سماجي بائيڪاٽ ۽ شُعب ابي طالب ۾
هڪ ڏينهن آقاﷺ جي ڪابه خبر نه پئي ته پاڻ ڪٿي آهن.
بنو هاشم جا ماڻهو ۽ مسلمان هيڏانهن هوڏانهن ڊوڙيا.
هر ممڪن هنڌ تي آقاﷺ کي ڳولهيو ويو. آقاﷺ جي گم ٿي وڃڻ جي خبر آقاﷺ جي سرپرست اعليٰ سيدنا ابو طالب تائين وڃي پهتي. پاڻ ان وقت ڇاهتر سالن جي وهيءَ ۾ هئا، پر سندس حوصلو ۽ سگھه ڏسڻ وٽان هئي. پاڻ هڪدم بنو هاشم ۽ بنو مطلب جي هر ٻُڍي توڙي جوان کي طلب ڪيو. پاڻ ٻنهي قبيلن کي وڏي ڏاهپ، حڪمت، سمجهه، خلوص، دليري ۽ شان دلبريءَ سان ڳنڍي رکيو هو، جو ٻئي قبيلا سيدنا ابوطالب جي ڏاهپ ۽ شانائتي قيادت جي صلاحيتن جي ڪري ٻنهي قبيلن جو هر فرد آقاﷺ جي حفاظت پنهنجو فرض سمجهندو هو، پوءِ ڀلي هو آقاﷺ جي اسلام جي پيغام سان سهمت هجن يا نه. انهن ٻنهي قبيلن ۾ هڪ بدبخت ابولهب اهڙو هو، جيڪو آقاﷺ سان کلي عام دشمنيءَ جو اظهار ڪندو هو ۽ سندس زال اُم جميل، آقاﷺ جي راھ ۾ ڪنڊا وڇائيندي هئي. انهن ٻنهي جي لاءِ آسمان مان سوره لهب لٿي.
سيدنا ابو طالب جو سڏ هو.
بنو هاشم ۽ بنو مطلب جو هر ٻار توڙي ٻُڍو حاضر ٿي ويو، سيدنا چيو ته پنهنجي چادرن جي هيٺان اُگهاڙيون تراريون لڪائي هڪدم ڪعبي جي اڱڻ ۾ پهچو- سردار ابوطالب جي حڪم جي تعميل ۾ دير ئي نه ٿي، اک ڇنڀ ۾ بنو هاشم ۽ بنو مطلب جو هر فرد چادرن ۾ تلوارون ويڙهي حرم ڪعبي ۾ پهچي ويو. حرم ۾ موجود قريشن جي سڀني ماڻهن کي گهيري ۾ آندو ويو. پوءِ سردار ابوطالب جي اشاري تي ٻنهي قبيلي جي ماڻهن پنهنجي چادرن ۾ لڪل اگهاڙيون تراڙيون ڪڍي ورتيون ۽ سردار ابو طالب قريشن جي سڀني ماڻهن کي للڪاريندي چيو:
ٻُڌو!
جيڪڏهن ڪنهن منهنجي الصادق الامين رسول خداﷺ منهنجي ڀائيٽي محمدﷺ بن عبدالله جو وار به ونگو ڪيو ته اسين سڄي مڪي ۾ رت جون نديون وهائي ڇڏينداسين. اسان ٻنهي قبيلن جو ٻَچو ٻَچو، جوان توڙي ٻُڍو ان جي حفاظت جو قسم ٿو کڻي ۽ اوهين ڄاڻو ٿا ته بنو هاشم ۽ بنو مطلب جي هر سردار اڄ ڏينهن سودي پنهنجي ڪيل وعدي کي نباهيو آهي.
ڪَن کولي ٻڌو-
جيڪڏهن ڪنهن کي شڪ آهي ته اهو شڪ ڪڍي ڇڏي- سيدنا ابو طالب پنهنجي وقت جو اثرائتو مقرر هو. پنهنجي ڳالهه ڀرپور تاثير سان شاعراڻي انداز ۾ ڪندو هو. سندس زبان مان نڪتل زوردار ڳالهين ۽ حرم ڪعبي جي چوڌاري اُگهاڙيون تراڙيون کڻي بيٺل بنو هاشم ۽ بنو مطلب جي ماڻهن کي ڏسي قريش جا سڀ قبيلا هَڄي ويا. هو سمجهي ويا ته آقاﷺ کي نقصان رسائڻ جو مطلب سڄي مڪي جي هر گهر کي رتورت ڪرڻ هو.
سيدنا ابوطالب جو پيغام به چٽو ۽ غير مُبهم هو.
ساڳئي ڏينهن، آقاﷺ جي موجودگيءَ جي خبر پئجي ويئي، آقاﷺ جي لاپته ٿيڻ جي خبر غلط ثابت ٿيڻ تي بنو هاشم ۽ بنو مطلب جي ڪاوڙ ته ٿڌي ٿي ويئي، پر قريشن جا حوصلا خطا ٿي ويا ۽ کين پنهنجي گهٽتائي محسوس ٿي، شايد ان کانپوءِ هنن سوچيو ته انهن ٻنهي قبيلن جي سردار ابو طالب کي ڪو سبق سيکارين. هو پوءِ ڪا سَٽ سٽڻ لاءِ پنهنجي ’سازش گهر‘ دارلندوه ۾ ڪٺا ٿيا. هو سڀ آقاﷺ جي دشمنيءَ ۾ انڌا ٿي چڪا هئا.
ابو جهل ۽ ابوسفيان بن حرب کانسواءِ عتبه، شيبه، وليد ۽ اُميه بن خلف سڀ آقاﷺ جي دشمني ۾ عقل جون سڀئي حدون اُڪري چڪا هئا. هن ڀيري هنن هڪ عجيب فيصلو ڪيو، جهڙو قبيلن جي تاريخ ۾ اُن کان اڳ ڪڏهن به نه ڪيو ويو هو. فيصلو ڪرڻ کانپوءِ هنن اهو بنو عبدالدار جي علم بردار قبيلي جي هڪ فرد منصور بن عڪرمه کان لکرايو.
نضر بن حارث ڪاغذ ۽ مس قلم کڻي آيو: ان ۾ اهو لکيو ويو ته سڀ قريشي قبيلا بنو هاشم ۽ بنو مطلب ٻنهي جو سماجي بائيڪاٽ ڪندا. قريشن جو ڪوبه فرد ساڻن ميل جول نه رکندو. ساڻن ڪابه ڏيتي ليتي يا ڪاروبار نه ڪندو. ڪوبه ساڻن مِٽي مائٽي، شادي مِرادي به نه ڪندو. ايستائين، جيستائين اهي ٻيئي قبيلا رسول خدا محمدﷺ بن عبدالله کي اسانجي حوالي نٿا ڪن، جيئن (نعوذ بالله) اسين کيس قتل ڪريون، اهو فيصلو لکڻ کانپوءِ ان جي هيٺان سڀني قريش قبيلن جي سردارن کان صحيحون ڪرايون ويون، پوءِ ان کي مڪي ۾ رائج حڪم جو درجو ڏيئي عين حرم ڪعبي جي اندر ڀت سان لڙڪايو ويو.
تُرت ئي اها خبر مڪي ۾ جهنگ جي باھ وانگر پکڙجي ويئي.
سردار ابوطالب هڪ ڀيرو ٻيهر ٻنهي قبيلن کي گهرايو ۽ سڄي صورتحال کان کين واقف ڪيو، هُنن ٻيهر پڪو پھه ڪيو ته ڀلي ڇا به ٿي پوي، اسانجو ٻچو ٻچو مري وڃي، پر اسين آقاﷺ جو دفاع ڪنداسين.
نيٺ اهو طئي ڪيائون ته هاشمي غيرت جي تقاضا اها آهي ته اسين سندن وچ ۾ رهي نفرت ۽ سرد مهريءَ کي بيزار ڪيون، اسين پاڻ به انهن مغرور قبيلن جي شڪل ڏسڻ کان بيزار آهيون، تنهنڪري مڪي جي ڀرسان ٻنهي قبيلن جي ٻن پهاڙن جي وچ ۾ جيڪا گڏيل جاءِ’شعب ابي طالب‘ آهي، اتي وڃي ديرو ڄمائجي. ٻنهي قبيلن جا سڀ گهر اوڏانهن هليا ويا. انهن ۾ مسلمانن ۽ غير مسلم جي ڪابه تقسيم نه هئي. جن جا گهر اُن هنڌ جي ويجهو هئا، اهي اتي ئي رهيا.
اُن هنڌ ڪجهه ڪچا پڪا گهر به هئا.
ڪجهه جهوپڙيون، جيڪي حقيقت ۾ ٻنهي قبيلن جي اُٺن ۽ ٻڪرين جي رکڻ جو هنڌ هُيون. اُتي اڳ ۾ ئي انهن قبيلن جا حليف ۽ غلام رهندا هئا، انهن قبيلن جو ڪو ٻاهريون ملاقاتي يا واپاري وفد ايندو هو، ته اهو اُتي ٽِڪايو ويندو هو. اهو هنڌ هڪ لحاظ کان بنو هاشم ۽ بنو مطلب جو گڏيل فارم هائوس يا ديرو هو. اتي مڪي جهڙيون شهري سهولتون نه هيون. رهائش به مناسب نه هئي، تنهن کانسواءِ سڀ کان وڏو مسئلو سماجي ۽ معاشي دٻاءُ جو هو، جن جا دوڪان هئا، اهي بند ٿي ويا. شهر جي رهاڪن سان ڏيتي ليتي ختم ٿي ويئي. خوشحال ڪُٽنب هوريان هوريان غربت ۾ هليا ويا. نوبت اچي فاقن تائين پهتي. جوانن تي ٻُڍاپو لهڻ لڳو، جيڪي پوڙها هئا، اهي وڌيڪ هيڻا ۽ نٻل بنجي ويا. جانورن تي به مفلسيءَ جا اثر پوڻ لڳا، کير ڏيندڙ اُٺڻين ۽ ٻڪرين جو کير سُڪي ويو. گهرن ۾ ڏيئا ٻارڻ جيترو تيل به نه رهيو. اونداهن گهرن ۾ بس هڪ عزم ۽ ولولو هو، ته ڪائنات جو نور ٻنهي جهانن جي مالڪﷺ ساڻن گڏ هو ۽ هو هر حالت ۾ سندن حفاظت ڪندا.
آقاﷺ، سيدنا خديجه جو ٻه ماڙ گهر ڇڏي، کيس ۽ ٻنهي ٻارڙن کي ساڻ ڪري پنهنجي چاچي سان گڏ رهڻ لڳو. سيدنا ابوطالب کي آقاﷺ جي زندگي ۽ سلامتي ايتري ته عزيز هئي جو پاڻ رات جو آقاﷺ کي هڪ بستري تان اُٿاري ٻي بستري تي وڃي سُمهاريندو هو، رات جو آقا جي آسپاس سردار ابوطالب ۽ سندس فرزند سيدنا عليرضه چوڪي ڏيندو هو، جيڪو ان وقت سورهن سالن جو ٿي چڪو هو.
اهو سماجي بهشڪار ٽن سالن تائين جاري رهيو.
سيده خديجه جي سڄي ميڙِي چونڊي خرچ ٿي ويئي.
ڪاروبار تباھ تي ويو، اهو ئي حال بنو هاشم ۽ بنو مطلب جي هر فرد جو هو. انهن مان رڳو بنو هاشم، جو بدبخت ابولهب، پنهنجي قبيلي جي سردار جي حڪم مڃڻ جي بدران ابوجهل ۽ ابوسفيان بن حرب جو طرفدار رهيو ۽ شهر ۾ پنهنجو وياڄي ڌنڌو جاري رکيو آيو.
سال ۾ احترام جي چئن مهينن ۾ ٻنهي قبيلن بنوهاشم ۽ بنو مطلب جا ماڻهو شعب ابي طالب مان ٻاهر ايندا هئا. مڪي ۾ ڪاروبار ڪندا هئا، مڪي مان واپاري وکر ٻاهر نيندا هئا. ٻاهران سامان آڻيندا هئا. هُنن جو سال جي يارهن مهينن مان فقط چار مهينا ڪاروبار هلندو هو، باقي اٺ مهينا هو انهن مان ٿيل بچت تي گذارو ڪندا هئا.
ٻين قبيلن جا مسلمان پنهنجن پنهنجن قبيلن سان گڏ رهندا هئا.
انهن ۾ امير ۽ غريب هر قسم جا ماڻهو هئا، پر انهن جون دليون آقاﷺ سان گڏ ڌڙڪنديون هيون، پر انهن مان ڪوبه پنهنجي قبيلي جو سردار نه هو، مٿن پنهنجن سردارن جو حڪم مڃڻ واجب هو ۽ انهن کان جيڪو پُڄندو هو، اهو لڪي ڇُپي بنو هاشم ۽ بنو مطلب جي مدد ڪندا هئا. بنو تيم مان ابوبڪر هو. سيدنا ابوبڪر جا خريد ڪري آزاد ڪيل ٻانها ۽ ٻانهيون هاڻ آقاﷺ کي پنهنجو آقا سمجهي ساڻس گڏ شعب ابي طالب ۾ موجود هئا. انهن ۾ سيدنا بلالرضه به هو.
بنو عدي مان سيدنا عمر بن خطاب همدرد هو. بنو اُميه مان سيدنا عثمان بن عفان حبشه ويل هو. آقاﷺ جي ناناڻن بنو زهره مان عبدالرحمان بن عوف ۽ سيدنا سعد بن ابي وقاص اُتي مڪي ۾ ئي هئا. هو حبشه مان موٽي آيا هئا. سيده خديجه جي قبيلي مان عوام بن خرام ۽ حڪيم بن خرام هئا. هي سڀ لڪ ڇُپَ ۾ رات جو اناج جون ٻوريون کڻي اچي شعب ابي طالب ۾ ڇڏي ويندا هئا.
قريش جي ٻين قبيلن مان ڪيترائي مسلمان جيڪي جڏهن بنو هاشم جي مدد ڪندي جهليا ويا ته قريشن مٿن سختيون ڪيون. انهن مان ڪن مسلمان جن جي لاءِ پنهنجن قبيلن ۾ جان بچائڻ مشڪل ٿي پيو هو، تن بنو هاشم جي سردار ابوطالب کان پناھ گهري، جيڪا کين ڏني ويئي. ايئن بنو زهره مان عبدالرحمان بن عوف ۽ سعد بن ابي وقاص پنهنجا گهر ڇڏي اچي آقاﷺ جي ڀرسان ويٺا. نه رڳو اهو، پر ابو جهل جي قبيلي بنومخزوم مان به ڪيترن ماڻهن سيدنا ابوطالب کان پناھ گهري، انهن مان ڪيترا ته حبشه هليا ويا هئا، ڪي وري شعب ابي طالب جي ڀرسان بنو هاشم جي پاڙي ۾ رهڻ لڳا. اُنهن ئي ڏينهن سيدنا ابو طالب به شاعريءَ جي وسيلي پنهنجي قوم جو حوصلو وڌائيندو رهندو هو. سُيرت ابن هشام ۾ لکيل آهي ته ”ابو طالب هڪ قصيدو لکيو، جنهن ۾ هُن حضورﷺ جي نبوت جو ثبوت ڏنو ۽ قريش کي پاڻ سڳورنﷺ جي عداوت کان باز رهڻ جي ترغيب ڏني ۽ بنو هاشم جي مردانگي جو ذڪر ڪيو“.
عرب قبيلن ۾ سماجي بهشڪار جهڙي بي رحميءَ جو اهو پهريون واقعو هو.
قريش جي اُن اتنهائي ظلم جي عهدنامي مان ڪيترائي دورس نتيجا نڪتا.
هڪ اهو ٿيو ته عربستان جي آسپاس جي هرقبيلي ۾ اها خبر پهتي ته بنو هاشم جي صادق ۽ امين محمد بن عبداللهﷺ جي حق جي پيغام کي نه مڃيندڙن اهو انتهائي بي رحميءَ وارو قدم کنيو آهي، جنهن جو مثال عربستان جي پراچين ريتن رسمن ۽ سماجي ڍانچي ۾ هن کان اڳ نه ڏٺو ويو.
آقاﷺ جي پيغام جو تجزيو ڪرڻ جو موقعو مليو. قريش جي اندر ۽ ٻاهر هر قبيلي ۾ نرم مزاج ماڻهن کي اهو احساس به ٿيڻ لڳو ته اهو سماجي بهشڪار [بائيڪاٽ] جو معاهدو وڏو ظلم آهي.
جڏهن ظالم حد کان وڌي وڃي ته پاڻمرادو مظلومن سان همدردي وڌي ويندي آهي.
ماڻهن ڏٺو ته جنهن بدبخت منصور بن عڪرمه اهو عهدنامو لکيو، ان جو هٿ آقاﷺ جي بددعا سان سُڪي ويو هو. ٽيون اهو ڪم ٿيو ته ماڻهن ۾ پهريون ڀيرو پنهنجي قبيلن جي سردارن جي بي رحميءَ تي ٻَڌل ڪنهن حڪم جي خلاف تصور اُڀرڻ لڳا. ايئن صدين کان قبيلن جي اندر هلندڙ قوميت جو تصور قبائلي حوالن ۽ عصبيت مان نڪرندي هڪ نئين سڃاڻپ ٺاهڻ لڳو.
اهو سڀ شايد اُن ڪري به ضروري هو ته ان کان پوءِ آقاﷺ جي پيروڪارن کي سڀني قبائلي ٻنڌڻن کان ڌار ٿي زندگي گذارڻ جي ڌار تصور جي لاءِ پنهنجو شهر پنهنجو علائقو ۽ پنهنجي قبيلي کان ڌار ٿي، پنج سئو ڪلوميٽر پري هڪ اڻڄاتل وستي يثرب ڏانهن هجرت ڪرڻي هئي.
يثرب جو نالو بدلجي پوءِ ’مدينه النبي‘ ٿيڻون هو.
مسلمانن ۽ خاص ڪري بنو هاشم جي تربيت جو اهو اهڙو موقعو هو، جو هنن پهريون ڀيرو اهو سوچڻ شروع ڪيو ته ڇا کين پنهنجي پسند جي نظريي جي پاسداريءَ ۾، پنهنجو شهر يا قبيلو ڇڏي ڌار ٿي جيئڻون پوي ته به هو جي ويندا. قريشن سمجهيو ٿي ته هو بنو هاشم ۽ مسلمانن جا اعصاب شل ڪري کين بُک، اڃ ۽ غربت جي ڀؤ سبب اسلام کان پري ڪري ڇڏيندا.
پر ٿيو اُن جي ابتڙ.
ظلم جي اُن ڀيانڪ روپَ مسلمانن جي اِرادن کي اڃا به مضبوط ڪري ڇڏيو، نه رڳو اهو پر قريشن جي اندر مسلمانن ۽ بنوهاشم سان همدردي رکندڙن جو هڪ مضبوط گروھ به پيدا ٿي پيو.
حڪيم بن خرام بن خويلد جيڪو سيده خديجهرضه جو ڀاءَ هو، هڪ ڏينهن ڪڻڪ جي ٻوري پنهنجي غلام کان کڻائي شعب ابو طالب ڏانهن وڃي رهيو هو، پهرين هو رات جي وڳڙي ۾ ڪندو هو، اُن ڏينهن هو ڏينهن جي سهائي ۾ دنيا داستيڪڻڪ جي ٻوري پنهنجي غلام کان کڻائي سيده جي گهر طرف وڃڻ لڳو.
رستي ۾ ابو جهل گڏيس. جنهن اهو ڏٺو ته تپي باھ ٿي ويو ۽ کيس روڪيندي چيائين ته آئون اها ڪڻڪ ايڏانهن وڃڻ نه ڏيندس. حڪيم بن خرام، ابو جهل کي ڏاڍو سمجهايو ته اها ڪڻڪ منهنجي ڀيڻ جي مون وٽ امانت پيل هئي، جيڪا کيس موٽائڻ پيو وڃان. پر ابوجهل وڙهڻ لاءِ تيار ٿي ويو.
انهن مھل سيده خديجهرضه جي ئي ڪٽنب بنواسد جو ابو البختري بن هشام اتي اچي نڪتو. هن ٻنهي کي پاڻ ۾ تڪرار ڪندي ڏٺو ته ابوجهل کي چيائين: توکي ڪهڙي ٿي تڪليف ٿئي، هيءَ پنهنجي پُڦي جي ڪڻڪ کيس موٽائڻ پيو وڃي. ابوجهل اُٺ تي سوار هو ۽ بڙ بڙ ڪري رهيو هو. نوبت وڃي تلخ ڪلاميءَ تائين پهتي. ابوالبختري ابوجهل جي اُٺ جي ڳچي جهلي کيس اهڙي ته ڇڪ ڏني، جو اٺ گوڏن ڀر ويهي رهيو، ابوجهل جا پير پَٽ سان لڳا ته ابو البختري ابوجهل کي گلي مان جهلي ورتو. ابوجهل جي پَڳ لهي سندس ڳچيءَ ۾ پئي، ابو جهل گارين تي لهي آيو ته ابوالبختري ڀرسان پيل اُٺ جو هڪ هڏو کڻي ابوجهل جي مٿي تي وهائي ڪڍيو.
ابوجهل جو مٿو ڦاٽي پيو.
۽ سندس سڄو مُنهن رت سان ڀرجي ويو.
ابوالبختري، ابوجهل کي ڪنڌ مان جهلي کڻي پَٽ تي دسيو ۽ سندس پيٽ، ڇاتي ۽ چيلهه تي لتن ۽ مڪن جو مينهن وسائي ڏنو.. ابو جهل جو منهن ۽ ڏاڙهي رت ۽ واريءَ سان ڀرجي وئي، اهو سڄو عمل شعب ابوطالب جي سامهون ٿي رهيو هو ۽ سيدنا حمزهرضه سامهون بيٺو اهو سڄو لقاءُ ڏسي مُرڪي رهيو هو. ابوجهل کي پنهنجي مٿي مان وهندڙ رت ۽ جسم تي لڳل ڌڪن کان وڌيڪ تڪليف سيدنا حمزهرضه جي مُرڪ سبب ٿي رهي هئي. پنهنجي ڦڪائي ۽ واريءَ هاڻي چهري سان ابوجهل جلدي پٽ تان اُٿيو ۽ پنهنجي اٺ جي رسي جهلي رمتو ٿي ويو.
اُنهن ئي ڏينهن جي ڳالهه آهي ته بنو عامر قبيلي جي هشام بن عمروءَ کي خيال ٿيو ته اها ڪيڏي نه ڏک جي ڳالهه آهي ته اسين کائون، پيئون ۽ اسان جا دوست ۽ مٽ مائٽ داڻي داڻي لاءِ سِڪن. راتين جو بکيا سُمهن. کانئس جيڪو ٿي سگهيو ٿي ته بنو هاشم جي مدد ڪندو هو. هُو اڪثر رات جو پنهنجي اٺ تي ان جون ٻوريون رکي اٺ کي لَٺ سان شعب ابي طالب ڏانهن هڪلي ڇڏيندو هو. جتي وري بنو هاشم جا ماڻهو ان جون ٻوريون لاهي اُٺ کي واپس موڪلي ڇڏيندا هئا. هڪ ڏينهن هشام بن عمرو پنهنجي اندر جي اها ڳالهه کڻي زهير بن اُميه مخزومي وٽ ويو. زهير هو ته ابوجهل جي قبيلي جو، پر سيدنا ابوطالب جو ڀاڻيج هو ۽ سندس امڙ سردار عبدالمطلب جي نياڻي عاتڪه هئي. هشام بن عمرو چيو زهير ڇا توکي اها ڳالهه پسند آهي ته تون کائي پي ڍؤ ڪر ۽ تنهنجا ماما ۽ اُن جي قبيلي جا ٻيا ماڻهو ان جي داڻي ڪڻي لاءِ پيا سڪن. اها ڳالهه ٻڌي زهير کي به گهڻو ڏک ٿيو ۽ چيائين آءٌ اڪيلو ڇاٿو ڪري سگهان. هشام چيس: تون اڪيلو ناهين، ٻيو آءٌ آهيان. زهير هشام جي ڪلهي کي ٿڦڪائيندي چيو، هاڻ ٽيو ڳول.
هشام بن عمرو سُٺي سڀاءَ وارو ماڻهو هو، پنهنجن انسان دوست ماڻهن جي خبر هيس. هو سڌو سيدنا هاشم جي ڀاءُ نوفل جي پڙ پوٽي مطعم بن عدي وٽ پهتو. هو بني نوفل جو سردار ۽ سُٺي حيثيت وارو ماڻهو هو. هن بنو هاشم ۽ بنو مطلب سان سندس ويجهي لاڳاپي جو حوالو ڏيئي کيس ملامت ڪئي ته تو هن ظالماڻي معاهدي تي صحيح ڪري ڇو ساڻن ٻانهن ٻيلي ٿينءَ. مطعم بن عدي به اهو ئي زبير جهڙو جواب ڏنو: آءٌ اڪيلو ڇا ٿو ڪري سگهان. عمرو بن هشام وراڻيس تون اڪيلو نه آهين، ٻه ڄڻا ٻيا به آهن، پوءِ پنهنجو ۽ زبير جو نالو ورتائين. مطعم بن عدي مرڪيو ۽ چيائين، پوءِ چوٿون همراھ ڳول. هشام اتان اُٿي ابوالبختري بن هشام وٽ ويو. هن ابوالبختري جي هٿان ابوجهل کي مليل ڪُٽڪي جي خبر ٻُڌي هئي. کيس به اهو ئي ڪجهه چيائين. هو به مرڪڻ لڳو ۽ هشام جا ڪلها ٿڦڪيندي چيائين هاڻ پنجون همراھ هٿ ڪر. هشام پوءِ زمعه بن اسود وٽ ويو، اهو به هم خيال نڪتو، کيس به سڀني هم خيال دوستن جا نالا ٻڌايائين. هو پوءِ ان رات حجون ۾ گڏ ٿيا ۽ صبح جي لاءِ رٿا بندي ڪيائون. طئي اهو ٿيو ته ڳالهه ابوجهل جي قبيلي جو زهير بن اميه مخزومي شروع ڪندو. پوءِ زعمه بن اسود ڳالهائيندو، ٽي نمبر تي ابوالبختري ڳالهائيندو. پوءِ مطعم بن عدي ۽ آخر ۾ سڄي مخزومي جو روح روان هشام بن عمرو ڳالهه سهيڙيندو.
صبح ٿيو.
ماڻهو ايندا ويا ۽ حرم ڪعبي جي ڇانوري حطيم ۾ ويهندا ويا.
اُنهن ئي ماڻهن ۾ اُڻاسي سالن جو سيدنا ابوطالب به اچي ويٺو هو. قريشن پاران سماجي بائيڪاٽ سبب هو قريشي سردارن وٽ ويهڻ بدران ڪعبي جي خدا ڏانهن رجوع ڪري خاموش ويٺل هو. اُن ڏينهن صبح جو سندس الامين ڀائيٽي محمدﷺ کيس هڪ آسماني پيغام سُڻائي هيڏانهن موڪليو هو.
خدا عجيب ٻِٽو ڪم ڪيو هو.
هڪ طرف آسمان کان پيغام پنهنجي رسولﷺ کي موڪليو، جيڪو هن ماٺ مٺيءَ ۾ پنهنجي سرپرست اعليءَ سيدنا ابوطالب کي ٻُڌائي ڇڏيو.
ٻي پاسي خدا قريشن جي ئي معزز غير مسلمان ماڻهن کي هڪ رات اڳ ان ڪم سان لڳائي ڇڏيو.
ٽي پاسي اڏوهيءَ کي حڪم ڏيئي خدا هو ڪم ڪرائي چڪو هو.
هاڻ رٿا موجب زهير مخزومي ٺهي جُڙي ريشمي جبو پائي، خوشبو هڻي حرم ۾ آيو، حجر اسود کي چميائين، ڪعبي جو ست ڀيرا چڪر هڻي، پوءِ رئيسن جي مجلس ۾ ويهڻ جي ڪوشش ڪيائين، پر پوءِ بيهي رهيو ۽ ماڻهن کي مخاطب ٿي چيائين:
اي مڪي وارو! ڪيتري نه افسوس جي ڳالهه آهي.
ته اسين کائون، پيئون. ڪپڙا لٽا پايون، خوشبو هڻون ۽ بنو هاشم وارا بُک مرن، نه کانئن ڪجهه خريديو ٿو وڃي، نه کين ڪجهه وڪرو ڪيو ٿو وڃي، خدا جو سُنهن ته جيستائين اهو ظالماڻو عهدنامون ٽڪرا نه ڪندس، تيستائين هن مجلس ۾ نه ويهندس.
اُن مجلس ۾ زهير جي قبيلي جو سردار ابوجهل ويٺو هو.
ڪاوڙ مان ڪَڙڪو ڪندي چيائين: اهو عهدنامون ڪير به ڦاڙي نٿو سگهي.
زهير بن اميه مخزومي پير پَٽ تي هڻي سينو تاڻي بيهي رهيو ۽ ڪاوڙ مان ابوجهل کي تڪڻ لڳو. مجلس ۾ ويٺل ماڻهن ۾ سُس پُس ٿيڻ لڳي.. ويٺلن مان هڪدم زمعه بن الاسود ڪلها لوڏي ڪاوڙ ۾ اُٿي بيهي رهيو ۽ ابوجهل کي مخاطب ٿي چيائين ابوجهل تون غلط ٿو چوين. بڪواس ٿو ڪرين. جنهن وقت تو اسان کان اهو عهدنامون لکرايو هو، ان وقت اسين به اُن جي لکڻ ۾ خوش نه هئاسين. هاڻ بهتر اهو آهي ته اهو ڦاڙيو وڃي.
زمعه جي ڳالهه تي ابوجهل ڪجهه چوي، ان کان اڳ ابوالبختري چيو؛
زمعه ٺيڪ پيو چوي.
اسين ان عهدنامي کي نٿا مڃون، هاڻ اهو ڦاڙيو وڃي.
ابوجهل جي نانگ جهڙين اکين مان ڊپ ۽ نفرت جا اُلا اُڀرڻ لڳا. هو ٿڪ ڳڙڪائڻ لڳو ۽ بڙ بڙ ڪري ڪجهه چوڻ وارو هو جو بنو نوفل جو سردار مطعم بن عدي پنهنجو ريشمي جبو سڌو ڪري وڏي ٺٺ ۽ ٺانگر سان اٿي بيٺو ۽ ابوجهل کي چپ رهڻ جو اشارو ڪندي چيائين.
هي ٽئي سچ ٿا چون ۽ جيڪو به هنن جي مخالفت ٿو، ڪري اهو غلط آهي.
هاڻ ته سڀني ٻڌو.
مطعم بن عدي، حطيم ۾ ويٺل سڀني قريشي رئيسن ڏانهن گهمي ڏٺو ۽ سڀني کي ڏسي چهري تي زبردست ڪاوڙ آڻي ابوجهل ڏانهن ڏٺو ته ان مهل ان سڄي رٿا جو روح روان هشام بن عمرو ٻنهي ڪنن تي هٿ لڳائي، ڏڪندو اُٿيو ۽ وڏي سڏ چوڻ لڳو.
اسين الله جي حضور ۾ اُن عهدنامي کان ڇو ٽڪارو گهرون ٿا.
محفل جو اهو رنگ ڏسي ابوجهل ڪاوڙ ۾ ڏڪڻ لڳو.
هن جون نفرت ڀريل اکيون نانگ جي اکين وانگر ڦِرنديون، هر ڪنهن تي زهر جي پچڪاري هڻڻ لڳيون ۽ هن ٿُڪ ڳڙڪائيندي پنهنجن چپن ۽ ڏاڙهيءَ تي هٿ ڦيريندي چيو؛ اهو سڀ اڳواٽ ڪٿي رٿيل ٿو لڳي. اوهان سڀني سَٽ سٽي آهي، پر آءٌ اهو عهدنامو ڪنهن کي ڦاڙڻ نه ڏيندس. ان تي سڀني قبيلن جي سردارن جون صحيحون ٿيل آهن.
ان محفل جي هڪ ڪنڊ ۾ حرم ڪعبه جي ڀت سان ٽيڪ ڏيئي ويٺل سيدنا ابوطالب سڀني جون ڳالهيون ٻڌي ورتيون هيون، هن محفل ڏانهن منهن ڪيو، سڀئي سردار ابوطالب ڏانهن متوجه ٿيا ته سردار ابوطالب ڪجهه چوڻ جي لاءِ ساڄي هٿ جي آڱر اُڀي ڪئي. سڀ قريشي سردار سيدنا ابوطالب جي ڳالهه ٻڌڻ لاءِ ڏانهنس مُڙيا. سيدنا ابوطالب چيو: اوهين جنهن معاهدي کي ڦاڙڻ يا نه ڦاڙڻ تي جهيڙي رهيا آهيو. اُن جي باري ۾ منهنجي ڀائيٽي امين ۽ صادقﷺ ڪجهه ٻڌايو آهي.
ڇا ٻڌايو آهي؟
قريشي سردارن هڪئي وقت ڳالهايو.
سيدنا ابوطالب چيو ته منهنجي ڀائيٽي وٽ آسمان مان خبرون اينديون آهن، ان چيو آهي ته اوهين جنهن معاهدي جي ڳالهه پيا ڪريو، ان تي خدا اڳ ۾ اڏوهي مسلط ڪري ڇڏي آهي. اوهان جي سڄي لکت ۽ اوهانجي سردارن جون صحيحيون اڏوهي چَٽي وئي آهي. ان ڪاغذ تي لکيل فقط هڪ ڳالهه بچي آهي.
شروع الله جي نالي سان.
سڄي ميڙ ۾ ماکين جي مکين جيان ڀُڻ ڀُڻ شروع ٿي ويئي.
پوءِ سيدنا ابوطالب هٿ جي هڪ آڱر مٿي کنئي ۽ چيو: اوهانکي خبر آهي ته آءٌ يا بنو هاشم جو ڪو فرد انهن ٽن سالن ۾ حرم جي اندر نه ويو آهي. مون جيڪو چيو آهي، اهو پنهنجي ڀائيٽي کان ٻڌو آهي، جنهن وٽ اها خبر آسمان واري موڪلي آهي، هاڻ جيڪڏهن اها خبر سچ آهي ته اوهانجو اهو لکيل عهدنامو ختم ٿي چڪو آهي ۽ جيڪڏهن اها ڳالهه غلط آهي ته آءٌ وچ مان هٽي ويندس. پوءِ اوهانکي ڀلي جيڪو وڻي سو ڪجو. اوهانکي خبر آهي ته هُن ڪڏهن به ڪوڙ نه ٻوليو آهي.
ميڙ ۾ ماٺار ڇانئجي ويئي.
ابوجهل کانسواءِ سڀني قريشي سردارن چيو:
سردار تو انصاف جي ڳالهه ڪئي آهي.
هاڻ سڀ اهو ڏسڻ جي لاءِ بي قرار ٿي ويا ته عهدنامون ڪهڙي حال ۾ آهي. سڀني کان پهرين مطعم بن عدي اُٿيو ۽ ڪعبي جي دروازي مان اندر ويو. ساڻس گڏ ڪيترا قريشي سردار به اندر ويا. سيدنا ابوطالب پنهنجي جاءِ تي ويٺو مُرڪندو رهيو، ڄڻ ڄاڻندو هجي ته آسمان مان لٿل خبر منهنجو ڀائيٽو ڪڏهن به غلط نه ٻڌائيندو آهي. قريشي سردار ڪعبي جي ڀت تي لڙڪيل پنهنجي لکيل عهدنامي وٽ پهتا ته سڀني جون اکيون حيرت ۾ ڦاٽي ويون.
سڄو عهدنامون اِڏوهي کائي چڪي هئي.
سڄو ڪاغذ چٽ ٿي چڪو هو.
عهدنامي تي رڳو هڪ سٽ وڃي بچي هئي ”باسمڪ اللهم“ شروع الله جي نالي سان- لکيل باقي بچيو هو. عين هُنن اهو ئي لقاءُ سيدنا ابوطالب آقاﷺ کان ٻڌو هو. قريشي سردارن جا ڪنڌ شرم سبب جهڪي ويا.
سندن چپ سُڪي ويا.
اکيون پٿرائجي وين ۽ هٿن ۾ ڏڪڻي شروع ٿي وين.
اها ڏهين محرم جي ڏينهن جي ڳالهه آهي ۽ آقاﷺ تي نبوت جو پيغام لٿي ڏھ سال ٿي چڪا هئا. مُشرڪ سيدنا ابوطالب جي واتان، آقاﷺ جي نبوت جي عظيم نشاني پنهنجي اکين سان ڏسي چڪا هئا. خدا قرآن ۾ اُن ذڪر به ڪيو آهي.
”جيڪڏهن هو ڪا نشاني ڏسندا آهن ته مُنهن ڦيري وٺندا آهن ۽ چوندا آهن ته اهو هلندڙ ڦرندڙ جادو آهي.“
چون ٿا ته اُن ئي مهل پنجن ئي نيڪ فطرت قريشن پنهنجا اٺ گهوڙا ڪڍيا، پنهنجن ساٿين کي ساڻ ورتو، هٿيار ٻڌا ۽ شعب ابي طالب ۾ ويا ۽ بنو هاشم ۽ بنو مطلب کي عزت ۽ احترام سان واپس مڪي وٺي آيا.
اُن ڏينهن شام جو سيدنا ابو طالب ڪعبي جي غلاف کي جهلي هيءَ دعا گهري
”اي الله! جن ماڻهن اسان تي ظلم ڪيو آهي ۽ اسان سان لاڳاپن جي ڀَڃڪڙي ڪئي آهي ۽ قطع رحمي ڪئي ۽ اسانجي عزت کي حلال ڪيو، تن کان اسانجو بدلو ۽ انتقام وَٺ.“
”خصائص ڪبريٰ“ ۾ آهي ته سيدنا ابوطالب هڪ قصيدو به پڙهيو، جنهن جو هڪ بند هو:
اَلم با تکم ان الصحيفه مذقت
و اِنَّ کُلِّ مالم يرضه الله يمسنه
]ڇا تون نٿو ڄاڻين ته اهو عهدنامو ڦاٽي پيو
۽ جنهن شئي کان الله راضي نه هُجي، اهو برباد ٿي ويندو آهي.[
]خصائص ڪبريٰ- جلد پهريون صفحو 151[