مذهب

آقا ﷺ

ابدال بيلا لکي ٿو ”هي ڪتاب هڪ ٻانھي پاران پنھنجي ۽ سڄي ڪائنات جي آقا ﷺ  جي لاءِ تبرڪ جو هڪ هديو آهي.  ٻيو تہ هن ڪتاب ۾ پنھنجي علميت، فوقيت، عظمت، خطابت يا پنھنجي ڪنھن مسلڪ جو حوالو ڪونھي. ڪٿي بہ بحث نہ ڇيڙيو اٿم. بنا سبب جي ڪو واقعو ٻيھر لکي پڙهندڙ کي ٿڪايو نہ اٿم، نہ مونجهاري جو شڪار ڪيو اٿم ، ڪوشش اها ئي ڪئي اٿم تہ پڙهڻ وارو جيڪو پڙهي رهيو آهي ، اهو زماني ترتيب سان، سڀني تفصيلن سان، ان منظر ۾ ايئن وڃي گڏجي، جو هو پاڻ کي ان جو شاهد سمجهي، ڄڻ هو سڀ ڪجهہ ڏسي رهيو هُجي ۽ اهو سڀ مٿس وهي واپري رهيو هُجي.“

  • 4.5/5.0
  • 25
  • 4
  • آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
  • يوسف سنڌي
  • ڇاپو پھريون
Title Cover of book آقا ﷺ

صلح حديبيه

صلح حديبيه

خندق واري لڙائي کي پورو هڪ سال ٿيو هو.
آقا صلي الله عليھ وسلم هڪ خواب ڏٺو
”مسجد حرام ۾ امن سان داخل ٿيا، خانه ڪعبه جي چاٻي ورتي، ساٿين سان گڏ طواف ۽ عمرو ڪيو، پوءِ ڪن مٿي جا وار لهرايا، ڪِن ڪُتريا.“
ساٿين کي دلجمعيءَ سان خواب ٻڌايائون
سڀئي خوش ٿيا.
مڪي کي ڇڏي مديني ايندي ڇهون سال شروع ٿيو هو.
هر ڪو پنهنجي اندر ۾ بي چين هو. ڪنهن نموني ٻيهر پنهنجو شهر، خدا جو گهر وڃي ڏسجي.
پر ڇا مڪي جا قريش حرم ۾ وڃڻ ڏيندا؟
حرم ته سڀني جي لاءِ آهي
عمري ۽ حج تي ڪڏهن به ڪنهن پابندي نه هنئي
اها روايت صدين کان هلندي پي آئي
پر هُنن جي وچ ۾ ٽي خوني جنگيون ٿي چڪيون هُيون.
بدر، احد ۽ خندق.
صلاح مشورا ٿيندا رهيا... تياري به شروع ٿي ويئي.
سومر پهرين ذيقعد ڇهين هجريءَ جو ڏينهن آيو.
آقا صلي الله عليھ وسلم پاڻ سان چوڏهن سئو همراهه ورتا، کين چيو ته فقط عمري جا ڪپڙا رکو.
هڪ هڪ تلوار به مياڻ ۾ رکو
اُن سان گڏ نشان لڳل قرباني جا اُٺ
هلو.
آقا صلي الله عليھ وسلم قصويٰ تي سوار ٿيا.
اهائي قصويٰ جنهن ڇهه سال اڳ غار ثور مان لِڪندي لڪائيندي آقا صلي الله عليھ وسلم کي مديني آندو هو.
امڙ اُم المومنين اُم سلميٰ به گڏ هيون.
”ذوالحلفيه“ پهچي ويا.
جانور جن جي قرباني ڏيڻي هُئي، تن کي ڳانا پاتا ويا. سڀني عمري جو احرام ٻَڌو.
غدير اشطاط پهچي ويا.
اُتان هڪ همدرد حليف جاسوس، جنهن جو بني خزاعه سان واسطو هو، بسر بن سفيان اُن کي اڳيان موڪليائون ته قريشن جي ارادن جي خبر چار وٺي اچي.
سندن سفر جاري هو.
عسفان جي ويجهو پهتا ته موڪيل جاسوس، هَڄيل حالت ۾ واپس آيو
ٻُڌايائين:
قريشن کي ان حالت ۾ ڇڏي آيو آهيان ته هو مقابلي جي لاءِ حليف قبيلن مان ماڻهو گڏ ڪري رهيا آهن. هنن وڏو هُل مچايو آهي. هر اول دستي طور خالد بن وليد ٻن سؤ سوارن سان گڏ اوهان سان وڙهڻ جي لاءِ ”غيم“ واري هنڌ تي پهچي چڪو آهي.
غيم ته آقا صلي الله عليھ وسلم جي پڙاءُ کان فقط اُٺ ميل پري هو.
آقا صلي الله عليھ وسلم فرمايو:
قريشن تي افسوس آهي. هو جنگين ۾ تباهه ٿي ويا، پر پوءِ به کين عقل نه آيو آهي.
آقا صلي الله عليھ وسلم پنهنجن صلاحڪارن سان مشورو ڪيو.
چيو: اسين جنگ لاءِ نه پر عمري جي لاءِ آيا آهيون. هاڻ نئين صورتحال ۾ ڇا ڪجي؟
سيدنا ابوبڪر عرض ڪيو
الله ۽ الله جو رسول ئي بهتر ٿو ڄاڻي، آيا ته فقط عمري جي لاءِ آهيون، پر جيڪڏهن اسان کي روڪيو ويو ته جنگ به ڪنداسين.
آقا صلي الله عليھ وسلم فرمايو: ته پوءِ هلندا هلو... رستو بدلائي ڇڏيو. غيم ۾ جتي خالد بن وليد گهوڙيسوارن سان گَهٽ جلهيو بيٺو آهي، اتان نه پر ٻي هنڌان هلو.
ثيته المراد پهتا ته آقا صلي الله عليھ وسلم جي اُٺڻ قصويٰ ويهي رهي.
ماڻهو چيو: آقا صلي الله عليھ وسلم قصويٰ ته صفا چُري به نٿي، صفا ضد تي چڙهيل آهي.
آقا صلي الله عليھ وسلم فرمايو:
قصويٰ کي ضد جي عادت ڪونهي. کيس اُن هستيءَ روڪيو آهي، جنهن هاٿي ويهاري ڇڏيا هئا.
پوءِ آقا صلي الله عليھ وسلم فرمايو:
مون تي شعائر الله جي تعظيم لازمي آهي، پوءِ قريش اُن جي گهر ڪن يا نه.
آقا صلي الله عليھ وسلم پوءِ چئني ڏسائن نهاري، ويجهي حديبيه جي چشمي کي ڏٺو ۽ اُٺڻ کي اٿاري اوڏانهن هلڻ جي لاءِ چيو. قصويٰ حديبيه چشمي جي ڪناري اچي ويهي رهي.
مديني ۾ ته موسم گرم نه هئي، پر مڪي ۾ گرمي هئي.
چشمي ۾ پاڻي به سُڪو پيو هو.
آقا ﷺ جا ساٿي اُڃايل چشمي جي ڪناري تي بيهي رهيا.
آقا صلي الله عليھ وسلم کي سندن چهرن تي اُڃ چٽي نظر اچڻ لڳي.
آقا صلي الله عليھ وسلم پنهنجي ترڪش مان هڪ تير ڪڍي ڏنو ته وڃي چشمي جي وچ ۾ هڻي اچو.
تير هنيو ويو.
چشمو جاري ٿي ويو.
پاڻي ڀَڙڪا ڏيئي جوش مان نڪرڻ لڳو.
منٽن ۾ جَل ٿَل ٿي ويئي.
سڄي لشڪر پي ڍءُ ڪيو.
پاڻي وهندو رهيو.
اُڃ اجهي ته عمري جي اُڃ وڌي ويئي
هاڻ قريشن سان ڳالهين مُهاڙين جي ضرورت هئي
آقا صلي الله عليھ وسلم خراش بن اميه خزاعيءَ کي هڪ اٺ تي سوار ڪيو ته وڃ قريشن کي چئو ته اسين جنگ جي لاءِ نه پر بيت الله جي زيارت ڪرڻ جي لاءِ آيا آهيون.
پر قريش ايترا ته نادان نڪتا جو ڪاوڙ ۾ اچي ايلچي جو اٺ جهلي ڪُهي ڇڏيائون. سيدنا خراش وڏي مشڪل سان سگلاخ پٿرن تان پاڻ کي زخمي ڪندو واپس پهتو.
مڪي جا قريش، مٿو جهلي ويهي رهيا.
سندن سامهون سڀني کان وڏو مسئلو غيرت جو هو.
ماڻهو ڇا چوندا.
قبيلن جي سامهون اسان جو نڪ ڪٽجي ويندو
ايئن وري ڪيئن. جڏهن وڻين تڏهن هليا اچن.
کين ڪنهن به صورت ۾ مَڪي اچڻ نه ڏنو ويندو.
پر اندر ۾ اهو ڊپ به هئن ته جيڪڏهن اهي سڀئي مسلمان مرڻ مارڻ لاءِ تيار ٿي ويا ته؟
اسان جي شهر جي دروازي تي اچي ويٺا آهن.
ڪا اهڙي ٽَل ڪجي، جو هو واپس هليا وڃن ۽ لڙائي نه ٿئي.
عرب ۾ ڀَرم به رهجي وڃي.
هُنن سوچيو ته آقا صلي الله عليھ وسلم وٽ ڪنهن ڏاهي ۽ سمجهوءَ کي موڪليو وڃي، جيڪو سڄي صورتحال جو جائزو وٺي ۽ سندن سگهه، ارادن وغيرهه جو به جائزو وٺي.
هُنن خزاعه قبيلي جي رئيس بَديل بن ورقه کي ڪجهه ماڻهن سان گڏ موڪليو.
بَديل چيو:
هو حديبيه جي ڀرسان هڪ وڏو لشڪر تيار ڪري رهيا آهن ته جيئن ڪنهن، حالت ۾ اوهان کي مڪي ۾ گهڙڻ نه ڏين. ساڻن گڏ کير ڏيندڙ اُٺڻيون به آهن. هنن جو ڊگهي عرصي تائين قيام جو ارادو آهي.
آقا صلي الله عليھ وسلم کيس پنهنجو مقصد ٻڌايو ۽چيو:
”اسين وڙهڻ نه پر عمرو ڪرڻ آيا آهيون. قريشن کي جنگين ٿڪائي ڇڏيو آهي. جيڪڏهن هو گُهرن ته پاڻ ۾ رضامنديءَ سان هڪ مُدت تائين صلح ڪري سگهجي ٿي. پر جيڪڏهن کين لڙائيءَ کانسواءِ ٻي ڪا شئي منظور ڪونهي ته قسم آهي اُن ذات جو، جنهن جي قبضي ۾ منهنجي جان آهي. آءٌ ضرور ساڻن جنگ ڪندس ايستائين جو يا ته منهنجو ڪنڌ ڪپجي وڃي يا الله پنهنجو اُمر لاڳو ڪري.
بَديل وڃي سڀئي ڳالهيون کين ٻُڌايون.
قريشن هِنَ جي ڳالهين کي اهميت نه ڏني.
ٻي ڀيري قريشن مڪرز بن حفص کي موڪليو.
کيس ڏسي آقا صلي الله عليھ وسلم چيو.
هي بد عهد ماڻهو آهي.
پاڻ سڳورن ڳالهين ٻولهين ۾ اهو ئي چيو، جيڪو بَديل کي چيو هئائين.
ٽي ڀيري قريشن بنو ڪنانه جو حليس بن علقمه موڪليو
کيس ايندي ڏسي آقا صلي الله عليھ وسلم فرمايو:
هي شخص هدي واري نشان لڳل جانورن جو گهڻو احترام ڪندو آهي. اوهين هن جي سامهون هدي وارا جانور آڻي بيهارجو.
صحابين ايئن ئي ڪيو ۽ لبيڪ لبيڪ جي نعرن سان سندس آڌر ڀاءُ ڪيو.
هو ايترو ته متاثر ٿيو، جو آقا صلي الله عليھ وسلم سان ملاقات ڪرڻ کانسواءِ ئي جذباتي ٿي واپس مُڙي ويو.
هُنن کي وڃي چيائين:
مون هدي وارا جانور ڏٺا آهن، جن جي ڳچين ۾ ڳانا آهن ۽ سندن نڪ چيريل آهن، کين روڪڻ بي ادبي آهي.
کين نه روڪيو.
قريش اڳ ۾ ئي ٻن موڪليل همراهن جون ڳالهيون ٻُڌي صفا چڙيو ويٺا هئا، سو هو هدي جانورن جي پرستار بنو ڪنانه جي ”حليس بن علقمه“ جون ڳالهيون ٻڌي صفا ڀڙڪي پيا.
چيائونس...
تون جهڙو بَدو آهين. تهڙو بَدو نڪتين...
بي وقوف
حليس به سردار هو
اهو ٻُڌي ڪاوڙ ۾ اُٿيو
۽ چيائين:
آءٌ ۽ منهنجي قبيلي جو ڪوبه همراهه محمد (صلي الله عليھ وسلم) کي طواف کان نه جهليندو ۽ نه جهلڻ ڏيندو.
اُٿو.
هو پنهنجن همراهن کي اُتان واپس وٺي هليو ويو
قريش پريشان ٿي ويا
هُنن دوست کي دشمن بنائي ورتو.
کيس منٿون شروع ڪري ڏنائون.
سندن دماغ جو فتور ڪجهه ڏاڪڻيون هيٺ لٿو.
هاڻ قريشن عروه بن مسعود ثقفيءَ کي وڃڻ لاءِ چيو.
هو اڳ ۾ ٽن وفدن جي ذلت ڏسي چڪو هو. تنهن وڃڻ کان لاچاري ڏيکاري.
پر هِنن هَڻي ڌُڻي کيس مَڃائي ورتو ۽ آقا ﷺ ڏانهن روانو ڪيو.
آقا صلي الله عليھ وسلم ساڻس به اهي ئي ڳالهيون ڪيون، جيڪي هن بَديل ۽ ٻين سان ڪيون هُيون.
جنهن تي عروه بن مسعود ثقفيءَ چيو.
اي محمد (صلي الله عليھ وسلم) هڪ ڳالهه ته ٻُڌائي. جيڪڏهن اوهان پنهنجي قوم جو صفايو ڪري ڇڏيو ته هن کان اڳ ڪنهن عرب جي باري ۾ ٻُڌو اٿئي، جنهن پنهنجي قوم کي ختم ڪيو هُجي؟ پر جيڪڏهن ٻي صورتحال پيش آئي ته آءٌ ڏسان پيو ته هي جيڪي مختلف قومن جا گڏيل سڏيل ماڻهو توسان گڏ آهن، سي ان مهل تنهنجو ساٿ ڇڏي ڀڄي ويندا.
سيدنا ابوبڪر منهن ويڙهيو پويان ويٺو هو، ڪاوڙ ۾ اچي کيس دٻَ پٽيائين: اسين رسول صلي الله عليھ وسلم کي ڇڏي ڀڄي وينداسين؟
عروه پڇيو: هي ڪير آهي؟
ماڻهن وراڻيو: ابوبڪر بن قحافه
عروه چيو: جيڪڏهن هِن جو مون تي ٿورو نه هُجي ها ته کيس جواب ڏيان ها. اهو چئي عروه وري آقا صلي الله عليھ وسلم سان ڳالهائڻ لڳو.
ڳالهائيندي هو بار بار هٿ آقا صلي الله عليھ وسلم جي ريش مبارڪ طرف وڌائي رهيو هو. آقا صلي الله عليھ وسلم وٽ عروه بن مسعود جو سڳو ڀائيٽو، مغيره بن شعبه تلوار کڻيو ويٺو هو. مٿي تي فولادي خود چڙهيل هئس. سڃاڻپ ۾ نه پي آيو. جڏهن به عروه هٿ آقا صلي الله عليھ وسلم جي ريش مبارڪ ڏانهن وڌايو ٿي ته هُن تلوار جو دستو عروه جي هٿ تي ٿي هنيو ۽ چيو ٿي.
هٿ پويان ڪر.
ٻه ٽي ڀيرا هن جي هٿ تي تلوار جو دستو لڳو ته پُڇيائين
هي ڪير آهي؟
ماڻهن چيس: تنهنجو ڀائيٽو، مغيره بن شعبه
عروه کيس دٻائڻ لڳو ۽ ياد ڏيارڻ لڳو ته تنهنجي خاطر مون تنهنجي ذمي تيرهن مقتولين جي ديت ادا ڪئي هئي. ڪو پراڻو قصو هو، جڏهن هو مصر جي شاهه مقوقس جي درٻار مان واپس اچي رهيو هو ته ڪجهه ماڻهن کي رستي ۾ ان ڪري ماري آيو ته کين شاهه کان وڌيڪ انعام مليو هو.
بهرحال جڏهن عروه، آقا صلي الله عليھ وسلم جي پروانن جي عقيدت، صدق، اخلاص، محبت ۽ پاڻ ارپڻ ڏٺو ته هُن جون اکيون ڦاٽي ويون. واپس قريشن وٽ پهچي صاف لفظن ۾ کين چيائين ته جيڪڏهن جنگ ٿي ته ان شمع جا پروانا سَڙي مرندا، پر پويان نه هٽندا. مون ههڙي وفاداري دنيا جي ڪنهن به فوج جي پنهنجي بادشاهه سان نه ڏٺي آهي. صاف چئي ڏنائين ته: اي قوم مون ڪيترن ئي بادشاهن کي ڏٺو آهي، پر ڪوبه محمد (صلي الله عليھ وسلم) جهڙو نه ڏٺو آهي. هو ته مون کي بادشاهه نه پر اُن کان به مٿي ٿو لڳي ]گويا اشارو ڪري ويو ته پيغمبر آهي[
قريشن ۾ سياڻي عمر جي ماڻهن جو صلح ۽ صفائي ڏانهن جهڪاءُ ڏسي، سندن جنگباز جوشيلن نوجوانن صلح ۾ رنڊڪ وجهڻ جو پروگرام ٺاهيو. هنن رات جو ماٺ مٺيءَ ۾ مسلمانن جي ڪئمپ تي حملو ڪري جنگ ڇيڙڻ جو پروگرام جوڙيو. هيڏانهن مسلمان به چوڪس ويٺا هئا. ڪمانڊر سيدنا محمد بن مسلمه انهن سڀني حملو ڪندڙن کي جهلي ورتو. ٻي ڏينهن آقا صلي الله عليھ وسلم اعتماد سازي جي باهمي فضا کي بهتر بنائڻ لاءِ کين معاف ڪري آزاد ڪري ڇڏيو. انهن جي باري ۾ قرآن پاڪ ۾ فرمايو ويو.
اهوئي آهي جنهن مڪي ۾ هُنن جا هٿ اوهان تي روڪيا ۽ اوهان جا هٿ مٿن، پوءِ اوهان کي مٿن جيت ڏني.
(القرآن 48-24)
هاڻ آقا صلي الله عليھ وسلم ٺاهه جي لاءِ، امن جي واڌاري ۽ وقتي صلح جي لاءِ سيدنا عمر بن خطاب کي سفير بنائي مڪي موڪلڻ جو سوچيو. سيدنا عمر صاف گوئي سان ڳالهايو: آقا صلي الله عليھ وسلم مڪي ۾ عثمان بن عفان جون انهن جي معززين سان مٽيون مائٽيون آهن، سندس اشارو ابو سفيان بن حرب ڏانهن هو، جيڪو سيدنا عثمان بن عفان جي ئي قبيلي بنو اُميه مان هو. هونئن به سيدنا عمر سوچيو هوندو ته جيڪڏهن جنگ ڪرڻي آهي ته مون کي يا عليءَ کي موڪليو، جيڪڏهن صلح ڪرڻي آهي ته عثمان بهتر رهندو.
آقا صلي الله عليھ وسلم کي اها تجويز وڻي.
سيدنا عثمان بن عفان، رسول الله صلي الله عليھ وسلم جو سفير بنجي مڪي روانو ٿي ويو.
سعيد بن عاص اُٿي سندس آجيان ڪئي. پنهنجي گهوڙي تي زين ڇڪي کيس ويهاريو ۽ پنهنجي پناهه ۾ وٺي قريش سردارن ڏانهن وٺي ويس.
ڳالهيون مُهاڙيون ٿيون
قريشن سيدنا عثمان بن عفان کي آڇ ڪئي ته تون هلي خانه ڪعبه تي حاضري ڏي ۽ طواف ڪر- توکي موڪل آهي.
سيدنا عثمان بن عفان نهڪار ۾ ڪنڌ ڌوڻيو.
چيائين:
آقا صلي الله عليھ وسلم کانسواءِ خدا جي گهر نه ويندس.
ڳالهيون ٻولهيون ڊگهيون ٿي ويون
قريشن به جنگين ۾ وقفو ٿي چاهيو
کين سندن واپاري قافلن کي مديني وٽان رستو ٿي کَتو.
سندن معيشت تباهه ٿي چڪي هئي
پر ڳالهه ”اَنا“ جي هئي.
هُنن جي مرضي هئي ته هينئر ڪنهن به نموني مسلمان موٽي وڃن
ته جيئن عرب قبيلن ۾ سندن نڪ نه ڪٽجي.
سندن ڪجهه ڀَرم رهجي وڃي.
جڏهن سيدنا عثمان بن عفان جي حديبيه واپس اچڻ ۾د ير ٿي ويئي ته اهو افواهه پکڙجي ويو ته سيدنا عثمان بن عفان کي شهيد ڪيو ويو آهي.
اُن خبر جي پهچندي ئي حديبيه ۾ ڄڻ زلزلو اچي ويو.
هر مسلمان احرام پائڻ جي باوجود به اگهاڙي ترار جيان تڙپڻ لڳو.
آقا صلي الله عليھ وسلم جو چهرو مبارڪ به ڳاڙهو ٿي ويو.
پاڻ سڳورن صلي الله عليھ وسلم فرمايو: جيستائين عثمان جي خون جو بدلو نه وٺندس، تيستائين هِتان نه ويندس.
سڀئي ساٿيءَ صلي الله عليھ وسلم جا هم خيال هئا.
آقا صلي الله عليھ وسلم ٻٻر جي ان جي هيٺان ويٺا هئا.
پاڻ پنهنجو ساڄو هٿ اڳيان وڌايائون
اچو بيعت ڪريو.
عثمان جي خون تي...
ته اسين قتل جو بدلو وٺڻ کان سواءِ هِتان نه وينداسين.
سڀني کان پهرين سيدنا ابو سفيان اسدي، آقا صلي الله عليھ وسلم جي هٿ مبارڪ تي هٿ رکي حلف کنيو. سڀ صحابي ڊوڙندا آيا.
سڀني بيعت ڪئي.
سيدنا مسلمه بن رڪوم ٽي ڀيرا بيعت ڪئي.
سڀني بيعت ڪري ورتي ته آقا پنهنجي ساڄي هٿ کي پنهنجي کاٻي هٿ تي رکيو ۽ فرمايو:
هيءَ بيعت عثمان پاران آهي
مٿان وحي اچي ويئي.
الله فرمايو: انهن سڀني جي مٿان مُنهنجو هٿ آهي.
خبر ته ڪوڙي هئي
الله اُن گهڙيءَ اها رسول الله صلي الله عليھ وسلم کي نه ٻُڌائي
پر الله کي ته خبر هئي ته عثمان شهيد نه ٿيو هو.
الله کي ته پنهنجن کي آزمائڻو هو.
منجهن جوش ۽ ولولو پيدا ڪرڻو هو.
وحي لٿي:
”بيشڪ الله ايمان وارن کان راضي ٿيو، جڏهن هو وڻ جي هيٺان توسان بيعت ڪري رهيا هئا ]سورة الفتح[
هيڏانهن قريشن کي خبر پئي ته موت تي بيعت ٿي ويئي آهي
سندن رت سُڪي ويو
هَڄي ويا.
هاڻ هنن فوري طور تي ٺاهه جي لاءِ ڊوڙ ڊُڪ شروع ڪري ڏني.
پاسو پَلٽجي ويو.
اهي جيڪي لڙائيءَ کان گهٽ تي راضي نه پي ٿيا، هاڻ اُن ڀڄ ڊُڪ ۾ هئا ته اها ٽري وڃي.
هيڏانهن مسلمان جيڪي وڙهڻ جي ارادي سان نه آيا هئا، سي ايترو ته ڪاوڙيا جو مرڻ مارڻ تي حلف کنيائون.
قريشن طريقي ڪار بدلايو
سهيل بن عمروءَ کي صلح تي راضي ڪرڻ جي لاءِ موڪليائون
آقا صلي الله عليھ وسلم کيس ايندي ڏٺو ته فرمايو.
”قد سهل لکم من امرکم“
”هاڻ تنهنجو ڪم ٿورو سولو ٿي ويو آهي.“ ]زرقاني[
ڳالهيون مُهاڙيون شروع ٿيون.
ان دوران اطلاع مليو ته سيدنا عثمانرضه خيريت سان آهن.
دير تائين ٺاهه جون ڳالهيون ٻولهيون ٿينديون رهيون.
نيٺ فيصلو ٿي ويو.
شرط طئي ٿيا
آقا صلي الله عليھ وسلم سيدنا عليرضه جي هٿ ۾ قلم ۽ ڪاغذ ڏنو ۽ چيو:
لِک
بسم الله الرحمن الرحيم
سُهيل بن عمروءَ پنهنجا ننڍا ۽ ڳورا هٿ نچايا
هي ”رحمٰن“ ڪير آهي؟
اسان جو الله-
اسين جيڪڏهن کيس رحمٰن مڃون ها ته پوءِ جهيڙو ڇا تي آهي. پراڻي دستور موجب لکو.
باسمڪ اللهٰم
آقا صلي الله عليھ وسلم سيدنا عليءَ کي چيو..
اهو ئي لک.
پوءِ فرمايو: هي اهو معاهدو آهي، جنهن تي رسول الله صلي الله عليھ وسلم صلح ڪئي
سهيل بن عمرو وري هٿ مٿي ڪيو.
چيائين:
جيڪڏهن اسين توکي الله جو رسول مڃيون ها ته روڪيون ڇو ها.
اوهان سان ڇو وڙهون ها.
تنهن ڪري اوهين لکرايو: محمد (صلي الله عليھ وسلم) بن عبدالله.
آقا صلي الله عليھ وسلم فرمايو: اهو ڪَٽي، جيڪي هي چوي ٿو سو لک.
سيدنا عليءَ جا هٿ ڏڪڻ لڳا.
اکين ۾ لُڙڪ اچي ويس
وات مان اکر به نه ڪُڇيائين.
ڏاڍي ڏکيائيءَ سان چيائين: سرڪار هي لفظ مون کان نه مِٽجندو.
آقا صلي الله عليھ وسلم اُمي هئا. پُڇيائون ڪٿي لکيل آهي.
سيدنا عليءَ قلم جي نُب سان ان لفظ کي چُميو.
آقا صلي الله عليھ وسلم پنهنجي هٿ ۾ قلم وٺي اهو ڪٽيو.
چيائين: جيئن هي چوي ٿو، تيئن لک.
سڄو دستاويز تيار ٿي ويو.
ڏسڻ ۾ مسلمانن کي سڀئي شرط مايوس ڪندڙ لڳا.
پهريون شرط اهو هو ته مسلمان هن سال عمرو نه ڪندا، پر هِتان کان ئي واپس مڪي موٽي ويندا. ايندڙ سال هِنن ئي ڏينهن ايندا ۽ ٽي ڏينهن خانه ڪعبه ۾ رهندا. ساڻن گڏ فقط مياڻين ۾ بند تلوارون هونديون ۽ ٻيو ڪوبه هٿيار نه هوندو، قريش ساڻن ڪوبه واسطو نه رکندا.
ٻيو شرط هو:
ڌرين ۾ ڏهن سالن تائين ڪابه جنگ نه ٿيندي، اُن عرصي ۾ ماڻهو امن ۽ امان سان رهندا.
ٽيون فقرو هو: جيڪو قبيلو جنهن به ڌر جو حليف هوندو، اُن کي اجازت هوندي ته جيڪو جنهن جو فريق هوندو، ان جو حصو سمجهيو ويندو.
چوٿون شرط مسلمانن کي وري ڳرو لڳو، ڇو ته اهو به هڪ طرفو هو.
معاهدي ۾ لکيو ويو هو ته جيڪو شخص پنهنجي سرپرست جي اجازت کانسواءِ هاڻ محمد (صلي الله عليھ وسلم) وٽ ويندو ته کيس واپس مڪي موٽايو ويندو، پر جيڪڏهن ڪو مسلمان ڀَڄي مڪي ايندو ته مڪي وارا کيس واپس ڪرڻ لاءِ ٻڌل نه هوندا.
دستاويز تي اڃا صحيحون ٿيڻيون هيون.
لکت لکي پي ويئي، جو گوڙ ٿيو.
ڏٺائون ته مڪي مان سهيل بن عمروءَ جو پنهنجو پُٽ ابو جندل، جنهن جي پيرن ۾ زنجيرون پيل هيون، اُنهن کي گهليندو، اتي پهتو هو.
هو قديمي مسلمان هو، سُهيل بن عمروءَ کيس قيد ڪري رکيو هو. کيس خبر پئي ته مسلمان مڪي جي ويجهو پهتا آهن ته هو زنجيرون ٽوڙي ڀڄي آيو. مسلمانن کيس گلي سان لڳايو. هو اُن ٻار وانگر روئڻ لڳو، جيڪو ڪافي عرصي کانپوءِ پنهنجي امڙ جي هنج ۾ آيو هُجي.
سهيل بن عمرو اٿي کڙو ٿيو
چيائين:
هي شخص ابو جندل پهريون شخص آهي، جيڪو هن معاهدي جي روح موجب واپس ٿيڻ گهرجي.
آقا صلي الله عليھ وسلم فرمايو، اڃا لکت مڪمل نه ٿي آهي.
صحيحون به ٿيڻون آهن.
پر سُهيل هوڏ ٻَڌي بيهي رهيو
ته پوءِ آءٌ صحيح ئي نٿو ڪريان.
آقا صلي الله عليھ وسلم، ان حد تائين به چيس ته منهنجي خاطر ڇڏي ڏينس.
پر سهيل نه مڃيو، ۽ اُٿي پٽهنس کي هڪ زوردار ٿڦڙ هڻي ڪڍيائين ۽ کيس گلي مان جهلي پنهنجن ماڻهن جي حوالي ڪيائين.
ابو جندل رڙيون ڪري چوڻ لڳو: ڇا آءٌ وري مُشرڪن ڏانهن موٽايو ويندس.
آقا صلي الله عليھ وسلم کيس صبر جي تلقين ڪئي ۽ فرمايو:
الله جلد تنهنجي ۽ تو جهڙن ٻين ڪمزور مسلمانن جي لاءِ آساني۽ ڪشادگي عطا فرمائيندو.
اَبو جندل کي سهيل بن عمرو پاڻ سان وٺي ويو.
امن جي معاهدي تي شاهدن ۽ ڌرين جون صحيحون ٿيون.
مسلمانن طرفان ابوبڪر، عمر بن خطاب، حضرت علي ڪاتب دستاويز، عبدالرحمان بن عوف، سعد بن ابي وقاص، ابو عبيده بن الجراع ۽ محمد بن مسلمه انصاري شاهد هئا. مُشرڪن طرفان ڪيترائي شاهدهئا، جن ۾ حويطب بن عبدالعزيٰ ۽ مڪرز بن حفص به هئا. دستاويز جون ٻه ڪاپيون سيدنا عليرضه لکيون. هڪ آقا ﷺ وٽ رهي ۽ ٻي ڪاپي سهيل بن عمرو پاڻ سان کڻي ويو.
مسلمان سڀ سَڪتي جي حالت ۾ هئا.
کين گهڻو ڏک، پيڙا ۽ ڦِڪائي محسوس ٿي رهي هئي
کين معاهدي جا شرط برابريءَ جي سطح تي نظر نه آيا.
ابو جندل سندن ئي سامهون رئندو ، مار کائيندو، رڙيون ڪندو، مدد لاءِ سڏيندو گهيلي نيو ويو، هو پري تائين انهن جي اُٺن کي مڪي طرف ويندي ڏسندا رهيا.
سڀ وساميل ۽ چپ هُئا.
عمرو به نه ٿيو.
هِتان کان ئي واپسي
سيدنا عمر جي بي چيني سڀني کان گهڻي هئي.
ادب سان آقا صلي الله عليھ وسلم جي خدمت ۾ آيا
چيائون:
ڇا اوهين الله جا سچا نبي نه آهيو؟
آقا صلي الله عليھ وسلم فرمايو: آءٌ الله جو برحق نبي آهيان.
سيدنا عمر عرض ڪيو: ڇا اسين حق تي ۽ هو باطل تي نه آهن؟
آقا صلي الله عليھ وسلم فرمايو: بيشڪ.
سيدنا عمر ليلايو: پوءِ اسين هيءَ ذلت ڇوسَهون؟
آقا صلي الله عليھ وسلم فرمايو: آءٌ الله جي حڪم جي خلاف وزري نٿو ڪري سگهان، هو منهنجو ساٿي ۽ مددگار آهي.
سيدنا عمر وري عرض ڪيو. يا رسول الله صلي الله عليھ وسلم ڇا اوهان اهو نه فرمايو هو ته بيت الله جو طواف ڪنداسين؟
آقا صلي الله عليھ وسلم فرمايو: چيو هئم. پر اهو نه چيو هئم ته هن سال.
وقت تي ڪمان ته الله جي آهي.
آقا صلي الله عليھ وسلم کي زمين و مڪان جون ڪُنجيون ته خدا ڏنيون هُيون.وقت جو تعين پنهنجي هٿ ۾ رکيو هو. جڏهن چاهيندو هو وقت آقا صلي الله عليھ وسلم جي ڪرائيءَ تي ٻڌي ڇڏيندو هو.
الله ته الله آهي.
جڏهن وڻيس ۽ جيڪو وڻيس سو ڏي.
جڏهن نه گُهري ته ساڻس ڪير ٿو ضد ڪري سگهي.
ماڻهن جي سمجهه ۾ نه الله جي حڪمت ۽ نه رسول الله صلي الله عليھ وسلم جي فراست سمجهه ۾ آئي. هو ڪنڌ جهڪايو، مايوسيءَ مان ويٺا هڪٻئي کي ڏسندا رهيا.
هنن جا ذهن مائوف ٿي ويا هئا.
آقا صلي الله عليھ وسلم سڀني کي قربانيءَ جا جانور ڪُهڻ ۽ مٿو ڪوڙائڻ جو چيو. سڀ مسلمان ڀڳل دلين ۽ ڏک ۾ ڀريا ويٺا هئا. سندن ٽنگن ۾ پنهنجن جسمن جو بار کڻڻ جي سگهه نه بچي هئي.
آقا صلي الله عليھ وسلم ٽي ڀيرا چَين، پر نه اُٿيا.
آقا صلي الله عليھ وسلم پنهنجي خيمي ۾ ويا.
سيده اُم سلمه خيمي جي پردي جي اَڏَ مان سڀ ڪجهه ڏسي رهي هئي، آقا صلي الله عليھ وسلم کي عرض ڪرڻ لڳي: مسلمان ڏکارا ۽ مايوس آهن.
دليون ڀڳل اٿن...
اوهين ڪنهن کي ڪجهه چوڻ آکڻ کانسواءِ چپ چاپ پنهنجا جانور ذبح ڪريو، حجام کي گهرائي مٿو ڪوڙايو، سڀ پاڻمرادو اوهان جي پيروي ڪندا.
ايئن ئي ٿيو.
هيڏانهن آقا صلي الله عليھ وسلم پنهنجو نشان لڳل اٺ قربان ڪيو، ته هوڏانهن سڀ پنهنجا پنهنجا قربانيءَ جا اُٺ جهلي قربان ڪرڻ لڳا.
آقا صلي الله عليھ وسلم قربانيءَ جو جيڪو اٺ ڌُڻيو هو، اهو ابو جهل جو هو، اُن جي نڪ ۾ ابو جهل چانديءَ جو ڇلو وڌو هو. ابوجهل ته بدر ۾ مارجي ويو. سندس اٺ خوش نصيب نڪتو، جيڪو آقا صلي الله عليھ وسلم جي هٿان الله جي نالي تي قربان ٿيو.
آقا ﷺ جي ديکا ديکي قربانيءَ کانپوءِ ماڻهو مٿو ڪوڙائڻ لڳا.
آقا صلي الله عليھ وسلم پاڻ خراش بن اُميه بن فضل خزاعيءَ کان مَٿو ڪوڙايو ۽ هر مٿو ڪُوڙائڻ واري جي لاءِ ٽي ڀيرا مغفرت جي دعا ڪئي. ۽ وار ڪَترائي ننڍا ڪرائڻ وارن جي لاءِ هڪ ڀيرو-
حديبيه ۾ ٻه هفتا ٽڪيا.
واپس مديني موٽندي رستي ۾ آسمان مان سورة فتح نازل ٿي.
الله اُن صلح نامي کي ’فتح مبين‘ قرار ڏنو.
الله هزارين سال اڳ حضرت ابراهيم عليھ السلام، حضرت اسماعيل عليھ السلام هٿان پنهنجو گهر ٺهرائڻ سمئه ڪعبي جي حدن جي هڪ اهم حد حديبيه شايد اُن ئي بيعت رضوان ۽ فتح مبين سڏجندڙ صلح حديبيه کي لکي لکرائي هئي- ٻُڌائي هئي.
ڇو ته سندس قلم اِهي سڀئي واقعا اڳ ۾ لکي ٿو، جيڪي هڪ هڪ ٿي کيس ڪرڻا هوندا آهن- ڏيکارڻا هوندا آهن.
مُڃائڻا هوندا آهن.
بس هڪ ”دعا“ جي لاءِ سندس قلم هر وقت کليل هوندو آهي،
جڏهن به گُهري
جتي به گُهري
اُن ۾ ترميم يا واڌارو ڪري سگهي ٿو.
پنهنجي لکئي ۾ به کيس جيڪو گهري سو لکڻ اچيس ٿو.
هُن ايئن ئي ته قلم جي لکيل لفظن جو قسم ڪونه کاڌو آهي، جتي هن ’سوره فتح‘ ۾ مومنن کان راضي ٿيڻ جي خوشخبري ٻُڌائي، اُتي هڪ ويجهي فتح جي خوشخبري به ڏني.هڪ مهيني کانپوءِ اُها گهڙي به اچي ويئي.