صَفه
ڪعبي جي تبديليءَ کانپوءِ مسجد نبويءَ جو رخ بدلايو ويو.
مسجد نبويءَ ۾ اُتر طرف جيڪا اقامت جي لاءِ جيڪا جاءِ هئي، اها خالي ٿي ويئي.
منبر ٻي پاسي هليو ويو.
جيڪا جاءِ خالي ٿي هئي، آقاﷺ جي حڪم سان اُن تي هڪ ڇَپر وڌو ويو، اُن جي هيٺان ڏيڍ فوٽ کن اوچو ٿَلهو ٺاهيو ويو. ان ٿَلهي تي چڙهڻ ۽ لهڻ، اچڻ ۽ وڃڻ جي لاءِ ڪا رڪاوٽ نه رکي ويئي. جتان به وڻي چڙهو ۽ جتان به وڻي لھو.
اهو ٿَلهو صفه سڏجڻ لڳو.
پري ۽ ويجهن هنڌن کان اهڙا ڪيترائي نوان مسلمان اچي رهيا هئا، جن وٽ رهڻ جي ڪا جاءِ نه هئي، نه وري آرام سان ويهي اجهاپ ڪرڻ جي سَبيل.
آقاﷺ اهڙن غريب ۽ بي پھچ پروانن جي لاٰ قبله اول جي طرف خدا جي حڪم سان خالي جاءِ عنايت ڪري ڇڏي.
مسلمانن کي به ترغيب ڏنائون ته پنهنجن انهن نادار ۽ بي پھچ ماڻهن جي مدد ڪريو. روزانو ڪو نه ڪو انصاري پنهنجي کجين جي باغ مان پڪل کجين جو سڄو ڇُڳو وڍي کڻي ايندو هو ۽ صفه جي ٿُلهي تي لڙڪائي ڇڏيندو هو.
ماڻهو هڪ هڪ ڪري اُن مان کجيون ڇني کائيندا هئا.
رات جي نماز کانپوءِ آقاﷺ صفه وارن کان پُڇندا هئا ته ڪنهن ماني نه کاڌي آهي؟
بُکايل صفه وارن کي مديني جا رهاڪو هڪ هڪ ٻه ٻه ڪري پنهنجي گهر وٺي وڃي ماني کارائيندا هئا.
باقي جيڪي بَچندا هئا، تِن کي آقاﷺ پنهنجي گهر وٺي ويندا هئا.
آقاﷺ جي گهر ۾ سامان وري ڪهڙو هو؟
هڪ اڌ پيالو،
هڪ ٻه تڏا ۽ تنئوريون
۽ اَٽي پيھڻ جي لاءِ جَنڊ
خاتون جنت، سيده فاطمه شادي کان اڳ ۽ سيدنا علي شادي کان پوءِ اُن جنڊ کي پيھي پنهنجي هٿن ۾ ٻَن وجهندي هئي. اهي هٿ ڪڏهن خدا ڏانهن گهرڻ جي لاءِ کڄندا هئا ته آقاﷺ جي اکين مان لڙڪ نڪري آمين آمين چوندا هئا. ٻن ٿڃ پياڪ شينهن سيدنا حسن ۽ حسين يا سيده زينب جي لاءِ اٽو پيھڻ لاءِ هٿن ۾ لُڦون پئجي وينديون هيون. هوءَ جيڪا اصحاب صفه جي کائڻ لاءِ اٽو پيهندي هئي، ان جي رڳڙ سان ڪائنات جا اِهي سڳورا هٿ گهائجي پوندا هئا.
سيده پنهنجن ٻارڙن کي بُکيو سمهاري ڇڏيندي هئي. پر صفه تي ترسيل الله جي رسول جي اصحابين کي بُکيو سمھڻ نه ڏيندي هُئي.
صفه واري ٿَلهي تي رهندڙ ماڻهن جو انگ وڌندو گهٽجندو رهندو هو.
ڪڏهن ڪڏهن ته هو سٺ ستر تائين پهچي ويندا هئا.
هُنن جو لباس بس هڪ گوڏ واري چادر ئي هوندي هُئي
پير اگهاڙا
مٿا اگهاڙا
بُت مٽي سان ڀريل
اُتي ڪي غاليچار ٿوروئي ڪو وڇايل هوندا هئا.
سڄي مسجد نبوي ۽ صفه جو ٿَلهو ڪچي مٽيءَ جو ٺھيل هو.
اُن ٿلھي تي رهندڙن کي آقاﷺ جي قربت وڌيڪ ملڻ لڳي.
علم ۽ معرفت، گيان ۽ عرفان جون ڳنڍيون انهن جي اندر کُلڻ لڳيون ، اِهو ڏسي مديني جا ڪيترائي سُکيا ستابا ماڻهو، مهاجر ۽ انصار رضا ڪاراڻي نموني انهن روح پَرور محفلن مان علم پرائڻ جي لاءِ اچي ٽِڪندا هئا ۽ پنهنجن روحن کي سڳوري علم سان سيراب ڪندا هئا.
ايئن مديني ۾ جتي ’مملڪت مدينه‘ جا سڀئي کاتا مِڙي آيا هئا، اُتي صفه جي صورت ۾ هڪ يونيورسٽيءَ جو به واڌارو ٿيو.
آقاﷺ غور ۽ فڪر تي زور ڏنو.
الله به تصديق جي مھر هڻي ڇڏي ۽ چئي ڇڏيو ته ’جيڪي ماڻهو الله جي نشانين تي غور ويچار نٿا ڪن، اِهي انسان نه پر جانورن کان بَدتر آهن.‘
ايئن خود الله تعاليٰ ئي اکيون بند ڪري تقليد جو رستو بند ڪري ڇڏيو.
سوچ ويچار تي انعام به رکي ڇڏيائين.
جنهن به سوچ ۽ ويچار ڪئي
اُن کي رستو مليو.
اُن کي انعام مليو
اڃا سُوڌي ملي رهيو آهي.
خدا، زمين ۽ آسمان جي وچ ۾ جيڪا به جوڙ جوڙِي آهي، تخليق ڪيو آهي، اُنهن سڀني تي سوچڻ ۽ غور ويچار جو حڪم ڏنو آهي. زمين ۽ اُن جي مخلوق جي پيدا ٿيڻ، رُتن جي بدلجڻ، ڪڪرن جي رنگ مَٽائڻ، پکين جي اُڏار، بحري جهازن جي ترڻ، لوھ جي آسمان تان لھڻ، وهٽن جي هلڻ، ٻنين ۾ فصلن جي ڦٽڻ ، وڌڻ ويجهڻ، هڪ ئي مٽيءَ مان رنگ برنگي گُلن جو ڦٽڻ ۽ ڌار ڌار حسين ۽ ذائقن جي ميون جي پيدا ٿيڻ کي، خدا جي نشانين تي غور ڪرڻ جي لاءِ چيو ويو آهي.
ستارن تي سوچڻ جو چيو ويو آهي.
ته ڏسو
اهي پنهنجي پنهنجي مَدار ۾ ڪيئن نه مُنظم نموني هلي رهيا آهن.
سج ۽ چنڊ بابت راز ٻُڌايا ۽ چيو ويو، سوچيو ۽ انعام حاصل ڪريو.
جبل، درياءَ، نديون، سمنڊ، خدا پنهنجي هر تخليق نهايت سُهڻي طريقي سان جوڙِي آهي. سمنڊ ۽ درياءَ جي مخلوق، آسمان تي اُڏندڙ دنيا، طوفان، واچوڙا، وِڄ، انساني جسم ۽ اُن جسم جي پالنا، هڪ پيٽ ۾ پلجندڙ ”امبريو“ کان وٺي ڪراڙپ جي وهيءَ تائين ويندي ويندي هر عضوي جا جسم تي اثر.
خدا قرآن ۾ ڇا ڪجهه نه ٻُڌايو آهي.
ڪيترا ڀيرا حڪم ڏنو اٿائين ته سوچيو
غور ڪريو
اُنهن ڳالهين تي ويچاريو
هي اِهي سڀ ڳالهيون آهن، جن کي اڄ اسانجو علم سائنس سڏي ٿو.
اُنهن تي سوچڻ، ويچارڻ ۽ انعام حاصل ڪرڻ جو اعلان ڪيل آهي.
انگريزي ۾ اُن کي ريسرچ (تحقيق) چئجي ٿو.
اُن کي ترجيح ڏني ويئي آهي.
اسان اُن جي ابتڙ ڪيو
جتي جتي سوچڻ جو حڪم ڏنو ويو، اهو اورانگهي اڳيان نڪري وياسين.
سوچيوسين ڪونه
سوچڻ به نه ڏنوسين.
جتي ساڌو سوڌو قانون مليو، سوچڻ جي ڳالهه نه ڪئي ويئي، عمل ڪرڻ جو حڪم ڏنو ويو، اُتي سوچڻ لڳاسين.
هي ڪَريو
هي نه ڪريو
اُتي سوچ ۾ پئجي وياسين
مُناظرا ڪرڻ لڳاسين
فرقا ٺاهي ورتاسين
قرآن چوي ٿو:
”بيشڪ آسمانن ۽ زمين جي پئدائش ۽ رات ۽ ڏينهن جي بدلجي اچڻ ۾ عقل وارن جي لاءِ نشانيون آهن.“
”جيڪي بيٺل ۽ ويٺل ۽ ليٽيل خدا کي ياد ڪن ٿا ۽ آسمان ۽ زمين جي پئدائش تي غور ڪن ٿا ته اي پروردگار تو انهن کي اجايو پيدا نه ڪيو آهي. تون پاڪ آهين، تون اسانکي دوزخ جي عذاب کان بچائج.“ (سوره آل عمران: آيت 190- 191)
قرآن ۾ غور ڪندڙن جي لاءِ نشانين جو بار بار ذڪر ڪيو ويو آهي.
”۽ اِهو ئي آهي، جنهن زمين کي پکيڙيو ۽ اُن ۾ جبل ۽ درياءَ پيدا ڪيا ۽ هر قسم جي ميون جا ٻه ٻه قسم جوڙيا. اهوئي رات کي ڏينهن جو لباس پهرائي ٿو. غور ڪندڙن جي لاءِ اُن ۾ وڏيون نشانيون آهن“.( سوره الرعد آيت 3)
غور ڪندڙن تي خدا ڪيترو نه زور ٿو ڏي
ٿورو ڏسو ته سَهي
”اِهوئي ته آهي، جنهن آسمان مان پاڻي وسايو، جيڪو اوهين پيئو ٿا ۽ اهڙا وڻ به جيڪي اوهين پنهنجن وهٽن کي چاريو ٿا. اُن ئي پاڻيءَ سان هو اوهانجي لاءِ کيتي ۽ زيتون ۽ کجيون ۽ انگور اُپائي ٿو ۽ هر قسم جا ميوا- غور ڪندڙن لاءِ اُن ۾ نشانيون آهن.“ (سوره النحل 10-11)
ڪتاب نازل ڪَرڻ جو سبب ئي خدا اهو ٻُڌائي ڇڏيو ته پوءِ باقي ڪهڙو شڪ رهي ٿو. فرمان باري تعاليٰ آهي قرآن ۾:
” ۽ اسان توتي ئي هي قرآن نازل ڪيو ته جيئن جيڪي ماڻهن تي نازل ٿيا آهن، اُنهن تي ظاهر ڪر- ۽ ته جيئن هو غور ڪَن.“ (سوره النحل آيت 44)
هاڻي خدا جيڪا غور ۽ فڪر، سوچڻ ۽ ڪجهه ڪرڻ جي لاءِ بار بار شدت سان هدايت ڪئي آهي. اها ڌارين ٻُڌي ورتي.
پنهنجي ڳنڍ ۾ ٻَڌي ڇڏي
هُنن پکين کان اُڏرڻ سکيو ۽ هوائي جهاز جوڙيا.
پاڻيءَ کي سمجهيو، اُن مان سگهه حاصل ڪئي.
آسماني وِڄ جي ڳولا ڪئي، پنهنجا شهر روشن ڪيا.
هُنن وقت جي ڦيٿي جي رفتار تي سوچيو ۽ اسان کان صديون اڳتي نڪري ويا.
اسين اِهي بدنصيب آهيون، جن جي لاءِ اِهي سڀ حڪم ناما لٿا، پر اسين انهن کي سمجهڻ کانسواءِ اکيون بند ڪري، ڪنڌ لوڏي اهي رٽيندا رهياسين.
ڪنهن به ڳالهه تي نه سوچيوسين ۽ نه غور ڪيوسين
جيڪڏهن سوچيوسين به ته بادام جي ان ڇلڪي تي سوچيوسين. اخروٽ جي هڏيءَ جهڙي خول تي ويچاريوسين. پر اُن جي اندر جيڪو مغز آهي. ڳرَ آهي، تاثير آهي، اثر آهي، جنهن ۾ سڀ ڪجهه آهي، اُن کي ڇهيوسين ئي ڪونه.
ظاهر آهي ته اسين جيسين اخروٽ جو ڇلڪو نه ٽوڙينداسين، ان جي ڳرَ تائين ڪيئن پهچنداسين.
ڪاش، اڄ اسلامي دنيا ۾ ڪو ”صفه“ جهڙو هنڌ هُجي، جتي سوچڻ ۽ غور ڪرڻ جي اجازت هجي.
جنهن جو خدا بار بار حڪم ڏنو آهي.