جي وڌيڪ ويجهو هئا، اهي زبان مان اهڙي ڳالهه چون ٿا، جيڪا سندن دلين ۾ ڪونهي ۽ هو جيڪي دلين ۾ لِڪايو ويٺا آهن، سو الله چڱي طرح ڄاڻي ٿو. (سوره آل عمران)
ٽن هزارن جي مقابلي ۾ هڪ هزار نڪتا هئا.
اُنهن مان ٽي سئو نڪري ويا.
باقي وڃي ست سئو بچيا.
دشمن سان سندس ڀيٽ ٽن جي بدران پنج رهي. مسلمانن ۾ بزدلي جي هڪ لهر پکڙي. اها لڪيل رهي ها، پر الله ڪنهن جي لڪائيندو ڪونهي.
وحي اچي ويئي.
”جڏهن اوهان مان ٻن جماعتن ارادو ڪيو ته بزدلي اختيار ڪريون ۽ الله اُنهن جو وارث آهي ۽ مومنن کي الله تي ڀروسو ڪرڻ گهرجي. (قرآن-3/122)
سيدنا جابر تڙپي، عبدالله بن ابي کي مڃائڻ جي پويان ويو هو. اها آيت ٻڌي روئندو هو ۽ چوندو هو ته اِها اسان جي باري ۾ لٿي آهي، آءٌ بي دليو ٿيو هئس، پوءِ الله وارث ٿيو ۽ مون ۾ حوصلو پيدا ٿيو.
آقا صلي الله عليھ وسلم جو حوصلو ته ساڳئي نموني اَٽل هو.
فرمايائون
”جيڪڏهن حڪم تي هلندو، ثابت قدم رهندا ته کٽندؤ-“
آقا صلي الله عليھ وسلم جنگي مهارت جو ثبوت ڏيندي، پنهنجن سپاهين جي لاءِ جاءِ ڳولي.
احد جي جبل کي پنهنجي پٺيان ۽ کاٻي اَڏ ۾ ورتائون.
ڪمانڊ هيڊ ڪواٽر مٿاهينءَ تي کڻي ويا.
اڳيان لاهياري سوڙهي رستي تي دشمن کي آڻي پورو ڪرڻ جي رٿا جُڙي، جتي سندن گهوڙا بي وس ٿي اچن، جتان گهوڙن جي وستي جو رستو هو، اُن جي وچ ۾ هڪ ننڍي ٽڪري هئي، جنهن کي ’جبل رماة‘ به چيو وڃي ٿو. اها اسلامي لشڪر کان ڏيڍ سئو ميٽر پري هئي.
اُن ٽڪريءَ تي پنجاهه تيرانداز مقرر ڪيائون.
اُنهن جو اڳواڻ جبير بن لقمان هو.
حڪم ڏنائون ته:
”اوهان سڀني کي هتي بيهي قريشن کي اسان تي پويان حملي ڪرڻ کان روڪڻو آهي، جيڪڏهن اوهين اسان کي مُشرڪن تي غالب پوندي ڏسو ته به پنهنجي جاءِ تان متان هٽجو. پر جيڪڏهن مُشرڪن کي اسان تي غالب پوندي ڏسو ته به پنهنجي جاءِ نه ڇڏجو. جيڪڏهن پکين کي به اسان کي کائيندي ڏسو ته به پنهنجي جاءِ تان نه هٽجو. اُن وقت تائين، جيستائين آءٌ اوهان کي نه سڏايان.“
صاف صاف چيو ويو هو ته جيڪڏهن اسان کي قتل ٿيندي ڏسو ته به پنهنجي جاءِ نه ڇڏجو. جيڪڏهن مال غنيمت ميڙيندي ڏسو، تڏهن به پنهنجي جاءِ تان نه هٽجو.
فوج جي ميسره زبير بن عوام جي هٿ ۾ هئي، جنهن کي حڪم هو ته خالد بن وليد کي روڪجو. ميمنه تي منذر بن عمرو ۽ قلب جي ڪمان امير حمزي وٽ هئي. قيادت جو پڙاءُ جبل جي ڀڪَ ۾ مٿاهينءَ تي هو ته جيڪڏهن شديد حملو ٿئي ته مٿي چڙهي سگهجي. سهوليت ۽ برتريءَ جو فائدو رهي ۽ دشمن هيٺاهينءَ تي رهڻ تي مجبور ٿئي.
ڏاهپ ڀري حڪمت عملي هئي.
بدر جي جنگ ۽ احد جي جنگ جي وچ ۾ مسلمانن نوَ ڀيرا دشمن سان مُنهان مُنهن ٿي چڪا هئا. اُنهن مان ٽي ڀيرا ته آقا صلي الله عليھ وسلم به گڏ هئا. هر معرڪي لاءِ حڪمت عملي ۽ رٿابندي ڌار ڌار هئي.
آقا صلي الله عليھ وسلم جي فوجي حڪمت عمليءَ جا ڪي سُنهري اصول هئا.
پهريون اهو ته: دشمن کي حيران ڪري ڇڏڻ.
اوچتو اهڙي هنڌ تي وڃي دشمن سان ٽڪرائڻ، جيڪو پنهنجي مفاد ۾ هجي. وقت جو خيال رکڻ، سج ڪهڙي پاسي آهي. اکين ۾ ڪنهن مهل چُڀندو، ان جو خيال رکڻ، صحيح ماڻهن کي صحيح ذميداري سونپڻ.
هاڻ صورتحال هيءَ هئي ته اتر ۾ ڇهه ڪلوميٽر احد جبل جي ڀڪَ ۾ آقا صلي الله عليھ وسلم جي ڪمانڊ پوسٽ سڄي منظرنامي ۾ مٿاهين هئي. سُرخي مائل ڀوري پٿريلي خشڪ جبل تي سامهون هيٺاهينءَ ۾ مسلمانن جي پيادل فوج، تلوارن ۽ نيزن سان هٿياربند امير حمزي جي قيادت ۾ هئي. سندس ساڄي ۽ کاٻي پاسي گهوڙيسوار دستا زبير بن عوام ۽ منذر بن عمروءَ جي ڪمان هيٺ هئا. انهن جي اڳيان ’رماة جبل‘ تي تيراندازن جو دستو بيٺل هو، جيڪو چئني ڏسائن چوڪس ٿيو دشمن گهوڙي سوارن کي جبل جي هيٺاهينءَ ۾ جنگ جي لاءِ ڏسيل جاءِ تي روڪڻ جي لاءِ تيار بيٺو هو.
دشمن اُحد جي ڏکڻ ۾ مديني طرف هو.
پر مديني ويندڙ رستي تي آقا صلي الله عليھ وسلم هڪ حفاظتي گهيرو بنائي رکيو هو، اهو مسلمان فوج جو حصو هو، جنهن جي ڪمان محمد بن مسلمه جي هٿ ۾ هئي. اهو دستو هڪ لحاظ کان آقا صلي الله عليھ وسلم جي ريزرو فوج هئي.
آقا صلي الله عليھ وسلم فرمايو:
”جيستائين حڪم نه ڏيان تيستائين جنگ شروع نه ٿئي.“
پوءِ آقا پنهجي تلوار مياڻ مان ڪڍي لهرائي، صبح جي اُس جي ڪرڻن ۾ اها تلوار سج وانگر چمڪي ۽آقا صلي الله عليھ وسلم فرمايو:
”هيءَ تلوار اُن کي ڏيندس جيڪو حق ادا ڪري،
ڪير هن جو حق ادا ڪندو.
ڪيترا ئي هٿ اڳيان وڌيا.
ڪيترائي روح تڙپيا.
سڀ پروانا ڦڙڪڻ لڳا.
سيدنا ابو دجانه وڌي اڳتي آيو.
هُنَ جي نظرن ۾ نيزاري هئي ۽ اکين ۾ تارا ٽوڙي آڻڻ جي اُميد. هُن چيو:؛
”آقا صلي الله عليھ وسلم هن جو حق ڪهڙو آهي؟“
آقا صلي الله عليھ وسلم فرمايو:
”هي ايتري ته دشمن تي هنئي وڃي جا اِها مُڙي وڃي ۽ هن سان ڪنهن به مسلمان کي نه ماريو وڃي.“
ابو دجانه هڪدم چيو: اهو حق آءٌ ادا ڪندس.
اڳيان وڌيو ۽ آقا صلي الله عليھ وسلم اها تلوار کيس ڏني.
ابو دجانه، جنهن جو سڄو نالو سماج بن خرشه هو ۽ هو خزرج جي سردار سيدنا سعد بن عباده جي چاچي جو پُٽ هو. تلوار هٿ ۾ ملندي ئي ڄڻ جبل بنجي ويو. ڪنڌ ۾ پيل ڳاڙهو رومال ڪڍي اُن جي پٽي ڪري مٿي تي ٻَڌائين ۽ آقا صلي الله عليھ وسلم کان ورتل تلوار تي لکيل شعر رجزيه انداز ۾ پڙهندو آڪڙ ۾ هلڻ لڳو.
شعر هن ريت هو:
بزدليءَ ۾ عار آهي
اڳيان وڌڻ ۾ عزت
۽ همت هارڻ سان ڀاڳ نٿو بدلجي.
هُو اهو شعر پڙهندو ۽ آڪڙ مان تلوار لهرائڻ لڳو.
آقا صلي الله عليھ وسلم کيس ويندي ڏسي چيو:
”الله کي هيءَ چال ههڙن موقعن کانسواءِ پسند ڪونهي.“
دشمن فوج به پنهنجون اڳيون صفون قائم ڪري ڇڏيون.
ابو سفيان، ميمنه ۾ خالد بن وليد کي رکيو، ميسره ۾ عڪرمه بن ابو جهل کي ۽ پيادل دستي جي ڪمان صفوان بن اُميه بن خلف جي حوالي ڪئي. تيراندازن کي عبدالله بن ربيعه جي ڪمان ۾ ڏنو ۽ پنهنجو جهنڊو ڏيڻ جي لاءِ قريش جي علم بردار قبيلي طرف ويو. اُن دوران قريش مان آيل ٺهيل جڙيل چوڏهن زائفائن جي ٽولي دف وڄائيندي، ڳائيندي، لشڪر جي آسپاس ڪونجن جيان ٽيلارا ڪندي رجزيه شعر پڙهي بدر ۾ مارجي ويل سردارن جي بدلي وٺڻ لاءِ لشڪرين کي اُڀاريندي رهي.
اها ٽولي پنهنجن سپاهين ڏانهن اشارا ڪندي گيت ڳائڻ لڳي:
نطن بنات طارق
نمشي علي المنارق
ان تقبلوا انعانق
ان تدبر و انفارق
فراق غير وامق
”اسين آسمان جي تارن جون ڌيئرون آهيون،
غاليچن تي اسين هلنديون آهيون
اڳتي وڌندا ته اوهان کي ڇاتيءَ سان لڳائينديوسين
پُٺي ڏيندا ته اوهان کي ڇڏي وينديون سين.
اوهان کان اهڙيون ته جدا ٿينديون سين،
جو اوهان سان محبت به نه ڪنديوسين.“
زائفائن جي ٽولي ويئي ته مديني مان ڀڳل غدار ’ابو عامر‘ پنهنجي زهد ۽ پارسائيءَ سان مسلمانن جي سامهون آيو. هن جو نالو عبد عمرو بن صيفي هو، پاڻ کي راهب چوندو هو. ڪو وقت هو جو هو مديني ۾ آقا صلي الله عليھ وسلم جي اوسيئڙي ۾ هو. پوءِ آقا صلي الله عليھ وسلم سان حسد دشمنيءَ ۾ بدلجي ويس. آقا صلي الله عليھ وسلم هن جو نالو راهب بدران فاسق بنائي ڇڏيو. مديني جي مسلمانن کيس ڏسندي ئي چوڻ شروع ڪيو.
او فاسق... ٽَر هتان.
هِنَ اهو سمجهيو ٿي ته مون کي ڏسندي ئي منهنجي قبيلي وارا آقا صلي الله عليھ وسلم جو ساٿ ڇڏي ڏيندا. اهو بي وقوف اڃا پنڊال ۾ ئي هو جو ابو سفيان بن حربَ پنهنجي فوج کي آخري شڪل ڏيندي قريش جو جهنڊو قريش جي علمبردار قبيلي عبدالدار جي طلحه بن طلحه کي ڏيندي کيس للڪاريندي غيرت ڏيارڻ لڳو.
چيائين:
”اوهان جهڙي نموني بدر ۾ هن جهنڊي جي بي عزتي ڪرائي، اَڄ نه ڪرائجو. اُتي اوهان جهنڊو ڪيرائي اسان جو نڪ ڪٽرائي ڇڏيو. جيڪڏهن سنڀالي نه ٿا سگهو ته ڪنهن ٻي جي حوالي ڪري ڇڏيو.“
طلحه بن طلحه صفا ڇتو ٿي پيو.
چيائين: هي اسان جي گهراڻي جو شان آهي.
ٻي ڪنهن کي ڪهڙي مجال آهي، جو جهنڊي بردار ٿئي.
اڄ ڏسج ته اهو ڪيئن ٿا مٿانهون رکن.
ابو سفيان به شايد اهو ئي ٿي چاهيو ته کيس ڀڙڪائي ڇڏجي. پر هو شايد وڌيڪ ڀَڙڪي ويو.
هُن اُن جهنڊي لاءِ سڄو ڪٽنب مارائي ڇڏيو.
جهنڊو کڻي پاڻ ئي اڳتي وڌيو ۽ مسلمانن کي للڪارڻ لڳو.
وڏي سڏ چيائين:
”اوهان جو خيال آهي ته اوهان جون تراڙيون اسان کي جهنم ۾ پهچائي ٿيون ڇڏين ۽ اسان جون تراڙيون اوهان کي جنت ۾. اوهان کي جنت مِٺي آهي، اچو ته منهنجي تراڙ اوهان کي جنت ۾ پهچائي ڇڏي.“
سيدنا علي اهو ٻُڌي اڳتي وڌيو. اُٺ تي چڙهي آيل طلحه بن طلحه جي زبان مان اڃا جملو به پورو نه ٿيو، جو تراڙ گهمايائين. پهرين سندس ٽنگ وڍجي ويئي. پوءِ هو هيٺ جهڪيو ته ڪنڌ اُڏي ويس.
هو مسلمانن کي جنت پهچائڻ جي لاءِ جنت چوندي ”ت“ تائين به نه پهتو هو، جو پاڻ ئي جهنم ۾ هليو ويو.
جهنڊو ته جهنڊي بردار قبيلي لاءِ سندس حق هو.
طلحه بن طلحه جو ڀاءُ عثمان بن طلحه ڊوڙندو آيو ۽ جهنڊي کي ڪِرڻ کان بچائڻ لڳو.
هن ڀيري سيدنا حمزه تلوار لهرائي.
ڪلهي کان وٺي ڌن تائين چيري ڇڏيائينس. پيٽ جا آنڊا وڍجي پيس ۽ سندس جسم کي ڌوڙ ۾ گڏي ڇڏيائين.
اهو ڏسي سندس ٽيون ڀاءُ ابو سعد بن ابي طلحه جهنڊو ڪِرڻ کان بچائڻ لاءِ آيو ته پويان بيٺل سعد بن ابي وقاص شست ٻڌي اهڙو ته تير هنيس، جو همراهه وڃي ڦهڪو ڪيو، پوءِ تراڙ سان سندس ڪم لاهي ڇڏيائين.
طلحه جو هڪ پُٽ جلاس بن عبدالله جهنڊو کڻڻ آيو ته سيدنا طلحه بن عبيدالله کيس پورو ڪري ڇڏيو.
ان ڪٽنب جو ڇهون ڀاتي ارطاة بن شرجيل جهنڊي کي جلهڻ جي لاءِ وڌيو ته سيدنا عليءَ جي تراڙ هڪ ڀيرو ٻيهر چمڪي ۽ هو وسامي ويو.
ڇهن ڄڻن جي مارجڻ کانپوءِ اُن ڪٽنب جا چار ڄڻا ٻيا به هڪٻئي جي پويان اهو جهنڊو کڻڻ جي لاءِ آيا، پر مارجي ويا. پوءِ جهنڊي بردار قبيلي جو هڪ غلام صراب اڳيان وڌيو ۽ هو جهنڊو بچائي کڻي ويو.
مسلمان سندس پويان لڳا.
هو بهادريءَ سان وڙهيو، مرڻ مهل چيائين.
”مون ته پنهنجي وسان ڪين گهٽايو.“
جَهنڊو پَٽ تي ڪري پيو.
اُن کي مٽي، گهوڙن جي سنبن، اُٺن ۽ ماڻهن جي پيرن لتاڙي ڇڏيو.
عام لڙائي شروع ٿي ويئي.
لڙائي جي شروعات ۾ ئي قريشن جا ڏهه ماڻهو مارجي ويا.
هو هَڄي ويا.
هيڏانهن ابو دجانه، مٿي تي ڳاڙهي پَٽي ٻَڌي، جنهن کي ماڻهو ”عصابة الموت“ يعني ’موت جو پروانو‘ چوندا هئا، قريشي لشڪر ۾ ڪاهي پيو. هڪ ڀيري ته سندس ترار جي زد ۾ ابو سفيان جي ڀڄندڙ زال هنده جي ڳچي آئي. تلوار اُٿي چڪي هئي، ابو دجانه ان جي ڪنڌ تائين پهچندي ئي روڪي ڇڏي ۽ ڀڻڪيو.
”آقا صلي الله عليھ وسلم جي تلوار آهي... ان جو اهو شان ڪونهي ته اها ڪنهن عورت تي آزمائي وڃي.“
ٿوري ئي وقت ۾ مسلمانن جي هٿان ايترن قريشن جي مارجي وڃڻ سبب هنن جي سڄي لشڪر تي ڊپ ڇانئجي ويو.
هنن جا سپاهي ڊپ سبب ڏڪي ويا.
پوءِ وٺي ڀڳا.
هُنن جي صف بندي ٽٽي وئي.
اهي رنون جيڪي جنگ ۾ پنهنجن سپاهين کي ڄمي بيهڻ جي لاءِ همت ڏيارڻ جي لاءِ آيون هُيون، سڀني کان وڌيڪ ڊپ ۾ پَر ڪٽيل پکين وانگر هيڏانهن هوڏانهن ڊوڙڻ لڳيون. هنن جون چادرون پيرن ۾ گهيرجڻ لڳيون ۽ ريتيءَ واري پَٽ تي ڊوڙڻ سبب سندن ڇيرون ڇمڪڻ لڳيون. ڪَرائين جون چوڙيون ڇنڪڻ لڳيون. مردن جي ڀيٽ ۾ هو ڊوڙندي بار بار ڪِريون ٿي. کين ڪرندي اُٿندي ڏسي، جنگ جو ميدان تراڙين جي ڇڻڪاٽن سان گڏ چوڙين جي ڇن ڇن ۽ ڇيرن جي ڇم ڇم سان به گونجڻ لڳو هو.
رماة جبل تي بيٺل تير انداز به پري بيٺل خالد بن وليد جي بيٺل گهوڙيسوار دستي کي ڏسڻ جي بدران اوڏانهن ڌيان ڌرڻ لڳا.
مسلمان ڪرندڙ ڀڄندڙ ماڻهن جو ڪريل سامان گڏ ڪرڻ لڳا.
ڪو تلوارون گڏ ڪرڻ لڳو.
ڪنهن جي هٿ ۾ جسم تان ڪرندڙ زرهه اچي ويئي.
ڪو ڪنهن جي مٿي تان ڪريل ٽوپ کڻڻ لڳو.
اُٺن کي رسين مان جهلي هڪ هنڌ گڏ ڪرڻ لڳا.
قريش بدر جي جنگ کان به وڌيڪ بدحواس ۽ بي ترتيب ٿي ويا.
شديد ڀاڄ سبب چوڌاري ڌوڙ ڇانئجي ويئي.
رستو به سوڙهو هو.
قريش پنهنجي پڙاء طرف ڀڄڻ لڳا، جتي سندن اُٺ هئا، مسلمان سندن پويان هئا. ڊوڙ جي اُن طوفان ۾ ڄڻ ڀت تي لکي ويو هو ته جنگ جو فيصلو ٿي ويو. تيراندازن جي اها ٽولي جيڪا رماة جبل تَي بيٺي هئي. اهي پاڻ ۾ ڳالهائڻ لڳا.
جنگ ختم ٿي ويئي.
هلو ته پاڻ به مال غنيمت ميڙيون.
سندن سالار عبدالله بن جبير کين ڏاڍي منع ڪئي ۽ کين ياد ڏياريو ته آقا صلي الله عليھ وسلم ڇا چيو هو.
هتي ئي بيهڻ جو حڪم آهي.
هتان نه لهو.
پر سندن سامهون ٻيو منظر هو ۽ هنن جي ڪنن ۾ جدا آواز پهچي رهيا هئا. هو نه بيٺا،
لهي ويا.
پهرين هڪ هڪ ڪري لٿا
پوءِ ڏسندي ئي ڏسندي سڀني پنهنجي جاءِ ڇڏي ڏني.
عبدالله بن جبير سان ڪجهه وفادار اُتي ئي ڄميا بيٺا رهيا.
خالد بن وليد ذهين سپهه سالار هو.
پري کان اهو سڄو تماشو ڏسندو رهيو.
جڏهن ڏٺائين ته اها ٽڪري خالي ٿي ويئي آهي ته هو پنهنجن گهوڙن کي ڇهه ڪلوميٽر ڊگهي احد جبل جي پويان گهمائي پهاڙ جي مديني کان ساڄي طرف حملي آور ٿيو، ايئن سمجهو ته جڏهن سندس گهوڙا ڊوڙندا آيا ته مسلمانن جي اُنهن ڏانهن پُٺ هئي، جيڪي مُشرڪن جي پويان ڊوڙي رهيا هئا. اڳيان ڀڄندڙ قريش فوج جي ڪري اُڏندڙ ڌوڙ ايتري ته هئي، جو کين ان مهل احساس ٿيو، جڏهن خالد بن وليد جي رسالي جو دستو تلوارون اُڀيون ڪري سندن پويان حملي آور ٿيو.
پوءِ ڇا ٿيو.
اک ڇنڀ ۾ جنگ جو نقشو بدلجي ويو.
مسلمان جيڪي بي ترتيب ٿي قريشن جي پويان هئا، انهن جي پٺيان قريشي گهوڙي سوار اچي ويا.
پيادل جي مقابلي ۾ گهوڙو ته جبل هوندو آهي.
گهوڙن کي تيرانداز روڪين ٿا
عبدالله بن جبير ۽ سندس ڪجهه ساٿين، جيترو ٿي سگهيو تير هلايا.
ڪيترن ئي گهوڙن کي گهائل ڪيو.
پر تير ٿورا هئا ۽ گهوڙا گهڻا، نيٺ پاڻ به شهيد ٿي ويا.
اهي قريشي جيڪي اڳيان ڀڄندا پي ويا، پويان منظر بدلجندو ڏسي بيهي رهيا.
سيدنا حمزه ماڻهن کي ترتيب سان بيهڻ جو حڪم ڏيئي رهيو هو.
سباع بن عبدالعزيٰ غشاني سامهون آيو ته کيس للڪاريائين، تلوار سان ڍڙي ڇڏيائينس.
جنهن مهل سباع، سيدنا حمزه جي تلوار سان ڪري رهيو هو، هڪ ڪاري چهري تي ڄميل ٻه زهريليون اکيون سيدنا حمزه جي تاڙ ۾ هجوم ۾ تيزيءَ سان ڦِري رهيون هُيون.
اِهي اکيون هڪ حبشيءَ جون هُيون.
حبشيءَ جو نالو وحشي هو،
هو جبير بن مطعم جو غلام هو.
جبير بن مطعم جو چاچو طعيم بن عدي، بدر جي جنگ ۾ سيدنا حمزي جي هٿان مُئو هو. جبير بن مطعم کي خبر هئي ته وحشي پنهنجو نيزو، جيڪو ٿورو ننڍو هوندو آهي، ايتري ته مهارت سان اُڇلي ٿو، جو اِهو ڪرائيءَ جي چوڙيءَ جي اندران گذاري ڇڏي ٿو. مديني ايندي رستي ۾ وحشي پنهنجي نشاني جي داد وٺندو آيو هو. سندس نشاني جي مهارت ڏسي سندس آقا جبير بن معطم ساڻس وچن ڪيو هو ته بس تون حمزي کي مار ته توکي انعام ۾ آزاد ڪريان.
ابو سفيان جي زال هنده کي جبير بن مطعم کان وڌيڪ سيدنا حمزي سان وير هو، سندس پيءُ، چاچو، پُٽ، ڀاءُ سڀ بدر جي جنگ ۾ مارجي ويا هئا، هن انهن سڀني جي موت جو ذميدار سيدنا حمزي کي سمجهيو ٿي.
هن وحشيءَ کي چيو
هو توکي آزادي ڏيندو
آءٌ غلامي.
توکي انعام سان مالا مال ڪري ڇڏينديس.
بس تون رڳو حمزي کي مار.
وحشيءَ کي پنهنجي آزادي حاصل ڪرڻي هئي.
هو پٿرن ۽ ٽڪرين جي اَڏ ۾ هلندو، هٿ ۾ پنهنجو نيزو کڻيو،سيدنا حمزي کي ڳولي رهيو هو.
هيڏانهن سيدنا حمزي، سباح بن عبدالعزيٰ کي ڍڙيو ته وحشيءَ ڏسي ورتو، هو پنهنجو نيزو کڻيو لِڪندو سندس پويان ويجهو پهتو ۽ جڏهن سيدنا حمزو لاش کي ڪيرائي سڌو ٿيو ته وحشيءَ پنهنجو نشانو چِٽيو.
نيزو سڌو سيدنا حمزي جي پيٽ ۾ لڳو.
نيزي جي پيٽ ۾ لڳڻ سان سيدنا حمزو تڙپيو.
وحشيءَ کي جهلڻ لاءِ هٿ وڌايائين، پر ڪِري پيو.
شهيد ٿي ويو.
هنده اچي وحشيءَ جي پُٺي ٺپري.
هُن جي مُنهن تي عجيب وحشت اچي ويئي.
پنهنجي ٻانهن مان سونا ڪنگڻ لاهي وحشيءَ کي ڏنائين ۽ چيائين:
وَڃ
هن جو پيٽ چيري هن جو جگر وڍي اچي مون کي ڏي.
وحشيءَ اهو ئي وحشت ناڪ ڪم ڪيو.
هنده، سيدنا حمزي جو جگر وات ۾ وجهي چٻاڙيو.
۽ پوءِ پاڻ اڳيان وڌي.
هڪ تلوار کنيائين ۽ سيدنا حمزي جي مُنهن ۽ جسم جا عضوا وڍي هار ٺاهيائين ۽ پنهنجي ڳچيءَ ۾ پاتائين. کيس ايئن ڪندي ڏسي ٻين رنن به ڪيترن ئي مسلمانن جي جسمن سان اهڙيون وحشياڻيون حرڪتون ڪيون.
ابو سفيان ڏسندو رهيو.
اُنهن عورتن مان هڪ عورت عمره بنت علقمه، قريشن جو پَٽ تي مٽيءَ ۾ لتاڙيل جهنڊو کڻي اُڀو ڪيو، جنهن سان سندن فوج جيڪا ڀڳي پي ويئي، ڄمي بيهي رهي.
مسلمانن جي پهرين رٿابندي پوري طرح ڪامياب رهي هئي، پر ترتيب ٽٽڻ ۽ ’جبل رماة‘ تي بيٺل تير اندازن جي لهڻ کانپوءِ جيڪي ٿيو، ان صورتحال جو ڪائونٽر اٽيڪ کانپوءِ جو پلان اُن ڪري نه جوڙيو ويو، جو ان قسم جي توقع ئي نه هئي ته ڪو آقا صلي الله عليھ وسلم جي حڪم جي ڀڃڪڙي به ٿيندي.
پوءِ به مسلمان آقا صلي الله عليھ وسلم جي حفاظت لاءِ ڊوڙيا، پهرين نون جانبازن جو هڪ جٿو آقا صلي الله عليھ وسلم جي حفاظت تي مقرر ٿيل هو. آقا صلي الله عليھ وسلم هيٺ جنگ جي بگڙيل صورتحال ڏٺي ته سڏ ڪيو. هيڏانهن اچو...
هو قريشيءَ آواز سڃاڻي ورتو.
اهو عبدالله بن قميه قريشن جو پهلوان هو.
هڪ تڪڙو مٿي آيو.
اُن سان گڏ پنهنجن ساٿين کي سَڏي آقا صلي الله عليھ وسلم کي گهيري ۾ وٺي لاٿو.