سيدنا هاشم
عبدمناف جي جنهن پُٽ جو نالو عمرو هو، اهو ئي هاشم جي نالي سان مشهور ٿي ويو. ايئن مشهور ٿيڻ جو سبب اهو بڻيو ته جڏهن سندس مٿي تي خدا جي گهر آيل مزمانن جي خذمت چاڪري جي لاءِ کين پيٽ ڀري ماني کارائڻ ۽ ڍؤ ڪري پاڻي پيارڻ جي ذميداري آئي ته هن عجيب دلبرانه شان سان اها ذميداري نڀائي. عام حالتن ۾ اها ذميداري پوري ڪرڻ ۾ ڪا تڪليف پيش نه ٿي آئي، پر هڪ ڀيري جڏهن مڪي ۽ ڀرپاسي ڏڪار اچي مُنهن ڪڍيو ۽ اهڙو ته سوڪهڙو آيو جو صحرا ۾ رهندڙ پاڻيءَ جي هڪ هڪ هڪ ڦڙِي لاءِ تڙپڻ لڳا.
ماڻهن جون زبانون نڪري آيون،
پيئڻ جي لاءِ پاڻيءَ جو هڪ ڍُڪ به نه پي مليو
جانور سُڪي هڏا ٿي ويا
ماڻهن جا پيٽ وڃي پٺيءَ سان لڳا
ڳلن ۾ وڏا کڏا پئجي ويا.
مٿان حج جي مند اچي سهڙي
عرب جي صحرائن مان اُڃايل مرجهايل ڏاچين تي سوار خدا جي گهر جا متوالا مڪي ڏانهن سفر جي سَنڀت ڪرڻ جو سوچڻ لڳا.
اُن ڳولهيون به پي مليو.
عبدمناف جي پٽ ”عمروءَ“ تي سڀني حاجين کي کاڌو کارائڻ ۽ پاڻي پيارڻ جي ذميداري هئي، هن گهوڙا ڪڍيا، اٺ پلاڻيا ۽ عربستان جي ريگزارن کي لتاڙيندو بکيو اڃيو، سخت اُس واري آسمان جي هيٺان هلندو شام جي سرسبز علائقي ۾ وڃي پهتو. اتان اناج ورتائين، پيهايائين، مانيون پچرايائين، پوءِ پڪل مانيون اُٺن تي پلاڻي حج جي ڏينهن عرفه کان اڳ اچي مڪي پهتو.
شام مان پچرايل مانين جا ڍڳ لاٿائين
صحت مند اُٺڻين کي ڪهي ديڳيون رڌايائين
گوشت ۽ شوروي (رس) جي ڀريل ديڳين ۾ آندل مانين کي ڀَڃي وڌائين، چورو ڪري پوءِ ٺڪر جي پيالن ۾ ڀري حاجين کي کارايائين. اهو پنهنجي نوعيت جو بي حد سوادي کاڌو هو ۽ اهو به ڏڪار وارن ڏينهن ۾ ، جڏهن ماڻهو اُن جي ڪڻي لاءِ سڪي مُئا هئا. ماڻهن پيش ڪيل لذيذ گوشت جي رس ۾ چورو ڪيل مانين جي ان کاڌي جو نالو ’ثريد‘ رکي ڇڏيو ۽ مانين کي چورو ڪري کارائيندڙ عمروءَ کي هاشم جو خطاب ڏنو، تنهنڪري هاشم جو لفظ هو ’چورو‘ ڪندڙ جي لاء استعمال ڪندا هئا،
شاعرن هاشم جي واکاڻ ۾ شاعري شروع ڪري ڏني،
عبدلله بن الزلوي جا چيل شعر هن ريت هئا:
عمرو جو درجو ڪيترو ته مٿانهون آهي
جو هن پنهنجي قوم جي لاءِ مانيون ڀَڃي ثريد تيار ڪرائي ،
اُنهن ڏينهن جڏهن
مڪي جا ماڻهو ڏڪار سبب سُڪي ويا هئا.
سندس سئوٽ وهب بن عبد قصي به شاعريءَ جي پيرايي ۾ هاشم جي واکاڻ ڪئي:
هاشم اهو بار کنيو
جيڪو کڻڻ
سَهڻ
۽ پنهنجي مٿي تي رکڻ جي سَڌ ڪرڻ کان به
هر شريف ۽ سگهارو همراهه هَڄي ويٺو هو
ڏورانهين شام جي علائقي مان
هو ٻورين ۾ اناج سان مهڪندڙ اهڙيون
مانيون پَچرائي آيو
جنهن جي مهڪ جو هر خالي پيٽ سڌڙيو هوندو آهي
ڪيڏي نه وڏي ۽ فراخ دلي سان
سڀئي مانيون ڀُڃي هُن
مڪي وارن جي مزماني ڪئي
گوشت جي ٿُلهين ٻوٽين سان ڀريل
ڪاٺ جي انهن ڀريل پيالن تي
هر ماڻهوءَ هٿ هنيا
جيڪي خوشبو ۽ لذت سان ڀريل ڪنارن مان ڇِلڪي رهيون هيون.
واکاڻ جتي واکاڻيل ۽ واکاڻيل جي چاهيندڙن جي دلين جي ڌڙڪن تيز ٿي ڪري، اُتي حاسدن تي وِڄ بنجي ڪَڙڪي ٿي ڪري. حسد دل جي اهڙي بيماري آهي، جيڪا ٻين جو روشن رخ ڏسي پنهنجو نشيمن ساڙڻ تي ڳنڍ ٻڌي بيهي رهندي آهي. هاشم جي واکاڻ تي جتي ڪن غيرن جي دلين ۾ ڌڪ لڳا، اتي سندس سڳي جاڙي ڀاءُ عبد شمس جي پٽ اُميه جي دل ۾ به باهه ٻاري ڇڏي.
پهرين ته هن ايڪڙ ٻيڪڙ ماڻهن سان اندر جي ان ساڙ جو اظهار ڪيو. پوءِ احساس ڪمتريءَ ۾ وٺجي هر ڪنهن کي چوندو وتندو هو ته ، وڏو آيو آهي چاچا هاشم بنيو وتي. چئن ماڻهن کي ماني ڇا کارايائين بس سخي ڏاتار بنجي ويو،
اسين به ڪي گهٽ آهيون ڇا
اسان وٽ به اُٺن جا وڳ آهن
پئسي جي ڪا کوٽ ڪونهي اسان وٽ
اسان وٽ به گهڻو ئي سون چاندي آهي.
ڪيئن مڃون ته هو اسان قريش قبيلن ۾ سڀني کان معزز آهي
آءٌ کانئس وڌيڪ ان رتبي جي لائق آهيان.
خبر ڪونهي ته کيس ان ڳالهه جي سڌ هئي يا نه، بهرحال ماڻهن کي خبر هئي ته اُميه جو پيءُ عبد شمس، هاشم جو جاڙو ڀاءُ هو. ٻيئي جاڙا ڀائر جنهن گهڙيءَ پيدا ٿيا ته هو عجيب نموني پاڻ ۾ ڳنڍيل هئا. چون ٿا ته ٻنهي جا نوان ڄميل جسم ڌار ۽ سالم هئا. پر هاشم جي کاٻي پير جي آڱوٺو عبدشمس جي مٿي جي تارونءَ ۾ چُهٽيل هو.
ڄڻ ڄمندي ئي هاشم پير هڻي عبدشمس جي ڪنڌ کي جهڪائي ڇڏيو .
ٻئي جاڙا ڀائر پيدا ٿيا ته ٻنهي جي هيئت ڪجهه اهڙي هئي جيئن انگريزي ۾ انگ نو ۽ ڇهه پاڻ ۾ ڳنڍيل هجن. هاشم جي پير ۽ عبدشمس جي مٿي کي ڌار ڪرڻ لاءِ مڪي جي هڪ پراڻي جراح کي ڪاتيءَ جي استعمال سان ٿورو رت وهائڻون پيو.
ٻئي ڀائر ڌار ته ٿيا، پر مڪي جي گهرن ۾ ڪيترن ئي ڏينهن تائين نڪتل رت جي انهن ڪجهه ڦڙن جي حوالي سان ذڪر ٿيندو رهيو. ڪي همراهه کل ڀوڳَ ۾ چوندا هئا.
هنن جاڙن ڀائرن جي اولادن ۾ ضرور رت وهندو.
رت وهڻ جي نوبت اُن وقت تائين ته نه آئي .
بهرحال اُميه بن عبد شمس جو پنهنجي چاچي جي فوقيت نه مڃڻ سان سندس رت ضرور ڪارو ٿي ويو.
هُن وٺي هُل مچايو
آءٌ هاشم کي وڏو نه ٿو مڃان
ڪو وڏو اچي ۽ اسان جي وچ ۾ نبيرو ڪري ،
عربن ۾ پنهنجي انا جي تسڪين جي لاءِ ايئن هڪٻئي کي سرعام وڏو نه مڃڻ ۽ پاڻ کي مڃرائڻ جي سَڌ ڪرڻ ڪا نئين ڳالهه نه هئي. اُن قسم جي للڪار ۾ هار جيت جو فيصلو لازمي ٿيندو هو. ايئن ڪڏهن به نه ٿيو هو ته ڪو ٻي جي فوقيت کي للڪاري ۽ ان جو فيصلو نه ٿيو هجي.
مفا خره ٿيو
مفاخرت جا به ڪجهه اصول هئا، هڪ ڌر ٻيءَ کي للڪاريندي هئي، ٻي نه مڃيندي هئي ته ٻنهي جي وچ ۾ نبيري جي لاءِ ڪنهن ٽين ڌر کي امين مقرر ڪيو ويندو هو.
امين ماڻهن جي ميڙ ۾ پنڊال جي وچ ۾ پئنچائت لڳائي ويهي رهندو هو، للڪاريندڙ وڃي امين کان سوال ڪندو هو ته :
اسان مان ڪير غالب آهي، ڪير وڏو آهي ؟
امين واري واري سان انهن جي قبيلي جي فردن، اٺن، مال مڏي. زالن، ٻارن بابت پُڇندو ويندو هو. زبان جي بلاغت فصاحت ۽ شيريني تي غور ڪندو ويندو هو. ماڻهن، مسافرن ۽ گهرجائون جي مدد جا قصا ٻڌندو ويندو هو. هرشئي رڪارڊ تي آندي ويندي هئي. سرعام پنڊال ۾ سوال جواب ٿيندا هئا، ماڻهو ساهه روڪي سوالن ۽ جوابن کي ٻڌندا ۽ دل کولي انهن تي داد ڏيندا ويندا هئا.
وستيءَ جي وچ ۾ ڪچهري ڄمي ويندي هئي.
منٽن ۾ فيصلو ٿي ويندو هو.
اُميه بن عبد شمس، مفاخرت جي لاءِ هاشم کي للڪاريو ته هن ڀائٽي کي چيو ’شرم ڪر.‘
ڀائٽيو ته شرم حيا ڇڏي اچي بيٺو هو. ڳنڍ ٻڌي بيهي رهيو.
نيٺ هاشم اُميه کان وچن ورتو ته امين جو فيصلو مڃيندين ؟
هن چيو ’هائو مڃيندس.‘
هاشم چيو، جيڪو هارائيندو اهو ڪارين اکين وارين پنجاهه سُهڻين اُٺڻين کي ڪهي ڳوٺ وارن کي کارائيندو.
اُميه چيو، ’منظور آهي تون پنهنجي اٺڻين کي نشان هڻي ڇڏ.‘
هاشم چيس نشان ته آءٌ هڻندس تنهنجي اٺڻين تي ڪاتي ڦيرڻ کان اڳ ڀائيٽا.
پر هڪ شرط ٻيو به اٿئي
اُميه چيو، ڪهڙو چاچا.
هاشم چوڻ لڳ، جيڪو هارائيندو اهو هن بستيءَ ۾ نه رهندو.
ڏهن سالن جي لاءِ پنهنجو منهن ڪارو ڪري پري وڃي ٽِڪندو.
چئو ويندين؟
ويندو اهو جيڪو هارائيندو .
هائو ، اهو ئي ته چوان ٿو.
مونکي قبول آهي، هاڻ تون پنهنجا ٽپڙ ٻڌڻ شروع ڪر چاچا. اُميه چيو.
ڀائيٽا تنهنجو سامان ته ٻڌجي چڪو آهي. هاڻ امين جو فيصلو ٻُڌ.
ٻئي چاچو ڀائيٽو ڪن ڏيئي امين جو فيصلو ٻڌڻ جي لاءِ بي تاب هئا.
امين فيصلو ٻڌايو:
چيائين:
هاشم جي مٿڀرائپ مڃيل آهي.
اُميه حسد جو شڪار ٿيو، هارايائين. هاڻ هو مڃيل شرطن کي پورو ڪري، ماڻهن جي ميڙ ۾ هاشم جا طرفدار هوڪريا ڪرڻ ۽ نعرا هڻڻ لڳا. اُميه جي آندل ڪارين اکين وارين پنجاهه اٺڻين جي واڳ وڃي جهلي. هاشم ڪات ڪڍي ان کي پٿر تي تکو ڪرڻ لڳو، اُميه ڪنڌ جهڪائي هڪ پاسي نڪري ويو.
هو گهر نه ويو
هڪ اٺ تي چڙهيو ۽ شام ڏانهن نڪري ويو
هن ڏهه سال مڪي کان پري ويرانين ۾ گذاريا ۽ اُتي ئي مري ويو.
اُميه جي اولاد هاشم ۽ هاشم جي ڪٽنب سان دشمنيءَ جا ٻج سيني ۾ پوکي ڇڏيا. اُميه جو پٽ حرب ٿيو، حرب جو پٽ ابو سفيان، ابو سفيان کان اڳرو سندس پُٽ معاويه هو ۽ امير معاويه جو پٽ يزيد.
نسل در نسل اُميه جي اولاد بنو هاشم سان دشمني ڪئي.
اُن کي پاليو
پنهنجو رت ساڙيو
حسد سان پنهنجن روحن کي ڀَسم ڪيو
پنهنجي سيني ۾ پوکيل بانس جي گؤنچن جو فصل پوکيو ۽ وڍيو،
هاشم سهڻو قدرآور ۽ سگهاري هڏ ڪاٺ وارو جوان هو.
مٿان وري پنهنجي قبيلي جو سردار به
خدا جي گهر جو مجاور
ڳالهه ڪرڻ ۾ کُليو
ماٺ ۾ ڏسڻ ۾ سُهڻو
پنهنجي وقت جو ڪامياب واپاري .
هو لڏيل اٺن جي قافلن جو گهنٽيون وڄائيندو ميلن تائين ڊگهن قافلن کي مڪي جي صحرائن مان اُڪاري شام جو رخ ڪندو هو ته سڄي وستي جون عورتون، ٻار ۽ ٻُڍا سندس قافلن کي ڏسڻ جي شوق ۾ وک وک سان گڏي هلندا هئا. مهينن جي مسافريءَ کانپوءِ اهي پلاڻيل اُٺ ٻيهر واپس ورندا هئا ته مڪي جي گهرن ۾ خوشين جي ٻوڏ اچي ويندي هئي. عورتون پنهنجن ٿڃ پياڪ ٻارن کي ڇاتيءَ سان لايو ڀڄنديون اچي ان قافلي کي ڀليڪار ڪرڻ لاءِ بيهنديون هيون. ٻار راند روند روڪي وٺندا هئا ۽ هن جي قافلي جي اڳيان رونشو ڪندا ڊوڙڻ لڳندا هئا. پوڙِهيون پنهنجون لٺيون ٽيڪي اچي قافلي کي خوش آمديد چونديون هيون، هن جي واپاري قافلي سان مڪي جي هر گهر جي مال مڏي واڳيل هوندي هئي. ان قافلي ۾ يمن جي ماکي، هندستان جا مصالحه، شام جا عطر ۽ ايران جي ريشمي ڇهاءُ واري خوشبوءِ سبب مڪي جي ماٿريءَ ٽڙي پوندي هئي.
مهڪار چؤڏس پکڙجي ويندي هئي.
شام ڏانهن سفر جي شروعات هاشم جي پيء عبد مناف ڪئي هئي.
هاشم گرمين ۾ شام ۽ روم ڏانهن اولهائين ٿڌن علائقن ڏانهن سفر به جاري رکيو ته
گڏو گڏ سردين ۾ يمن ڏانهن سفر جا موڪل ناما به حاصل ڪري ورتائين. ڪجهه واپاري قافلن جي سفر جي ڪاميابيءَ سان هو عرب قبيلن ۾ وڌيڪ ناليوارو ۽ امير ماڻهو بنجي ويو. اڃا هو پنجيتاليهن سالن جي وهيءَ ۾ هو، جو هو شام جي هڪ سفر تي نڪتو.
رستي ۾ يثرب آيو
کيس الائجي خبر هئي يا نه ته هيءَ ئي سرزمين سندس اُن عظيم الشان پَڙپوٽي جي رهڻ جي جاءِ بڻبي، جيڪو سڄي ڪائنات ۾ رحمت جو ڪڪر بنجي وسڻون آهي.
شايد اُن ڪري خدا کي ڪجهه ٻيو منظور هو.
يثرب کي خدا کي وسائڻون هو
سينگارڻون هو.
شروعات سيدنا هاشم کي اُتي روڪي ڪئي ويئي.