ٻُڌو بادشاهو!
صلح حُديبيه جي ٿيڻ ڪري قريشن پارا نبي الُڪائي ٿي ۽ امن امان جا ڏهه سال ملي ويا. ايندڙ ٻن مهينن جي اندر آقا صلي الله عليھ وسلم مديني جي سلطنت اتر اولهه ۾ سئو ميلن تائين پکيڙي ڇڏي. عربستان جي اُپٻيٽ جو سڀني کان سُهڻو ۽ خوشحال نخلستان ۽ اُن جا قلعا ۽ انهن قلعن جي ڳڙهين سان آباد شهر خيبر فتح ڪري ورتو. واريءَ جي ريگزارن ۽ سندن سنگلاخ جبلن جي وچ ۾ زمرد جهڙو هيرو اسلامي رياست ۾ جُڙي ويو.
هاڻ مدينو، عربستان ۾ هڪ ڌيان طلب، سگهاري ۽ تيزيءَ سان اُڀرندڙ رياست هئي، اُن رياست جو تاجدار ڪو دنياوي تاجدار نه پر خدا جو بندو ۽ خدا جو رسول صلي الله عليھ وسلم هئا. جنهن جي رسالت سج ۽ چنڊ جي عُمرين کان پوءِ به قائم رهڻي آهي.
هاڻ آقا صلي الله عليھ وسلم جي لاءِ اهو وقت/گهڙي اچي پهتي هئي، جڏهن پاڻ دنيا جي هر رياست، هر بادشاهت ۽ هر سلطنت کي سلامتي ۽ هدايت جي رستي تي آڻن لاءِ پيغام موڪلي.
آقا صلي الله عليھ وسلم خط لکرايا.
اهي خط اُن دور جي آسپاس جي سڀني عرب ۽ غير عرب بادشاهن جي نالي هئا. لڳ ڀڳ سڀني ۾ هڪئي پيغام هو-
ته اچو
خدا ڏانهن
سلامتيءَ جي رستي تي ۽ سلامت رهو.
ڪجهه خط خيبر وڃڻ کان اڳ لکرايا هئائون، ڪجهه وري خيبر جي فتح کان پوءِ موڪليائون
اها سَتين هجريءَ جي ڳالهه آهي.
ڇهين هجريءَ جي پُڄاڻي تي حديبيه کان واپس وريا هئا.
ايندي ئي پيغام رسانيءَ جي اُن طريقي کي عالمي دعوت طور اختيار ڪيائون. هڪ چانديءَ جي مهر ٺهرائي، ڇو ته بادشاهن کي لکيل خط جي هيٺان مهر لڳل نه هوندي هئي ته بادشاهه خط تي غور نه ڪندا هئا.
آقا ته مهر نبوت آهن.
رسالت ۽ نبوت ته آقا صلي الله عليھ وسلم تي ختم ٿي.
آقا صلي الله عليھ وسلم جي مهر مبارڪ به ان راز جي آشڪار هئي.
مهر تي ٽي لفظ هئا.
مٿان الله- هيٺان رسول ۽ ان جي هيٺان محمد صلي الله عليھ وسلم
هر خط جي پڇاڙيءَ ۾ هيٺ اها مهر لڳل هوندي هئي.
خط جي پڇاڙي ”مهر نبوت“ سان ٿيندي هئي. جنهن جو آخري لفظ هوندو هو محمد صلي الله عليھ وسلم. فقط هڪ خط جو متن ٻين خطن کان ڌار هو. اهو خط آقا جي پنهنجي هڪ غلام شاهه حبشه نجاشي سيدنا اصحمه بن انجير جي نالي هو، جنهن آقا جي خط کي چمي پنهنجي اکين تي رکيو. پوءِ تخت تان هيٺ لهي فرش تي ويهي ادب سان پڙهيو ۽ آقا جي سئوٽ جفعر بن ابي طالب جي هٿ تي هٿ رکي آقا صلي الله عليھ وسلم جي رسالت ۽ خدا جي وحدانيت جو اقرار ڪيو، مسلمان ٿيو. ٻن سالن کان پوءِ جڏهن حبشه ۽ سيدنا نجاشي اصحمه چالاڻو ڪيو ته آقا صلي الله عليھ وسلم کي جبرائيل عليھ السلام آسمان تان لهي خبر ڏني. آقا صلي الله عليھ وسلم شاهه نجاشي سيدنا اصحمه جي مديني ۾ پاڻ ئي غائبانه جنازي نماز پڙهائي.
انهن ڏينهن شاه حبشه جي گاديءَ جو هنڌ ”اڪسوم“ هو، جيڪو هينئر ايٿوپيا جو تاريخي شهر آهي. اُتي ئي سيدنا نجاشيءَ کي آقا صلي الله عليھ وسلم جو خط پهتو هو. هن جي محل تي شاندار انوکي قسم جا بُرج هئا. يورپ جي پَرماريت جي دوران جڏهن اٽلي وارن هِتي قبضو ڪيو ته ان محل جي ڪجهه برجن کي بحري جهازن تي کڻي وڃي روم ۾ کوڙيو.
اهي اڄ به اُتي محفوظ آهن.
اهو’ اڪسوم‘ جو شهر اريٽيريا جي گاديءَ جي هنڌ ’اسمارا‘ کان لڳ ڀڳ ڏيڍ سئو ڪلوميٽر ڏکڻ ۾ آهي ۽ اريٽيريا جي بندرگاه مصوع، اڪسوم کان 210 ڪلوميٽر پري آهي. مصوع جو مديني جي ويجهي بندرگاه ينبع کان مفاصلو هڪ هزار ڪلوميٽر آهي.
آقا صلي الله عليھ وسلم شاهه حبشه سيدنا نجاشيءَ کي ڇا لکيو.
۽ حبشه جي بادشاهه هڪ غلام بنجي ادب سان ڪهڙو جواب ڏنو. اهي سڀ سڌي سادي نموني سمجهه ۾ اچڻ جهڙيون ڳالهيون آهن. جيئن هڪ آقا صلي الله عليھ وسلم ۽ غلام جي وچ ۾ لکيل خط هوندا آهن، اهو اهڙو ئي آهي. ڌيان طلب ڳالهه هيءَ آهي ته آقا صلي الله عليھ وسلم ٻين بادشاهن کي ڇا لکيو. شاهه حبشه کانسواءِ اٺن ٻين بادشاهن کي به خط لکيا ويا.
ڏسڻ ۾ ته اهو هڪ حيرت ۾ وجهندڙ ۽ جرئت ڀريو معاملو هو. هڪ ننڍڙي غريبڙي صحرا جي وچ ۾ اُڀرندڙ رياست پنهنجي دور جي ٻنهي عالمي طاقتن، سپر پاورز، شاهه ايران ڪسريٰ خسرو پرويز ۽ قيصر روم هرقل کي خط لکيا. انهن کان سواءِ بحرين جي شاهه منذر بن ساوي، اسڪندريه مصر جي حاڪم مقوقس، عمان جي والي جيفرو عبد پسران جاندي، يمامه جي تاجدار هوزه بن علي ۽ شام دمشق جي ڀرواري علائقي موته جي حڪمران حارث بن ابي شهر غساني کي به خط لکيا.
قيصر روم کي نهايت سهڻي شڪل واري، سيبتي نوجوان سيدنا وحيه بن خليفه ڪلبيرضه خط پهچايو. جنهن جو واسطو بنو ڪلب سان هو ۽ جبرائيل عليھ السلام کي ايترو ته پسند هو جو اڪثر آسمان تان اُن جي شڪل ۾ ئي لهندو هو، ان کي هرقل وٽ سفير ڪري موڪليو ويو. هرقل به رنگ جو اڇو، سهڻو ۽ يوناني نسل مان هئو. هن بازنطيني رومي سلطنت تي ايڪٽيهه سال حڪومت ڪئي. يعني 61 کان 641 تائين. 611عيسوي ۾ روم ۽ ايران ۾ جنگ لڳي ته روم هارايو. ايران شام، فلسطين، ايشياءِ ڪوچڪ جي علائقي ۽ مصر تي قبضو ڪري ورتو. 614عيسوي ۾ ايران يروشلم کي تباهه ڪيو ۽ عيسائين جو سڳورو صليب به پنهنجي شهر مدائن کڻي ويا.
ان وقت آقا ﷺ مڪي ۾ بعثت نبويءَ جو اعلان ڪري چڪا هئا.
قرآن لهي رهيو هو،
الله سورة روم لاٿي.
۽ رومين جي لاءِ خوشخبري به ڏني.
قرآن ۾ وحي لٿي.
”رومي ويجهن علائقن ۾ مغلوب ٿيا، ڪجهه سالن کان پوءِ هو غالب پوندا.“ (سورة روم)
ايئن ئي ٿيو.
622عيسوي ۾ جڏهن رومين کي شام ۾ فتح حاصل ٿي ته اُن وقت مديني ۾ مسلمان بدر جي جنگ ۾ فتح جون خوشيون ملهائي رهيا هئا.
روم ۽ مديني جون خوشيون ساڳيون هيون.
29-628عيسوي ۾ جڏهن آقا صلي الله عليھ وسلم هرقل قيصر روم کي خط لکيو ته بادشاهه يروشلم ۾ رهيل هو. پنهنجي فتح جي خوشي ۽ ايرانين کان سڳوري صليب جي واپسيءَ جي خوشي ملهائڻ جي لاءِ ”حمص“ کان ”ايليا“ بيت المقدس تائين پنڌ هلي آيو هو، اُتي ئي هرقل کي آقا صلي الله عليھ وسلم جو خط مليو.
خط ڪجهه هن ريت هو:
بسم الله الرحمان الرحيم
الله جي ٻانهي ۽ اُن جي رسول صلي الله عليھ وسلم پاران هرقل روم ڏانهن
اُن شخص تي سلامتي هُجي، جيڪو هدايت جي پيروي ڪري ٿو. تون اسلام قبول ڪر. سلامتي ماڻيندين. اسلام قبول ڪر، الله توکي ٻِٽو اُجر ڏيندو، پر جيڪڏهن تو انڪار ڪيو ته توتي تنهنجي رعيت جو به گناهه پوندو. اي اهل ڪتاب هڪ ڳالهه ڏانهن اچ، جيڪا اسان جي ۽ تنهنجي وچ ۾ ساڳئي آهي ته اسين الله کانسواءِ ٻي ڪنهن جي عبادت نه ڪريون. اُن سان ڪنهن کي به شريڪ نه ڪريون ۽ الله کانسواءِ اسين ڪنهن ٻي کي پنهنجو رب نه بنايون. سو جيڪڏهن ماڻهو اعتراض وارين ٿا ته چئي ڇڏ ته اوهين شاهد رهجو ته اسين مڃيندڙ مسلمان آهيون.
(بخاري)
اُن خط جو اصل مَتن، اُن سڳوري ڪاغذ تي نبوي مهر سان اڄ به محفوظ آهي.
هرقل آقا صلي الله عليھ وسلم جو خط سر تي رکيو. اکين جي پَلڪن سان ڇُهيو، چپن سان چُميو، پوءِ اهو کولي مترجم کان پڙهايو.
هُن جي اکين ۾ نور جي چمڪ اُڀري
هُن جي دل ايمان آندو
پر پنهنجي درٻار جي وزيرن ۽ فوج جي سالارن يعني پنهنجي دور جي اسٽبلشمنٽ کان ڊڄي ويو.
چيائين: سوچي جواب لکندس.
هن اهو خط سون جي هڪ شاهي قلمدان ۾ محفوظ رکيو، جيڪو هيرن جواهرن، نيلم، زمرد ۽ ياقوت سان جُڙيل هو ۽ سندس نسل در نسل ۾ آقا صلي الله عليھ وسلم جو اهو خط ساڳئي شان ۽ ادب سان محفوظ رهيو. کانئس پوءِ سندس هر جانشين اُن خط جي عزت ۽ حفاظت ڪئي. سندن اهو عقيدو بنجي ويو ته جيستائين اهو خط وٽن محفوظ آهي، سندن سلطنت باقي رهندي.
اهو مُبارڪ خط اڃا تائين يورپ ۾ آهي.
قيصر روم هرقل آقا صلي الله عليھ وسلم جي سفير سيدنا وحيه ڪلبي جي وڏي خدمت چاڪري ڪئي ۽ کيس سوکڙين پاکڙين سان نوازيو.
پوءِ پنهنجي درٻار کي مخاطب ٿيو.
عربستان جي ان سرزمين تان جتان هي خط آيو آهي، ڪو واپاري هِتي آيو هُجي، جيڪو هن سڳوري نبيءَ کي سڃاڻندو هجي ته کيس درٻار ۾ حاضر ڪيو وڃي.
پڙهو ڏياريو ويو.
اتفاق سان انهن ڏينهن ابو سفيان بن حرب اُتي واپاري قافلو وٺي ويو هو ۽ غزه ۾ ٽِڪيل هو. صلح حديبيه ٿي چڪي هئي. مڪي وارن جي لاءِ مديني جي ڀَروارا رستا کوليا ويا هئا.
بيت المقدس جي هنڌ ’ايليا‘ جي قيصر جي درٻار ۾ دربان سڏيو.
ابو سفيان حاضر ٿئي.
ابو سفيان پنهنجي پڳڙي مٿي تي ٺاهيندي، پنهنجي جُبي کي سنڀاليندي، ادب سان قيصر روم جي سامهون وڃي بيٺو. ابو سفيان سان گڏ مڪي جا ڪيترائي چڱا مڙس ۽ واپاري به هئا. جن ۾ آقا صلي الله عليھ وسلم جو چاچو سيدنا عباس به هو، پر هُنن مڪي جي حڪمران ابو سفيان کي ئي اڳيان وڌايو، ابو سفيان چيو ته آءٌ هن جو ويجهو مائٽ آهيان.
قيصر روم ترجمان جي ذريعي ڳالهه ٻولهه ڪئي.
ابو سفيان جي باقي ساٿين کي درٻار ۾ ويهاري اهو چيو ويو ته جيڪڏهن هي ڪا غلط بياني يا گهٽ وڌائي ڪري ته اوهين کيس ٽوڪجو ۽ صحيح ڳالهه چئجو.
هرقل جو پهريون سوال هو، رسول الله صلي الله عليھ وسلم جو حسب نسب؟
ابو سفيان و راڻيو، هو اوچي نسل مان آهي.
هرقل پڇيو: ڇا هن کان اڳ به اوهان جي قوم مان ڪنهن نبوت جي دعويٰ ڪئي؟
نه- ابو سفيان چيو.
ڇا هُن جي وڏڙن مان ڪو بادشاهه ٿي گذريو آهي، جنهن جي سلطنت کسي ويئي هُجي.
نه- ابو سفيان نهڪار ۾ جواب ڏنو.
هرقل ٿوري دير ابو سفيان کي گهرين نظرن سان چتائي ڏسندي ڪا ڳالهه سوچي، ڪجهه گهڙيون ماٺ ۾ رهيو، پوءِ پُڇيائين-
هن شخص نبوت جي جيڪا ڳالهه ڪئي آهي، اُن کان اڳ اوهان کيس ڪڏهن ڪوڙ ڳالهائيندي ڏٺو يا ٻُڌو؟
ابو سفيان پنهنجن ماڻهن ڏانهن ڏٺو ۽ پوءِ ڪنڌ جهڪائي جواب ڏنائين.
نه-
هو صادق ۽ امين جي لقبن سان سڃاتو ويندو هو.
هرقل پنهنجي تخت تي ويٺي ويٺي ڄڻ ڏڪي ويو. ڄڻ هن جي تخت جي هيٺان زلزلو اچي ويو هُجي. پنهنجن جذبن کي شاهي تاج جي سونهري بار هيٺان گڏ ڪري ٿڦڪي ڏنائين ۽ ٻيو سوال ڪيائين.
هُن جي پيروي وڏا ۽ چڱا مڙس وڌيڪ ڪري رهيا آهن يا هُن جي مڃيندڙن ۾ گهڻائي ڪمزور، هيڻن ۽ غريب ماڻهن جي آهي؟
غريب ۽ مسڪين ئي سندس وڌيڪ مڃيندڙ آهن.
هن جي ڪنهن مڃيندڙ ناراض يا بيزار ٿي ڪڏهن هن جو ساٿ ڇڏيو آهي؟
نه-
ڇا هُن ڪڏهن وعدي خلافي ڪئي؟
نه- اڃا تائين ته هن نه ڪئي آهي. اسان جو هن سان صلح جو معاهدو هلي رهيو آهي.
ڇا اوهان ۽ هنن جي وچ ۾ ڪڏهن جنگ ٿي؟
هائو، ڪيتريون ئي جنگيون ٿيون
نتيجو ڇا نڪتو؟
ڪڏهن هو حاوي رهيو، ڪڏهن اسين،
پوءِ هرقل پُڇيو ته: ٻڌاءِ ته هو ڪهڙين ڳالهين جو حڪم ٿو ڏي.
فقط هڪ الله جي عبادت ڪرڻ ۽ ٻي ڪنهن کي هُن جي ذات ۾ شريڪ ڪرڻ کان منع ٿو ڪري. بُتن کي نه پُوڄيو، صاف ۽ پاڪ رهو، مائٽن، پاڙيسرين، مسافرن ۽ ڪمزورن جو خيال رکڻ جو چوي ٿو. گهٽ تورڻ کان منع ٿو ڪري. چوي ٿو ته سچ ڳالهايو، امانتدار بنجو، ڪنهن بابت خراب نه سوچيو، نه ڪنهن کي تڪليف ڏيو، نماز پڙهو، غريبن کي خيرات ڏيو. شاهدي سدائين سچي ڏيو. گلا ۽ غيبت کان پاسو ڪريو. پوڙهن والدين جي اڳيان ادب سان جُهڪيل رهو. فضول خرچي نه ڪريو. الله کان ڊڄو، وري جيئرا ڪيا ويندؤ. هن دنيا ۾ جيڪي ڪجهه مليو اٿوَ، ان جو حساب ڪتاب ٿيندو، اُن جي سزا ۽ جزا ملندي. بس اُن قسم جون ڳالهيون آهن، جن بابت پاڻ چون ٿا ته آسمان تان لٿيون آهن.
قيصر جي اکين ۾ چمڪندڙ ستارا هاڻي مڪمل چنڊ جهڙي روشني پائي چڪا هئا. هو ٿوري دير جي لاءِ ماٺ ۾ رهيو. پوءِ ڪنڌ ورائي پنهنجي درٻار جي درٻارين کي گهري شڪ جي نظرن سان ڏسي. پوءِ ڪجهه سوچي پنهنجي مٿي تي پاتل تاج سميت ڪنهن فيصلي ڪرڻ جي همت ڪري ڪنڌ جُهڪايو ۽ پنهنجي پيرن جي وٿين کي تڪيندي چيائين:
”اوهان جيڪو ڪجهه ٻُڌايو آهي، اهو جيڪڏهن سڀ سچ آهي ته اهو شخص جلد ئي منهنجن هِنن ٻنهي قدمن واري جاءِ جو مالڪ هوندو. مون کي خبر هئي ته هڪ نبي اچڻ وارو آهي، پر اهو گمان نه هئم ته اهو اوهان مان هوندو. جيڪڏهن مون کي يقين هجي ته آءٌ وٽس پهچي سگهندس ته ساڻس ضرور ملاقات ڪريان ها ۽ سندس ٻيئي پيرڌُئان ها.“
هرقل قيصر هڪ ڀيرو ٻيهر آقا صلي الله عليھ وسلم جو خط درٻار ۾ پڙهايو.
هن جي درٻارين ۾ چُڻ ڀُڻ شروع ٿي ويئي.
هن جي آواز ۾ احترام هو
ابو سفيان ۽ سندس ساٿين کي درٻار مان نڪرڻ جو اشارو مليو، هو سلام ڪري نڪري آيا. ابو سفيان واپس ويندي پنهنجي سنگتين کي چيو، ”هي پنهنجي ابن عبدالله جو معاملو گهڻو زور وٺي ويو آهي. هاڻ ته لڳي ٿو ته رومين جو بادشاهه ”ابو اصفر“ به کانئس ڊڄي ٿو. ]بخاري[
انهيءَ سفر ۾ سيدنا عباس، ابو سفيان کي چيو هو، ”ابو سفيان هاڻ تون منهنجي ڀائيٽي جي رسالت جو اقرار ڪري وٺ.“
ابو سفيان جي وات مان الائجي ڪيئن نڪري ويو، ”آءٌ جيستائين تنهنجي ڀائيٽي کي مڪي جي ٻاهران ’مهر الاظهر‘ ۾ هڪ وڏي لشڪر سان ٽِڪيل نه ڏسندس تيستائين ايمان نه آڻيندس.“
اها صلح حديبيه کانپوءِ ستين هجريءَ جي ڳالهه آهي. عين هڪ سال پوءِ 17 رمضان، اٺين هجري ۾ اها گهڙي به اچي ويئي. اتفاق سان سيدنا عباس وري به گڏ هو. هن عين مهر ’الاظهر ان‘ آقا صلي الله عليھ وسلم جي وڏي بهادر لشڪر کي ٽڪيل ڏسي ابو سفيان کي چيو هو، ”هي ان جو ئي لشڪر آهي. ياد اٿئي... هرقل قيصر روم جي درٻار مان نڪرڻ مهل تو ڇا چيو هو؟
ڇا تنهنجي اندر ۾ اڃا به ڪو شڪ باقي آهي؟“
شڪ وجهڻ جي ذميداري ته شيطان کي مليل هئي، جيڪا هو هر اُن دل تي خوب نبائي ٿو، جنهن جي دل ”انا“ جي ماريل هوندي آهي.
فارس جو بادشاهه ڪسريٰ خسرو پرويز بن هرمز پنهنجي دور جي صدين جي پراڻي عظيم سلطنت جو تاجدار هو. هو ڪيترن ئي مَڻن جي سون واري وزن سان جُڙيل، ڇت سان زنجير جي ذريعي لڙڪيل تاج جي اندر پنهنجو مٿو وجهي درٻار جو پردو کڻائيندو هو.
هِنَ جي انا ڪيئن نه آسمان بنيل هئي؟
پنهنجي راڄڌاني مدائن جي محل ۾ ويٺو هو، ته سيدنا عبدالله بن حذافه آقا صلي الله عليھ وسلم جو خط کڻي پهتو. خط جو متن هيئن هو.
بسم الله الرحمان الرحيم
هي خط رسول الله صلي الله عليھ وسلم پاران فارس جي حڪمران ڪسريٰ کي لکيو پيو وڃي.
سلام هُجي اُن شخص تي، جيڪو هدايت جو رستو اختيار ڪري. الله ۽ ان جي رسول تي ايمان آڻي ۽ شاهدي ڏي ته هڪ الله کانسواءِ ٻيو ڪوبه معبود ڪونهي. هن جو ڪوبه شريڪ ڪونهي ۽ محمد صلي الله عليھ وسلم اُن جو ٻانهو ۽ رسول آهي. آءٌ توکي الله طرفان دعوت ڏيان ٿو. بيشڪ آءٌ الله جو رسول آهيان. مون کي سڀني ماڻهن جي لاءِ رسول بنائي موڪليو ويو آهي، ته جيئن اُن شخص کي تنبيهه ڪريان، جيڪو جيئرو آهي ۽ انڪار ڪندڙ تي الله جو فرمان ثابت ٿي وڃي. تون مسلمان ٿي وڃ، محفوظ رهندين، پر جي انڪار ڪيئي ته عام رعيت جو گناهه به تنهنجي ذمي هوندو.
(الطبقاب الڪبريٰ)
خط ٻڌي ڪيترائي مَڻ سون سان ٺهيل تاج ۾ مٿو ڏيئي ويٺل ايراني تاجدار ڪسريٰ خسرو پرويز جو مُنهن ڪاراٽجي ويو. اکيون ڳاڙهيون ٿي ويس، وات مان گڦَ نڪرڻ لڳيس. نڪ ڦونڊيندي، تڪبر مان ڇاتي تاڻيندي چيائين.
”منهنجي هڪ حقير غلام جي ايتري جرئت جو هو پنهنجو نالو منهنجي نالي کان اڳيان ٿو لکي ۽ مون کي پنهنجو پوئلڳ بنجڻ جي دعوت ٿو ڏي.“
کيس آقا صلي الله عليھ وسلم ۽ غلام جي رشتن جي ڪهڙي خبر هئي.
هو ته دنيا جي طاقت رکندڙ ۽ استعمال ڪندڙ کي آقا صلي الله عليھ وسلم ۽ هتي مسڪين نظر ايندڙ کي غلام سمجهندو آيو هو. هن پنهنجي سوچ موجب اهو ئي چيو هو، تنهن کانسواءِ ته هن جي حڪومت عربستان جي يمن ۾ به هئي. شام ۽ اردن جي وچ واري علائقي عراق تي سندس ڏن ڀريندڙ حڪمران هو. رڳو عربستان جي صحرا ۾ حجاز، نجد، تهامه جا ڪجهه علائقا ايران ۽ روم پري، بيڪار، بنجر، واري ۽ ٺوٺ جبل سمجهي ”نو مين لينڊ“ طور تي واپاري قافلن جي لنگهه لاءِ ڇڏي ڏنا هئا. جتي ڪوبه ذڪر جوڳو شهر آباد نه هو. خانه بدوش وسنديون هُيون، جتي جي رهاڪن کي دنيا جون سپر پاورز ايران ۽ روم پري ويهي پنهنجي واپاري مفاد ۾ هَڪلينديون رهنديون هيون. اُن مغالطي ۾ هُن چيو.
منهنجي حقير غلام جي ايتري جرئت.
ڪاوڙ ۽ تڪبر ۾ اچي آقا صلي الله عليھ وسلم جو خط ڦاڙي ڇڏيائين.
پوءِ پنهنجي يمن جي گورنر ”باذان“ کي لکيائين. حجاز ۾ اُن همراهه ڏانهن ٻه سگهارا همراهه موڪل ۽ کيس جهلي منهنجي اڳيان پيش ڪر.
باذان پنهنجا ٻه فوجي مديني موڪليا.
جن جا نالا خرخسره ۽ بابويه هئا.
هُنن جي هٿان هڪ خط به موڪليائين ته هن همراهه سان گڏ اوهان کي ڪسريٰ جي سامهون پيش ٿيڻو آهي.
هو ٻئي خط کڻي مديني ويندي رستي ۾ طائف ۾ ترسيا. اُتي هڪ قريشيءَ کي باذان جو خط ڏيکاري آقا صلي الله عليھ وسلم جو اَتو پتو پُڇيو.
طائف وارن هڪدم مديني جو رستو سمجهاين.
اندر ۾ ڏاڍو خوش ٿيا.
خوشين مان هڪٻئي کي چُهنڊڙيون وجهڻ لڳا.
هاڻي فڪر جي ڪا ڳالهه ڪونهي
هاڻ ڪسريٰ هٿ وڌو آهي
هاڻ هو اڪيلو ئي کيس سنڀالي وٺندو.
خرخسره ۽ بابويه مديني پهتا.
بابويه چيو.
”ڪسريٰ باذان کي حڪم ڏنو آهي ته اوهان کي گرفتار ڪري وٽس موڪلي. باذان مون کي موڪليو آهي، اوهين اسان سان هلو. جيڪڏهن اوهان حڪم جي تعميل ڪئي ته باذان، ڪسريٰ کي اوهان جي پارت ڪندو ۽ ڪسريٰ اوهان کي ڪجهه به نه چوندو. انڪار جي صورت ۾ اوهان کي خبر آهي ته هو ڪهڙي قسم جو بادشاهه آهي. هو اوهان کي اوهان جي قوم ۽ اوهان جي سڄي علائقي کي تباهه ۽ برباد ڪري ڇڏيندو.“
آقا صلي الله عليھ وسلم سندس اهو گمان ۽ سندس تقرير سُڻي دل ۾ مُرڪيا ته ضرور هوندا. بي پروائيءَ مان فرمايائون.
”في الحال واپس وڃو... سڀاڻي مون وٽ اچجو.“
رات جو آسمان تان وحي لٿي.
الله تعاليٰ آقا صلي الله عليھ وسلم ۽ غلام جي حيثيت سدائين جي لاءِ طئي ڪري ڇڏي.
ٻي ڏينهن سمن آڻيندڙ يمن جا ٻئي سپاهي وري پهچي ويا
آقا صلي الله عليھ وسلم کين ويجهو سڏايو
ويهاريو ۽ فرمايو.
”گذريل رات مُنهنجي رب تنهنجي بادشاهه کي ماري ڇڏيو آهي، جنهن کي تون پنهنجو رب ٿو سمجهين. وڃ اها ڳالهه باذان کي ٻڌائي ته هو پڪ ڪري وٺي.“
بابويه چيو: اوهين سمجهو ٿا ته اوهين ڇا پيا چئو-؟ هو واقعي ڪسريٰ کي پنهنجو رب سمجهندو هو. کيس هڪ گهڙيءَ ۾ سڄي ڳالهه ڪيئن ٿي سمجهه ۾ اچي سگهي.
ڌڙڪي واري انداز ۾ چيائين.
”اسان اوهان کي سوَلي ڳالهه ٻڌائي ڇڏي. اوهين نٿا مڃو. اسين وڃي باذان کي ٿا ٻُڌايون.“
آقا صلي الله عليھ وسلم فرمايو:
”هائو کيس ٻُڌائج. اهو به ٻُڌائج ته منهنجو دين ۽ منهنجي حڪومت اُتي پهچندي، جيستائين ڪسريٰ جي حڪومت آهي، پر اُن کان به اڳتي، جيستائين ڪنهن اٺ يا گهوڙي جي پهچ ٿي سگهي ٿي. باذان کي اهو به چئج ته جي تون مسلمان ٿينءَ ته آءٌ تنهنجي حڪومت تو وٽ ئي رهڻ ڏيندس ۽ جيڪي ڪجهه تو وٽ آهي، اهو تنهنجو ئي رهندو.“
ٻنهي سپاهين ڪهڙي نه حيرت سان آقا صلي الله عليھ وسلم کي اُن گهڙيءَ ڏٺو هوندو. چوڻ لڳا:
”الله جو قسم اهي ڳالهيون ڪنهن بادشاهه جون ٿي نٿيون سگهن. اسان جي خيال ۾ هو سچو نبي آهي، جيئن هو دعويٰ ٿو ڪري،. لڳي ٿو ته هُن جيڪي ڪجهه چيو آهي، اهو ٿي چڪو هوندو. جيڪڏهن اها ڳالهه سچ نڪتي ته سندس سچي نبي هئڻ ۾ ڪو به شڪ نٿو رهي. غلط ثابت ٿي ته پوءِ ڪو فيصلو ڪري وٺنداسين.“
ڪجهه ڏينهن ۾ ايران مان خط اچي ويو.
ايران مان آيل خط ڪسريٰ خسرو پرويز جي پُٽ شيرويه جو هو. لکيو هئائين. مون فلاڻي رات ڪسريٰ کي قتل ڪري سلطنت جون واڳون سنڀالي ورتيون آهن. منهنجو خط ملڻ کانپوءِ تون علائقي جي ماڻهن کان منهنجي بيعت وٺج. جنهن شخص جي باري ۾ مقتول ڪسريٰ گرفتار ڪري موڪلڻ جو حڪم ڏنو هو، کيس ڪجهه به نه چئج. ]طبقات ابن سعد، الڪامل في التاريخ[
يمن جي گورنر باذان جا سڀ شڪ دور ٿي ويا.
چيائين.
”بيشڪ محمد صلي الله عليھ وسلم الله جا رسول آهن.“
پاڻ به مسلمان ٿي ويو ۽ يمن ۾ رهندڙ ايرانين کي به مسلمان ڪيائين.
بابويه به اقرار ڪيو، اهو جيڪو گرفتار ڪرڻ ويو هو، پاڻ ئي ايمان ۾ گرفتار ٿي ويو. باذان کي چيائين: ساڻس ڳالهائڻ مهل مون تي ايترو ته رعب طاري ٿيو، جيترو ڪڏهن ڪنهن بادشاهه سان ڳالهائڻ مهل به نه ٿيو.
باذان پُڇيس.
ڇا پاڻ سڳورن صلي الله عليھ وسلم سان گڏ محافظ پوليس هوندي آهي؟
بابويه وراڻيو: نه.
جنهن مهل آقا صلي الله عليھ وسلم کي اها خبر پئي ته سندس خط ڪسريٰ ڦاڙي ڇڏيو آهي. اُن مهل آقا صلي الله عليھ وسلم فرمايو.
”هن منهنجو خط ڪونهي ڦاڙيو. پنهنجي سلطنت کي ٽڪرا ٽڪرا ڪري ڇڏيو.“ سندس سلطنت جو پهريون ٽڪرو جيڪو هُن کان ڌار ٿيو، اهو باذان جي سربراهيءَ ۾ يمن هو. باذان کي جڏهن آقا صلي الله عليھ وسلم جي چيل ڳالهه جي تصديق ٿي ويئي ته هُن دل ۽ جان آقا صلي الله عليھ وسلم جي رسالت ۽ خدا جي وحدانيت مڃي ورتي ته پوءِ ادب مان آقا صلي الله عليھ وسلم جي خدمت ۾ غلام بنجي درخواست موڪليائين ته اوهان صلي الله عليھ وسلم جو چوڻ صحيح نڪتو.
هاڻ اسان کي حڪم ٿئي. اسين ڪهڙي پاسي آهيون.
آقا صلي الله عليھ وسلم فرمايو
”اوهين اسان جي پاسي آهيو.“
ايئن يمن جي رياست مديني ۾ ويٺل آقا ﷺ جي غلام بنجي ويئي.
دين کي سمجهائڻ لاءِ آقا ﷺ يمن پنهنجا عالم موڪلي ڏنا.
آقا ﷺ هڪ خط لکرائي پُڇيو.
”ڪير منهنجو خط مصر جي حاڪم تائين پهچائيندو. اُن جو اجر الله جي ذمي هوندو.“
سيدنا حاطب بن ابي بلتع هڪدم اُٿي بيٺو ۽ عرض ڪيائين.
”الله جا رسول صلي الله عليھ وسلم! اها خذمت آءٌ انجام ڏيندس.“
آقا صلي الله عليھ وسلم کيس برڪت جي دعا ڏني.
حاطب مصر ۾ اسڪندريه پهتو.
اُتي هڪ ٻيٽ ۾ ’مقوقس شاهه مصر‘ درٻار لڳائي ويٺو هو. سيدنا حاطب هڪ ٻيڙيءَ تي سوار ٿيا. بادشاهه جي محفل ۾ پهتو ته پري کان هٿ مٿي ڪري سڳورو خط ڏيکاريائين ۽ ڌيان ڇڪرايائين. بادشاهه جي نظر پيئي ته سڏي ورتائينس.
اسڪندريه جي ٻيٽ ۾ آقا صلي الله عليھ وسلم جو خط پهچي ويو.
اسڪندريه اڄڪلهه مصر جو مشهور بندرگاهه آهي.
332 قبل مسيح ۾ اهو سڪندراعظم فتح ڪرڻ کانپوءِ آباد ڪيو هو. بطليموس بادشاهن جي وقت ۾ ]306 ق. م کان 330 ق. م[ اسڪندريه ئي مصر جي گاديءَ جو هنڌ رهيو ۽ علم ۽ دانش جو مرڪز بنيو. هتي ئي يوناني سائنسدان بطليموس ڪلاڊيس ]90 کان 163ع[ پيدا ٿيو. هن جي لکڻين ۾”امجسطي“ ]فلڪيات[ ”بطيلموس جاگرافي“ آفاقي شهرت رکن ٿيون. نبوي دور ۾ شاهه مقوقس رومي سلطنت جو ڏن ڀريندڙ هو ۽ اسڪندريه جي قلعي ۽ بندرگاهه جي ويجهو هڪ ٻيٽ ”فاروس“ ۾ موجود هو، جنهن تي روشني جو هڪ عظيم مينار کڙو هو، جيڪو قديمي عالمي عجائبن ۾ ڳڻيو ويندو هو. پراڻو لائٽ ٽاور 1324ع ۾ آيل هڪ زلزلي ۾ ڪري پيو هو. 1477ع ۾ سلطان فايتبائي پراڻن کنڊرن تي هاڻوڪو قلعو پراڻي ”فاروس“ جي نالي سان ئي اڏرايو.
بهرحال مصر جي حاڪم مقوقس وٽ آقا صلي الله عليھ وسلم جو سفير خط سميت پهچي ويو. خط جو متن هن ريت هو.
بسم الله الرحمان الرحيم
هي خط محمد رسول الله طرفان مصر جي حڪمران مقوقس کي لکيو پيو وڃي.
سلامتي هُجي اُن شخص تي جنهن هدايت جي واٽ اختيار ڪئي. آءٌ توکي اسلام جي دعوت ٿو ڏيان. مسلمان ٿي محفوظ رهندين. مسلمان ٿي، الله توکي ٻيڻو اجر ڏيندو. پاسو ڪندين ته پنهنجي رعيت جي مسلمان نه ٿيڻ جو گناهه به توتي پوندو.
ارشاد باري تعاليٰ آهي
”اي اهل ڪتاب! ان ڳالهه طرف اچو جيڪا اسان ۽ اسان جي وچ ۾ پَڪي آهي ته اسين الله کانسواءِ ٻي ڪنهن جي عبادت نه ڪريون ۽ ساڻس ڪنهن کي به شريڪ نه ڪريون ۽ پاڻ ۾ ڪنهن کي به الله کانسواءِ رب نه بنايون. جيڪڏهن اهل ڪتاب نه مَڃين ته اي مسلمانو، ته اوهين اعلان ڪري ڇڏيو ته سڀ شاهد رهو ته اسين مسلمان آهيون.“
(آل عمران/قرآن)
مقوقس خط پڙهيو. پڙهايو. پوءِ ڪجهه زباني ڳالهيون ڪيون. سيدنا حاطب مختصر طور تي اسلام جو تعارف ڪرايو.
”اسين دين تي نه هئاسين. بهتر دين جي دعوت ملي ته اسان دين بدلايو. قريشن وڏي مخالفت ڪئي. پر اسان جي نبي صلي الله عليھ وسلم جا سڀ کان وڏا دشمن يهودي آهن. البت عيسائي مسلمانن جي گهڻو ويجهو آهن. حضرت موسيٰ عليھ السلام جو حضرت عيسيٰ عليھ السلام کي خوشخبري ڏيڻ ۽ حضرت عيسيٰ عليھ السلام جو اسان جي رسول الله صلي الله عليھ وسلم جي اچڻ جي بشارت ڏيڻ هڪ جهڙي ڳالهه آهي. اسان جو اوهان کي قرآن ڏانهن سڏڻ ايئن آهي جيئن اوهين يهودين کي انجيل ڏانهن سڏيو ٿا. اسين حضرت مسيح عليھ السلام جي دين ۾ رڪاوٽ نه آهيون، پر اُن جي پابنديءَ جو حڪم ڏيون ٿا.“ ]عيون الاثر[
مقوقس پُڇيو.
اوهان جنهن جي باري ۾ بيان ڪيو. اهو نبي آهي ڇا-؟
حاطب چيو: بيشڪ اهو الله جو رسول آهي.
مقوقس وري سوال ڪيو: ته پوءِ جڏهن سندس قوم کيس پنهنجي شهر مان ڪڍيو ته هُن انهن جي لاءِ بددعا ڇو نه ڪئي؟
سيدنا حاطب چيو: حضرت عيسيٰ ابن مريم عليھ السلام جي باري ۾ اوهين ڇا ٿا چئو. ڇا هو رسول نه هو؟ ته پوءِ جڏهن سندس قوم کيس مصلوب ڪرڻ جو ارادو ڪيو ته هن بددُعا ڇو نه ڪئي؟
مقوقس مُرڪيو. خوش ٿيو ۽ چيائين.
تون هڪ ڏاهو شخص آهين، جيڪو ڪنهن ڏاهي وٽان آيو آهين. ]سيرت ابن ڪثير[
خط جو جو جواب لکرايائين.
بسم الله الرحمان الرحيم
هي خط حضرت محمد بن عبدالله جي خدمت ۾ قبطين جي حڪمران مقوقس پاران لکيو پيو وڃي.، اوهان تي سلامتي هُجي. مون اوهان جو خط پڙهيو ۽ جنهن ڳالهه جو ذڪر اوهان ڪيو آهي ۽ جنهن جي دعوت ڏني آهي، اهو چڱيءَ طرح سمجهيو اٿم. مون کي اها ته خبر هئي ته آخري نبي (صلي الله عليھ وآلھ وسلم) اچڻ وارا آهن، پر منهنجو خيال هو ته اِهو شام مان ايندو. بهرحال مون اوهان جي قاصد جي پوري تعظيم ڪئي آهي ۽ اوهان جي خذمت ۾ ٻه ٻانهيون موڪلي رهيو آهيان، جن کي قبطين ۾ وڏو مرتبو حاصل آهي. اُن سان گڏ اوهان جي خذمت ۾ اوهان جي لاءِ ڪپڙن جا وڳا ۽ اوهان جي سواريءَ جي لاءِ بهترين خچر به موڪلي رهيو آهيان- والسلام“
شاهه مقوقس، سيدنا حاطب کي هڪ سئو دينار نقد، سوکڙي طور پنج ڪپڙا، واپسيءَ تي حفاظتي دستو گڏ ڏنو ۽ چيو.
”جلد ئي هن علائقي تي اوهان جي نبي ﷺ جي حڪومت هوندي.“
ٻه ٻانهيون ماريه ۽ شيرين گڏ موڪليون ويون. سيدنا حاطب پنج ڏينهن شاهه مقوقس جو مزمان رهيو. سيده ماريه قبطيه آقا صلي الله عليھ وسلم سان عقد ڪيو، جنهن جي پيٽان سيدنا ابراهيم جنميو، جيڪو ننڍپڻ ۾ ئي ارڙهن مهينن جي وهيءَ ۾ گذاري ويو. شيرين جو شاعر رسول ’حسان بن ثابت‘ سان نڪاح ڪرايو. مقوقس جو موڪليل خچر ”دلدل“ گهڻو عرصو جيئرو رهيو. ماکي، مصر جي قباطي ڪپڙي جا20 جوڙا ۽ هڪ شيشي جو پيالو هديي طور پيش ڪيو. اُن پيالي ۾ آقا صلي الله عليھ وسلم مشروب پيتو، شاهه مصر هڪ ماهر حڪيم به آقا صلي الله عليھ وسلم ۽ مسلمانن جي علاج واسطي موڪليو. آقا صلي الله عليھ وسلم کيس چيو ته ”تنهنجو هتي ڪم نه هلندو، ڇو ته اسين تيستائين ماني نه کائيندا آهيون، جيستائين اسان کي بُک نه لڳي ۽ کائڻ مهل به ڍءُ ڪري نه کائيندا آهيون“ ]الطبقات الڪبريٰ[
ڪجهه سالن کان پوءِ جڏهن مسلمانن جي حڪومت مصر تائين پهتي ته سيده ماريه قبطيه جي پراڻي بستي حضن ۽ ان جي سڄي علائقي انفنا تان مسلمان بادشاهه امير معاويه، خاتون مصر ام المومنين ماريه جي احترام ۾ سڀئي ڍلون ۽ ڏن وٺڻ بند ڪري ڇڏيا.
آقا صلي الله عليھ وسلم جو خط بحرين جي حاڪم منذر به ساوا کي به پهچايو ويو. خط نيندڙ سيدنا علابن حضرم هو.
هن جواب ۾ وڏي احترام مان لکيو:
”اي الله جا رسول صلي الله عليھ وسلم! مون اوهان جو خط بحرين جي ماڻهن کي پڙهايو، ڪن اسلام کي محبت جي نظر سان ڏٺو ۽ قبول ڪيو. ڪن کي نه وڻيو. منهنجي مملڪت ۾ يهودي ۽ مجوسي به آهن. انهن جي باري ۾ پنهنجو حڪم فرمايو. هن اهو به اقرار ڪيو ته سوچ ۽ ويچار کانپوءِ مون اهو سمجهيو آهي ته اسلام دين ۽ دنيا ٻنهي جي لاءِ فائدي وارو آهي. هيستائين آءٌ ان شخص تي حيرت کائيندو هوس، جيڪو ان دين کي قبول ڪندو هو. هاڻ اُن جي حالت تي عجب وٺندو اٿم، جيڪو ان سچي دين کي رد ٿو ڪري ]رومن الامت[
يمامه جي رئيس هوذه بن عليءَ جي نالي به خط روانو ٿيو.
هن خط جو وڏو احترام ڪيو، هوذه اسلام کان متاثر ته ٿيو، کيس اهو به اندازو ٿي ويو ته اهو جلد ئي سڄي عربستان ۽ دنيا ۾ لاڳو ٿي ويندو، پر کيس ذاتي خوف دوکو ڏيئي ويو. هن جواب لکيو ”اوهين جنهن شئي ڏانهن سڏي رهيا آهيو، اها ڏاڍي سُٺي ۽ بهتر آهي، عرب منهنجي دٻدٻي ۽ مرتبي کان ڊنل آهن. اوهين مون کي ڪجهه اختيار عطا فرمايو ته آءٌ اوهان جي پيروي ڪندس.“
هُن به آقا ﷺ جي سفير کي سوکڙين پاکڙين، محبت ۽ ادب سان روانو ڪيو.
عمان جي حاڪم جيفرو عبدا پسران جلندي ڏانهن سيدنا عمرو بن عاص خط کڻي ويو. غوط دمشق جي حاڪم حارث بن ابي شمر غسانيءَ ڏانهن سيدنا شجاع بن وهب اسدي خط کڻي ويو.
مجموعي طور تي سڀني حاڪمن آقا صلي الله عليھ وسلم جي خط ڏانهن ڌيان ڌريو ۽ عزت ڏني. رڳو هڪ فارس جي خسرو پرويز گستاخيءَ مان خط ڦاڙي ڇڏيو،. جنهن کي پوءِ خود خدا طرفان ڦاڙيو ويو.
بصريٰ جي حاڪم شرجيل بن عمرو ان کان به وڏي بدتميزي ڪئي. هن نڀاڳي پهرين ته آقا صلي الله عليھ وسلم جي سفير کي قيدي بنائي ورتو ۽ پوءِ قيد ۾ کيس قتل ڪرائي ڇڏيو. اهو واقعو موته جي ڀرسان ٿيو. سفير حارث بن عمير جي شهادت آقا صلي الله عليھ وسلم کي ڏکارو ڪيو. اُن بي گناهه قتل جي بدلي جي لاءِ آقا صلي الله عليھ وسلم ڪجهه مهينن کان پوءِ جمادي الاول اٺين هجري ۾ ٽن هزارن جو لشڪر موڪليو، جنهن جو تفصيل اڳيان ايندو.
بهرحال، اُنهن خطن نه رڳو عربستان ۾ اسلام جي شڪل چٽي ڪري ڇڏي، پر ان دور جي ٻن سر طاقتن ايران ۽ روم تي به واضح ٿي ويو. سڄي دنيا کي معلوم ٿي ويو ته سج اُڀري آيو آهي، انسانيت جي ڀاڳ مان جهالت جي تڏا ويڙهه شروع ٿي ويئي آهي.