ميثاق مدينه
ڪو گهر هُجي، وستي هجي، ڳوٺ هجي، رياست هجي يا مملڪت، اها سٺي نموني عدل، برابري ۽ خير سگاليءَ سان هلائڻ جي لاءِ ڪجهه بنيادي اصولن کي اختيار ڪرڻو پوي ٿو. ڪجهه نه ڪجهه طئي ڪرڻو پوي ٿو ته جڏهن ڪا غير معمولي صورتحال پيش اچي، ڪا فيصلي جي گهڙي اچي ته ڪنهن جو فيصلو هُجي.
ماڻهن جو پاڻ ۾ لڳ لاڳاپو ڪيئن هوندو؟
اُن جو بنياد ڪهڙو هوندو
ڪنهن جا ڪنهن تي ڪهڙا حق هوندا.
سڀني کي ڪهڙا فرض ادا ڪرڻا پوندا.
امن ۽ آشتيءَ جي لاءِ ڇا ڇا ڪرڻو پوندو.
ڏوھ ٿيندو ته سزا ڪهڙي هوندي. فيصلو ڪير ڪندو. عدالت جو طريقي ڪار ڪهڙو هوندو، هر ڪنهن کي پنهنجي ريتن رسمن، پسند، مذهب ۽ ديني معاملن کي ڪنهن ڊپ ڊاءُ کانسواءِ آزاديءَ سان ڪيئن سرانجام ڏيڻو پوندو. لڙائي ۽ صلح جو منظر نامو ڪهڙو هوندو. حليفن سان تعلق ۽ دشمن سان ڇيڙي نبيري ڪيئن ڪجي، سڄي بستي ۽ رياست جي بچاءِ لاءِ گڏيل خرچ ڪيئن هوندو.
ڇا مدني رياست جا ماڻهو هڪ قوم سمجهيا ويندا؟
اِهي بنيادي سوال هئا، هزارين سالن کان پوءِ به ڪنهن جديد رياست جي آئين جا بنيادي نقطا سمجهيا ويندا آهن. اڄ جي ڪنهن به رياست جي مقابلي ۾ مديني جي نئين مملڪت کي انوکا چئلينج هئا. هونئن ته ٻه بنيادي طبقا هئا. مهاجرن جي وڃڻ کان اڳ، هڪ عربَ ]اوس ۽ خزرج[ جيڪي گهڻو ڪري شهر ۾ اندر رهندا هئا. ٻيا يهودي جيڪي اڪثر شهر جي آسپاس رهندا هئا. تعداد ۾ اهي لڳ ڀڳ هڪجيترا هئا ۽ هڪٻئي جا حليف هئا. مهاجرن جي وڃڻ سان هڪ ٽيون طبقو پيدا ٿيو. ان طبقي کانسواءِ مديني جي عرب ماڻهن ۾ به ٻه حصا ٿيا، هڪڙو اڪثريتي مديني جو عرب حصو ته مسلمان ٿي ويو، اُن ۾ اوس ۽ خزرج ٻنهي قبلين جا ماڻهو هئا. ڪجهه مُشرڪ ئي رهيا مديني ۾ به. جيتوڻيڪ انهن جو ڏينھون ڏينهن تعداد گهٽبو ويو، پر اُنهن ۾ منافقن جاءِ پيدا ڪري ورتي. هاڻ اُن منجهيل صورتحال ۾، مديني جي انهن مڙني طبقن کي بنا ڪنهن جهيڙي جهٽي ۽ بحث مباحثي جي هڪ اهڙي آئين تي متحد ڪرڻو هو، جنهن ۾ رياست جي سربراهي، ان مملڪت جي سڀ کان گهٽ اڪثريتي گروھ جي سرپئنچ جي هٿ ۾ هُجي، جنهن وٽ رڳو پنجاھ ماڻهو، پنج سئو ڪلوميٽر پري مڪي شهر کان آيا هجن، اها ڪيڏي نه نئين ڳالهه هئي.
پر اها هاڻ نئين ڳالهه ٿيڻي هئي،
هجرت کي ٿيندي اڃا پنج مهينا ٿيا هئا.
مديني جو دستور بنجي ويو
جنهن کي ”ميثاق مدينه“ چيو وڃي ٿو.
اُنهن ڏينهن اڃا مسجد نبويءَ جي اڏاوت جاري هئي.
انهن ئي ڏينهن مسلمانن جي اندر پاڻ ۾ ڀائپيءَ جو سونهري ”مواخات“ جو معاملو به طئي ٿيو هو. اُن مواخات جي ريت پوڻ سان به شايد مديني جي ٻين ٻنهي طبقن، غير مسلم عربن ۽ يهودين سوچيو هجي ته اسين به ڪنهن دستور ۾، ڪنهن ميثاق تحت سلامتي ۽ امن مان فيضياب ٿيون.
اُن معاهدي ۾ ڪُل 41 فقرا آهن.
اهو معاهدو ٻن حصن ۾ لکيو ويو.
پهريون حصو مسلمانن ۽ غير مسلمان عربن جي وچ ۾ نظر ٿو اچي،
ٻي حصي ۾ تفصيل سان يهودين جو ذڪر آهي.
ٿي سگهي ٿو ته ٻئي حصا ڌار ڌار وقتن تي لکيا ويا هجن ۽ پوءِ هڪ وڏي ”ميثاق مدينه“ جو حصو بنجي ويا هجن. بهرحال اُن سڄي ميثاق مدينه ۾ مديني جي هر ذڪر جوڳي قبيلي جو نالو لکي، ان جي حقن ۽ فرض کي لکيو ويو آهي ۽ پڇاڙيءَ ۾ سڀني ڌرين جون شاهدن سميت صحيحون ورتل آهن.
”ميثاق مديني“ جي اهم فقرن جو ذڪر ڪنداسين ته سڀني کان اهم ڳالهه اها هئي ته جن ماڻهن آقا ﷺ کي رسول الله ﷺ ڪري نٿي مڃيو، مُنڪر هئا يا يهودي، انهن به ميثاق مدينه ۾ تحريري طور تي آقا ﷺ کي رسول الله ﷺ جي خطاب سان تسليم ڪري ورتو، نه رڳو اهو پر هُنن اقرار ڪيو ته ڪنهن به تڪراري ۽ فيصلي طلب صورتحال ۾ اهي آخري فيصلي جي لاءِ پاڻ سڳورن ڏانهن رجوع ڪندا، جنهن جو هر فيصلو آخري هوندو ۽ سڀني ڌرين جي لاءِ قبوليت جوڳو.
اُن معاهدي جي ٻي اهم ڳالهه جيڪا ان معاهدي جو پهريون فقرو بڻي، اها هيءَ ته مديني جا سڀئي ماڻهو مسلمان ۽ غير مسلمان عرب، سڀني يهودي قبيلن سميت هڪ قوم تصور ڪيا ويندا ۽ سڀئي هڪٻئي جي جان، مال، عزت، آبرو ۽ ڪنهن غير مدنيءَ جي جارحيت جي لاءِ هر مهل تيار، گڏ ۽ اثرائتي انداز ۾ وڙهندا ۽ لڙائيءَ جو خرچ سڀئي گڏجي برابريءَ جي بنياد تي ڀريندا.
اهو به طئي ڪيو ويو ته ڪير به مڪي جي قريشن کي پناھ نه ڏيندو ۽ نه ئي انهن جي هٿان استعمال ٿي فتني فساد کي هوا ڏيندو.
هر ڌر کي پنهنجي مذهبي، ثقافتي، تمدني ۽ تهذيبي رسمن ۽ رواجن موجب آزادي سان ۽ پنهنجي مرضيءَ موجب ادا ڪرڻ جي اجازت هوندي. ڪوبه ڪنهن جي مذهبي يا سماجي معاملن ۾ رڪاوٽ نه بڻبو.
پاڙيسريءَ کي پنهنجي برابر سمجهيو ويندو، نه کيس ڪو نقصان رسايو ويندو ۽ نه ڪو ساڻس ڏوهاري عمل يا سلوڪ ڪيو ويندو.
انساني زندگيءَ جو وقار قائم رهندو.
جان ۽ مال جو تحفظ حاصل هوندو.
ڏوھ ڪرڻ تي هر ڪنهن ڌر جي پنهنجن اصولن ۽ پنهنجي پنهنجي ڪتاب موجب سزا ۽ جزا ڏني ويندي.
اهو باڪمال آئين ايتري ٿوري وقت ۾ جُڙي به ويو ۽ لاڳو به ٿي ويو.
سڀني کان خوش ڪندڙ ڳالهه هيءَ هئي ته ”ميثاق مدينه“ جو مسودو هيئن ٿو شروع ٿئي:
بِسم الله الرّحمٰن الرَّحِيمِ
1. هيءَ لکت محمدﷺ الله جي نبي طرفان آهي، جيڪو الله جو رسول آهي. قريشن جي مومن ۽ مسلمانن ۽ يثرب جي رهاڪن جي وچ ۾ ۽ جيڪي سندن تابع آهن ۽ ساڻن جُڙيل ]الحاق[ آهن، ۽ ڪوشش ۽ جدوجهد ۾ ساڻس گڏ آهن.
2. اهو ته سڀ، انسانن جي مقابلي ۾ هڪ اُمت هوندا.
سڀني مامرن بابت پورا 41 فقرا آهن. امن ۽ جنگ جي حالتن ۾ سڀ ڌُريون عدل، مساوات تي ٻڌل حقن ۽ فرضن جو احاطو ڪن ٿيون. اُن عھدنامي ۾ آقاﷺ پنهنجي ذات مبارڪ کي ڪا ڌر نه بنايو، پر سرپرست اعليٰ جي حيثيت ڏني. هڪ مرڪزي شخصيت مڃرايو، جيڪو تڪرار ۽ جهيڙي جي حالت ۾ آخري فيصلي ڪرڻ جو حقدار هُجي، جنهن کانپوءِ ڪٿي، ڪو اپيل جو حق نه هجي.
اهو دنيا جي تاريخ ۾ ڪنهن به رياست جي بنيادي حقن جو پهريون لکت ۾ دستاويز آهي. اهو سڄو عھدنامو ’ابن اسحاق‘ ۽ ’ابن هشام‘ پنهنجن ڪتابن ۾ لکيو آهي، تنھنڪري هتي ميثاق مدينه جو سڄو مَتن نٿو ڏجي. البت ’ابن اسحاق‘ جي هڪ ڳالهه لکندس.
”رسول الله ﷺ هڪ تحرير لکي، مهاجرن ۽ انصارن جي وچ ۾، اُن ۾ يهودين به مصالحت اختيار ڪئي ۽ ساڻن معاهدو ڪيو، کين سندن ئي دين تي قائم رکيو ويو. سندن جيڪو مال ۽ ملڪيت هئي، اها وٽن ئي رهي، ڪجهه شرط کين مڃرايا ۽ سندن مڃيا.“
آقا ﷺ انساني تاريخ کان اهو مڃرائي ورتو ته دنيا جو سڀ کان وڏو قانون دان به هو ئي آهي. جيڪڏهن تاريخ جي يادگيريءَ ۾ ڪو ٻيو آهي ته ڀَلي ٻڌائي.