مسجد نبويءَ جي اڏاوت
زمين خريد ڪئي ويئي
سِڌي سَنئين ڪئي ويئي
پوءِ عمارتي سامان گڏ ڪيو ويو
عمارتي سامان وري ڪهڙو هو.
وڍيل کجين جي وڻن جا ڪجهه ٿَڙ
جن مان ٿنڀا ٺهڻا هئا.
کجيءَ جي وڻ جون ٽاريون ۽ اُنهن جا کليل هٿن جهڙا ڦڙها، ڀَرپاسي جي وارياسن پَٽن ۽ سلح جبل مان آندل پٿر.
۽ واريءَ جو ڍڳ
پاڻيءَ مشڪيزن ۾ ڀري آندو ٿي ويو.
مٽيءَ جو ڳارو ٺاهيو ٿي ويو
آقا ﷺ خود پنهنجن هٿن سان بنيادن جي نشاندهي ڪئي.
خدا پنهنجو حرم ٺهرائڻ مهل حضرت ابراهيم عليه السلام ۽ حضرت اسماعيل عليه السلام کي ملائڪن جي هٿان موڪليل هوا مان ليڪ ڪڍرائي هئي. آقا ﷺ جي حرم ٺهڻ جو وقت آيو ته ان کي ’رياض الجنت‘ چئي جنت جي باغ جو درجو ڏئي پنهنجن ملائڪن جي حلق هوا جي سڄي سگهه، فيصله ڪُن قطعيت ۽ دسترس آقاﷺ جي اک کي لکي ڏني.
جتي جتي اشارو ٿئي،اهوئي جنت جو باغ .
پوءِ اُتي توسيع ته تمام گهڻي ٿي ۽ قيامت تائين ٿيندي رهندي، پر جيڪو ڀاڳ ان وقت جي بنياد تي جُڙيل مسجد جي ڀاڳ ۾ آيو. اُن جنت جي باغ تي سڄي جنت جو گلستان شرمائيندو، فخر ڪندو ته رڳو هي ئي جنت جو باغ سدائين جي لاءِ رهڻو آهي. ان وقت به جڏهن زمين جا جبل ڪپهه جي پُوڻين وانگر اُڏرندا ۽ آسمان ويڙهيا ويندا.
اهو ڪهڙو نه ڀاڳوان ڏينهن هوندو.
جڏهن مسجد جي بنياد جو پهريون پٿر آقا ﷺ پاڻ پنهنجن هٿن سان رکيو.
پاڻيءَ ۾ مٽي ڳوهي پهريون ڀيرو ڳارو به آقا ﷺ ئي ٺاهيو. اهي صندلي خوشبو ۾ رچيل مَرمرين هٿ، جن جي اشهد آڱر جي ٿوري اشاري سان آسمان جو چنڊ ٻه اڌ ٿي پيو هو ۽ اُن ئي هٿ جي جُڙڻ سان ڳنڍجي ويو هو. اهي خوش ادا هٿ جيڪي پريان بيٺل اُحد جبل کي اشارو ڪن ها ته اهو سڄو سون جو ٿي پوي ها ۽ غلام بنجي گڏ گڏ هلڻ لڳي ها.
پر آقا ﷺ کي ته پنهنجن پيروڪارن کي انساني حدن ۾ رهي. محنت جي علامت بنجي، لڳن، شوق ۽ فدا ڪاريءَ سان دنيا جي ٻاڙي ٻاڙي کي ’رياض الجنت‘ جهڙو معتبر ۽ پاڪيزه بنائڻو هو.
ڳارو بنجي ويو.
سيدنا ابوبڪر ۽ سيدنا عمر بن خطاب پٿر کڻي اچڻ لڳا.
عثمان بن عفان
۽
علي مرتضيٰ به گڏ هئا.
چون ٿا ته هنن ئي بنيادن ۾ آقا ﷺ جي رکيل پهرين پٿر سان گڏ هنن ئي پٿر جوڙي رکيا. پوءِ مٽيءَ سان ڀريل پاٽيون انهن جي مٿان هاريندا ويا.
سڄي بنياد ۾ پٿر لڳا.
سرون وارياسي مٽيءَ جون هيون
ڪنهن پرواني سرن جي قالب ۾ ڳوهيل وارياسي مِٽي وجهي سرن جا بلاڪ ٿي جوڙيا. ڪو وري ڳرا ڳرا پٿر کڻي ٿي آيو.
ڳريون سرون کڻڻ سان آقا ﷺ جي ڇاتي مبارڪ مٽي ۽ ڳاري سان ڀرجي وئي.
اهو ئي سينو جيڪو خدا جي برگزيده ملائڪن جي امام جبرائيل عليه السلام ٽي ڀيرا سڳورو آسماني پاڻي آڻي صاف ڪيو هو.
پر آقا ﷺ کي ته پنهنجي غلامن ۾ خدا جو غلام بنجي رهڻو هو. آقا ﷺ سرون کڻي ٿي آيا ته سرون هڻندڙ غلام سيد بلال بن رباح اِهي کڻي ڀت ۾ ٿي هنيون
اهو منظر به ڏسڻ جهڙو هو.
جڏهن غلام جي لاءِ مزدوري آقا ﷺ پاڻ ئي ڪري رهيا هئا.
اُتي قريشن جو پهلوان شير خدا امير حمزو به ڪم ۾ لڳل هو. جيڪو مڪي ۾ مور پَنک سجائي پاڻ تي ڪَک به نه سَھندو هو. اڄ مٽي ۾ ليٿڙيل سِرن مٿان سِرون رکندو پي ويو.اُتي ئي سيدنا عبدالرحمان بن عوف ۽ سيدنا زبير بن عوام به ڳارو ڍوئڻ، سِرون کڻڻ ۽ سرن مٿان سرون رکڻ ۾ لڳل هئا، جن جي مال ۽ اسباب سان ڀريل هزارين اُٺن جا قافلا هوندا هئا ۽ کين عربستان کان ٻاهر شام ۽ مصر، روم ۽ يمن جي چمڪندڙ مَنڊين ۾ راجڪمارن جهڙي شان ۽ مانَ سان ويهاريو ويندو هو.
اڄ اِهي پنهنجي آقا ﷺ جا غلام بنجي اسلام جي روح جي بدن، مسجد نبويءَ جي اڏاوت ڪري رهيا هئا. انهن ۾ مديني جي سڀ کان وڏي قبيلي خزرج جو سردار سعد بن عباده به گوڏن تائين گوڏ ٻڌي مٽيءَ جي چَلھي ۾ بيٺو مٽي ڳوهي رهيو هو، اوس جو سردار سعد بن معاذ اُنهي ڳاري کي تغارين ۾ وجهي مٿي تي کڻي هلي رهيو هو. هي مديني جا اِهي معززين ۽ طاقت جا مالڪ همراھ هئا، جن جي اک جي هڪ اشاري سان انهن قبيلن وارا تراڙيون اگهاڙيون ڪريو پيڙهين تائين جنگيون ڪرڻ، مرڻ ۽ مارائڻ جي لاءِ اُڀا ٿي ويندا هئا. اِهي اڄ ڪنڌ جُهڪايو سڪون ۽ اطمينان سان هڪ نئين انساني تهذيب ۾ ڀائيچاري جي محبت ۾ سرشار هڪٻئي جا ٻانهن ٻيلي بنيا بيٺا هئا.
مڪي جو سڀني کان خوشنما، سدائين خوشبوئن سان ٽٻٽار ڪپڙن ۾ رهڻ وارو، ڊگهن سُهڻن وارن وارو ۽ پنهنجي خوش ڪلاميءَ ۾ مِٺن ٻولن سان دلين کي ميڻ ڪندڙ نوجوان آقا ﷺ جو هم شڪل مصعب بن عمير مٽيءَ ۾ ڀڀوت ٿيو مٽي کوٽڻ جي ڪم کي لڳو پيو هو. آقا ﷺ جو پُٽيلو غلام زيد چئني ڏسائن ڊوڙندو پي وتيو. هن جي ڪلهن تي ڪنهن مهل ڳاري جي تغاري هئي ته ڪنهن مهل سِرون، اسعد بن زراره به اُتي ئي هو ۽ سندس سرپرستيءَ ۾ پلجندڙ سهل ۽ سهيل به هئا، جن کان آقا ڏيڍوڻي قيمت ڏيئي اها زمين خريد ڪئي هئي.
سڀ اُتي گڏ هئا.
ڪم ۾ جُنبيل هئا.
آسمان جي اک اهڙو نظارو نه ان کان اڳ ڏٺو هو ۽ نه ان کان پوءِ
ڪٿي ڏٺو.
ڏيکاريو.
عمار بن ياسر جنهن جي امڙ سيده سميه کي ابوجهل پيٽ ۾ نيزو هڻي ماري ڇڏيو هو. جيڪا پهرين شهيد خاتون آهي. ان جي مٿي تي ڪنهن وڌيڪ سرون رکي ڇڏيون. هو ڏاڍي تڪليف سان آقا ﷺ وٽان لنگهيو ۽ بدن جي سور کي مُرڪي ٽاري چيائين:
”آقا ﷺ لڳي ٿو ته هي مونکي ماري ڇڏيندا.“
آقا ﷺ مُرڪي ڪجهه سِرون هِن جي مٿي تان لاٿيون ۽ فرمايو
”نه توکي هي نه ماريندا
توکي مسلمانن جو هڪ باغي گروھ ماريندو.“
کيس ڪهڙي خبر ته ان مهل آقا ﷺ تمام ڏور جي ان دُکي زماني کي به ڏسي رهيا هئا.
اهو سڀ ڏسي سگهيو ٿي، جيڪو خدا ڏيکاريو ٿي، ڏسي ته آسمان به رهيو هو.
سڀ مزدور بڻيا، الله جي گهر، رسول الله ﷺ جي مسجد جوڙي رهيا هئا. سڀ ڪم ۾ ايترو ته خوش، مگن ۽ سرشار هئا، جو اُن خوشيءَ مان سُر آلاپي رهيا هئا.
هذا الحمال لا حمال خيبر
هذا اهر ربنا او اطهر
]هي بار خيبر جي کجين جهڙو ڪونهي،
پر، اي رب! تون ڄاڻين ٿو ته هيءَ پاڪيزه نيڪي آهي[
آقا ﷺ به سِرون کڻندي اهوئي رجز پڙهڻ ٿي لڳا، ڪڏهن صحابي اهو گنگنائڻ ٿي لڳا ۽ آقا ﷺ ساٿ ڏيڻ ٿي لڳا.
اللهم لا عيش الاعيش الاخره
فاغفر الانصار ولمها جره
] اي الله! زندگي ته آخرت جي زندگي آهي،
تنهنڪري تون انصارن ۽ مهاجرن تي رحم فرمائي[
ڳائيندي، مُسڪرائيندي، ڪم ۾ جنبيل پروانن جو جوش ۽ جذبو ڏسڻ وٽان هو. هو اڪثر گڏجي ڳائڻ ٿي لڳا.
لئن قعد نا والنبي يعمل
لذالڪ منا الحمدل المضلل
]جيڪڏهن اسين ويٺا رهياسين ۽ نبي ﷺ ڪم ڪندو رهي ته اهو اسانجي لاءِ گمراهيءَ جو عمل هوندو[
ويهي ڀلا ڪير ها، جڏهن آقا ﷺ پاڻ ئي مِٽي ڍوئي رهي هئا.
هفتن جو ڪم ڏينهن ۾ ٿيڻ لڳو، اٺ اٺ فوٽ ڊگهيون ڀتيون کڄي ويون. اُترين ڀت جي وچ ۾ فلسطين واري پاسي اُمامت جو مُصلو ٺاهيو ويو. لڳ ڀڳ سئو فٽ ڊگهي ۽ نوي فوٽ ويڪري احاطي جي چوڌاري ڀت بنجي ويئي، جتي قصويٰ ويهي خدا جي حڪم سان پيٽ پٽ سان هنيو هو. اُتي مرڪزي دروازو بنيو.
باب جبرائيل عليه السلام
هينئر به اهو اتي آهي.
اُتان ئي جبرائيل عليه السلام ايندو هو.
ڇت ٺاهڻ جو وارو آيو.
کجيءَ جي وڻن جي ٿڙن جا ٿنڀا کڙا ڪري، مٿان کجيءَ جا ڦڙها وجهي وچ ۾ کليل هٿ جهڙن ٽارين وارن مهربان ٿڙن کي وجهي، انهن جي مٿان مٽي، ڇت ايتري اوچي جو هٿ مٿي کڄي ته ڇت کي لڳي.
هيٺيون فرش اُگهاڙو ۽ ڪچو هو
مينهن پوندو هو ته ڇت ٽُمڻ لڳندي هئي.
هيٺ فرش سڄو گَپ ٿي ويندو هو. هڪ ڀيري هڪ مسلمان جهوليءَ ۾ پٿريون کڻي آيون، جيڪي هن فرش تي وڌيون آقا ﷺ خوش ٿيا. ماڻهن پٿرين جا جهول ڀري اچي فرش تي وڌا ۽ مٽي لِڪي وئي. هاڻي نماز پڙهڻ مهل پٿريون چُڀڻ لڳنديون هيون. مينهن پوندو هو ته پاڻي بيٺو رهندو هو.
مسلمان مسجد ۾ مينهن جي پاڻي ۽ گَپ کان بچڻ جي لاءِ پنهنجي سلوار يا گوڏ گوڏن کان مٿي رکندا هئا، ته جيئن ڪپڙا خراب نه ٿين.
نماز شروع ٿيندي هئي ته سڀ وجد ۽ سرشاريءَ جي عالم ۾، آقا ﷺ مُصلي تي بيٺل هجي ۽ پويان پروانا ته پوءِ جسم ۽ جان روح ۽ بدن جو ڪهڙو حصو نه هوندو، جيڪو نه ٽٽندو هجي. اکين ۾ لڙڪ، دل ۾ محبت جا تير اُن کان وڌيڪ ٻيو ايمان جو ڪهڙو تاثير ٿي پي سگهيو.
دنيا کان بي خبر، اُنهن جي روحن جي پاڪيزه هلت آسمان تان لٿل ڪلام آقاﷺ جي دل مان نڪري زبان تي اچي، ٻُڌي ڪيئن نه جهومندو هوندو. اها سوچڻ جي ڳالهه آهي.
اهي ماڻهو ڪهڙا نه ڀاڳوان هئا،
مسجد جڙي ويئي،
ٺهڻ ۾ سَت مهينا لڳا.
ان سان گڏ ٻيا ڪم به ٿيندا رهيا.
هر مسلمان هڪ ڏينهن مسجد جو ڪم ڪندو هو، ٻي ڏينهن هو پنهنجي گذر سفر جي لاءِ مزدوري ڪندو هو. آقا ﷺ مڪي مان مهاجر ته گهرائي ورتا، پر ڪو به مهاجر ڪنهن تي بار بنجڻ نه ڏنو، نه انصاري ميزبانن تي ڪو دٻاءُ اچڻ ڏنو.
آقا ﷺ عظيم رٿابند ته هئا ئي.
ايندي ئي مهاجرن ۽ انصارن ۾ هڪ عجيب ڀائيڇارو قائم ڪري ڇڏيائون. ٻن ٻن مسلمانن جون جوڙيون بنائي ڇڏيون. ٻن مختلف قبيلن، شهرن جي ماڻهن کي ايمان جي جذبي ۽ اخوت ۾ ٻڌي هڪٻئي جو ڀاءُ بنائي ڇڏيو.
اُن کي ”مواخات“ جو نالو ڏنو ويو.