حجة الوداع
آقا ﷺ جي عمر 63 سال ٿي ويئي.
حق جو پيغام پهچايو ويو،
سڄو عربستان مسلمان ٿي ويو.
مُختلف هنڌن تي مسلمان عملدار، گورنر ۽ عهديدار موڪليا ويا. اُن سال ڏهين هجريءَ ۾ معاذ بن جبل کي يمن جو گورنر مقرر ڪري موڪلڻ مهل، ڳالهين ئي ڳالهين ۾ آقا ﷺ فرمايو:
اي معاذ! ٿي سگهي ٿو ته هن سال کان پوءِ تون مون سان ملي نه سگهين، بلڪ هن مسجد ۽ منهنجي قبر وٽان لنگهين.
سيدنا معاذ بن جبل روئڻ لڳو.
آقاﷺ انفرادي توڙي اجتماعي سطح تي مسلمانن جي تربيت ڪري رهيا هئا.
زندگيءَ جو پل پل ڪيئن گذارڻون آهي، سڀ ٻُڌائي ڇڏيو هو.
صبح کان وٺي شام تائين ۽ شام کان وٺي صبح تائين، هر گهڙي، خدا کي ڪيئن سُٺي نموني خوش رکڻ ۽ ٻين جي ڀلائيءَ لاءِ صرف ڪرڻون آهي، سڀ چٽو ڪيو ويو. خرچ ڪيئن ڪرڻون آهي، ماڻهن جي ڀلائي، باهمي اخوت، ڀائيچاري، سچ، امانت، ديانت، پوري ماپ ۽ تور، نه لالچ، نه مِڪر، نه فريب سڌو رستو صراطِ مستقيم، سڀني کي ٻڌائي ڇڏيو هو.
باقي هڪ ڪم وڃي ٿي رهيو.
آقا ﷺ مسلمانن کي عين اسلامي طريقي سان حج ڪري نه ڏيکاريو هو. حج فرض به اُن ئي سال ٿيو هو. پوئينءَ سال تبوڪ مان واپسي رمضان نائين هجريءَ ۾ ٿي ته اُن کان اڍائي مهينا پوءِ آقا ﷺ ، سيدنا ابوبڪر کي ”امير حج“ مقرر ڪري مڪي موڪليو هو، ساڻس گڏ ٽي سئو حاجي مديني مان ويا. اُنهن جي وڃڻ کان پوءِ آسمان تان حڪم نازل ٿيو.
سورة تو به لٿي.
اُن ۾ حج بابت احڪام به هئا،
آقا ﷺ ، سيدنا عليءَ کي، سيدنا ابوبڪر جي پويان روانو ڪيو.
حڪم ڏنو ته ماڻهن ۾ آقا ﷺ پاران اعلان ڪجو
سيدنا عليءَ کي پنهنجي اُٺڻي غضباء تي سوار ڪيو
سيدنا صديق اڪبر، قبحان ماٿريءَ ۾ اُٺڻيءَ جو آواز ٻڌو ته گمان ٿيس ته آقا ﷺ پاڻ تشريف فرما ٿيا آهن، مُڙي ڏٺائين ته اُٺڻيءَ تي سيد نا علي سوار هئا. سيدنا ابوبڪر پڇيو.
امير او مامور؟
”امير بنجي آيو آهين يا ماتحت بنجي؟“
سيدنا عليءَ چيو- مامور- ماتحت بنجي آيو آهيان
رڳو سورة برات جون آيتون ٻُڌائڻ- آقا ﷺ جي حڪم سان.
ٻيئي گڏجي اڳيا ويا.
حج ٿيو.
اسلامي طريقي سان پهريون حج.
سيدنا علي عليھ السلام، ڏهين ذي الحج تي قربانيءَ واري ڏينهن جمره عقبه جي ويجهو بيهي ماڻهن ۾ اُن سورة توبه جي تلاوت ڪئي ۽ اهو اعلان ڪيو، جيڪو آقا ﷺ لکرائي موڪليو ويو.
فرمايو: ماڻهو ٻُڌو.
جنت ۾ ڪوبه ڪافر داخل نه ٿيندو.
ايندڙ سال ڪوبه مُشرڪ حج نه ڪندو.
ڪوبه اُگهاڙو شخص بيت الله جو طواف ڪري نه سگهندو.
۽ جنهن جو سرڪار مدينه ﷺ سان جيڪو عهد آهي، اهو ان مقرر عرصي ۾ پورو ڪيو وڃي ۽ جنهن سان ڪو عهد ڪونهي يا عهد جي ڪا مقرر مَدت ڪونهي. ان جي لاءِ چئن مهينن جو امن آهي، جيڪڏهن اهو انهن چئن مهينن ۾ مسلمان نه ٿيو ته پنهنجي عهد موجب سزا ملنديس.
آقاﷺ پاران اهو اعلان عربستان ۾ بُت پرستيءَ جي خاتمي جو اعلان هو.
اهو پهريون موقعو هو ته حج جو فرض اصلي ’سنت ابراهيميءَ‘ موجب ادا ڪيو ويو.
صديق اڪبر ”يوم النحر“ ۾ امير حج جي حيثيت سان خطبو ڏنو.
اُن کي ”حج اڪبر“ چيو ويو.
اُن ڪري نه ته اهو ڏينهن جمع جو هو.
اُن ڪري ته اهو حج هو، عمرو نه هو.
عمري جي لاءِ ”حج اصغر“ جو لفظ استعمال ٿيندو هو ۽ حج جي لاءِ، پوءِ ڀلي اهو ڪهڙي به ڏينهن هُجي، حج اڪبر.
هاڻ اهو حج آقا ﷺ کي پاڻ ادا ڪرڻون هو.
سڄي انسانيت کي ٻُڌائڻو هو ته حج ڪيئن ڪبو آهي. ان حج جي موقعي تي انسانيت جي صدين کان بگڙيل تقدير، مُنجهيل معاملا ۽ پاڻ ۾ بهترين انساني رابطن کي مربوط ڪري، هدايت ۽ رهنمائيءَ جو اهڙو ته عالمگير پيغام ڏيڻو هو، جنهن جي بنياد تي انسانيت جي ايندڙ سڀني نسلن کي اها شاندار عمارت اَڏڻي هئي، جنهن تي ايندڙ سڀئي قومون فخر ڪَن. عدل، انصاف، پيار، اخوت، برابري ۽ فيئر پلي تي ٻڌل اصولن کي انسانن جي رهڻ جون وستيون وسائڻ جي لاءِ آخري خطبي حجة الوداع جي گهڻي ضرورت هئي.
اُن خطبي ۾ آقاﷺ کي 23 سالن جي دوران ڏنل سڀني هدايتن جو نچوڙ پيش ڪرڻون هو. هدايت ۽ نبوت جي سڄي پيغام تي آخري مهر هڻڻي هئي.
چؤڏس خبر پکيڙي ويئي.
آقا ﷺ، مسلمانن کي پاڻ ئي وٺي حج جي لاءِ مڪي ويندا.
سڄي عربستان ۾ هلچل مچي ويئي.
پويان ڪير رهڻ گُهرندو هوندو
مديني ۾ اُتر جي علائقن کانسواءِ، مڪي جي آسپاس جا به هڙئي قبيلا
آقاﷺ سان گڏ حج ڪرڻ جي لاءِ مڪي وڃڻ لاءِ، مديني پهچي ويا. بحرين، نجران، شام جي سرحد کان هيٺ يمن تائين ماڻهو اچي حاضر ٿيا. عربستان جي سڄي تاريخ ۾ ان کان اڳ ماڻهن جو ايترو گڏ ٿيل ميڙ نه ڏٺو هوندو. لڳ ڀڳ هڪ لک چوويهه هزار ماڻهو.
ايتري ئي تعداد ۾، جيتري تعداد ۾ خدا تعاليٰ آسمان مان زمين تي نبي سڳورا لاٿا هئا.
واهڻ واهڻ، وستي وستي
ايتري ئي تعداد ۾ نبي، جن جي امامت آقاﷺ، معراج جي سفر ۾ ڪئي هئي،
سڀ مديني پهچي ويا
مديني شهر جي آباديءَ کان ڪيترا ڀيرا وڏو شهر، مديني جي ڀرسان آباد ٿي ويو
تنبو ئي تنبو
خيمه ئي خيما
اُٺ ئي اُٺ
سوين هزارين پنڌ به
هر بشر، هر زيارتيءَ جو منهن اُجڙيل، نکريل ۽ ٻهڪندڙ
هر ڪنهن جي خوشي ڏسڻ وٽان هئي
هو، آقا ﷺ مان گڏ سفر حج تي وڃي رهيا هئا
قربانيءَ جا جانور سجايا ويا
اُنهن جي ڳچين جي چوڌاري ڳانا ٻڌا ويا
رنگ هنيو ويو
پيرن ۾ گنگهريا ٻڌا ويا
ڪَنن کي چيريو ويو
پوءِ روانگيءَ جو وقت اچي ويو.
26 ذيقعد، 10 هجري، ڇنڇر جي ڏينهن، اڳين ۽ وچينءَ جي وچ ۾
آقا ﷺ مديني مان مڪي جي لاءِ روانا ٿيا. انهن ۾ سڀ مهاجر، انصار، بدر جا اصحابي، بيعت رضوان وارا ۽ ماڻهن جو وڏو ميڙ هو. سڀئي ازواج مطهرات ۽ خاتون جنت سيده سانئڻ فاطمه به ساڻ هيون. سڀئي زائرين چادرن ۾، جن ۾ گهڻو ڪري اڇو رنگ هو، ايئن پي لڳو ته آسمان تان مقدس تارن جو ميڙ وارياسي زمين تي لهي آيو هجي.
سڳورپ ئي سڳورپ.
اُن سڄي ميڙ هڪ زبان ٿي آقا ﷺ سان گڏ تلبيه ٿي پڙهي ته رستي جي واري ۽ پٿر، رستي ۾ بيٺل خشڪ پهاڙ ٻُرائجي ٿي ويا.
واري وجد ۾ اچي نچڻ ٿي لڳي.
ڪنڪريون، پنهنجيون نوڪدار زبانون لِڪائي گول بنجي ٿي ويون ۽ ڪنهن کي به نه ٿي چُڀيون
جبل اها چيل تلبيه ٻُڌي بار بار ورجائي رهيا هئا.
تلبيه ٻُرائجي ٿي
لبيک اللهم لبيک
لاشريک لا لبيک
ان الحمد و النعمة لک الملک
لاشريک لک
اهو ڪيف، سرور ۽ سرمدي سرمستيءَ جو انوکو سفر هو
اهو سفر هڪ هفتو جاري رهيو
هڪ رات مڪي جي ڀرسان ”ذي طويٰ“ ۾ به ٽِڪيا
صبح جو اُٿي غسل فرمايائون
هو مڪي ۾ آچر چوٿين ذي الحج ڏهين هجريءَ تي صبح ڌاري داخل ٿيا. رستي ۾ ’صرف‘ واري جاءِ تي آقاﷺ فرمايو: جن وٽ قربانيءَ جا جانور موجود آهن، سي حج جي نيت ڪن، باقي عمري جي نيت ڪن.
خانه ڪعبه ۾ حاضري ٿي.
سڀ بُت مڪي جي فتح جي وقت ئي ڀَڃي ڀورڪري اُڇلايا ويا هئا.
هاڻ اهو خالص اهو ئي گهر هو، جيڪو حضرت ابراهيم عليھ السلام ۽ حضرت اسماعيل عليھ السلام جو جوڙيل هو، جڏهن ته آقا ﷺ پنهنجن هٿن سان ”حجر اسود“ لڳايو هو.
آقا ﷺ حجر اسود کي چُميو
سَتن چڪرن ۾ طواف ڪيو
پهرين ٽن طواف جي چڪرن ۾ رَمل
اها رَمل واري رسم، ابراهيمي يا اسماعيلي نه پر خالص محمدي ﷺ رسم آهي، جيڪا ’عمره القضا‘ جي موقعي تي آقا ﷺ جي حڪم سان پروانن ۾ رائج ٿي هئي ۽ قيامت تائين رائج رهندي. آقا ﷺ پوءِ صفا جبل تي تشريف فرما ٿيا. صفا ۽ مروه جي وچ ۾ چار چڪر هنيائون. حج، حضرت هاجره عليھ السلام جي سُنت جو فرض آهي، پوءِ آقا ﷺ اعلان فرمايو، جن وٽ هديي جا جانور ڪونهن، جن کي قرباني ڪرڻي ڪونهي، تن جو عمرو ٿي ويو، هو احرام کولي ڇڏين
ايتري ۾ سيدنا عليرضه به اچي گڏيو
چيائين: آقا ﷺ قرباني جي لاءِ اُٺ مون وٽ به نه آهن
آقا ﷺ پڇيو: تو ڪهڙي نيت ڪئي هئي؟
سيدنا عليءَ وراڻيو: يا رسول اللهصه احرام ٻڌڻ مهل مون نيت ڪئي هئي ته ”اي الله! منهنجي اِها ئي نيت آهي، جيڪا تنهنجي ٻانهي، نبي ۽ رسولﷺ فرمائي آهي.“
آقا ﷺ پنهنجي قربانيءَ جي جانورن ۾ سيدنا عليرضه جو حصو رکيو ۽ سيدنا عليرضه حج جي سڀني مناسڪ جي ادائگي ۾ گڏ رهيا.
آقا ﷺ اٺين ذوالحجھ تي منيٰ پهتا
سڄو ڏينهن ۽ ايندڙ سڄي رات اُتي ئي گذاريائون.
ٻي ڏينهن 9 هين ذوالحج جو صبح ٿيو، فجر اُتي ئي منيٰ ۾ پڙهي، سج اُڀرڻ جو اوسيئڙو ڪيو.
سج اُڀريو ته پنهنجي قصويٰ تي چڙهي عرفات جي ميدان طرف ويا.
سڀ زائرين پاڻ سڳورن جي اڳيان، پويان، ساڄي، کاٻي هلي رهيا هئا،
عرفات ۾”وادي نمره“ ۾، قبه ۾ قيام ڪيائون
زوال کان پوءِ ٻيهر قصويٰ تي سوار ٿي ’وادي بطن ويا.‘
اُن گهڙيءَ پاڻ سڳورن جا سڀئي پروانا پاڻ سڳورن جي چوڌاري هئا
هڪ لک چوويهه هزار پروانا
۽ هڪ شمع رسول ﷺ
آقاﷺ عرفات جي ميدان جي وچ ۾ ٿورو مٿانهين ٽڪريءَ تي ويا
قصويٰ تي ويٺي ويٺي ئي آقا ﷺ آخري خطبو فرمايو.
هڪ لک چوويهه هزار ماڻهن جو ميڙ ساهه روڪي، وڏي ڌيان سان، ڪَن ڏيو، اکين جي ماڻڪين ۾ ستارا جاڳائي، ڪنڌ اڳيان ڪريو، هٿ ٻڌيو، دنيا ۽ جهان کان بي سُڌ، اهو خطبو ٻُڌڻ لڳو.
آقاﷺ، جيڪو ڪجهه فرمائيندا هئا، اهو پوءِ هڪ وڏي آواز وارو اصحابيءَ سيدنا ربيعه بن اُميه بن خلف ورجايو ٿي، جيڪو پوءِ وري سيدنا بلالرضه ورجايو ٿي.
آواز سڄي عرفات جي ميدان ۾ ٻُرائجڻ ٿي لڳو.
کليل ميدان، جنهن جي چئني ڏِسائن جون ٽڪريون به چيل ڳالهين کي ادب سان ورجائي موٽائي رهيون هيون، هڪ لک چوويهن هزار ٻُڌندڙن ۾ ڪوبه اهڙو نه هو، جنهن کي چيل ڳالهيون سمجهه ۾ نه آيون هُجن.
آقا ﷺ خدا جي حمد ۽ تسبيح بيان ڪرڻ کان پوءِ فرمايو:
ماڻهؤ!
منهنجي ڳالهه ڌيان سان ٻُڌو.
ڇو ته آءٌ نٿو ڄاڻان ته اسين ايندڙ سال، هن هنڌ ٻيهر ملي سگهنداسين يا نه.
]ميڙ جي اکين مان هڪ وڏو لُڙڪ ڪِرڻ ۽ دل جي اندران اٿندڙ آهه جو عجيب آواز ٻُڌڻ ۾ آيو[
آقا ﷺ فرمايو.
اي انسانو! اوهان جو خون، اوهان جو مال ۽ اوهان جون عزتون، اوهان لاءِ ايئن محترم ۽ حرام آهن، جيئن اڄ جي ڏينهن کان پوءِ، هن مهيني ۽ شهر جي حرمت.
ٻُڌو!
جنهن جي به ٻين وٽ امانت آهي، اها موٽائي وڃي.
ياد رکو
جاهليت جا سڀئي معاملا ختم ٿيا، اهي سڀ منهنجي پيرن جي هيٺان آهن. جاهليت جا سڀئي خون معاف ٿيا، ختم ٿيا، سڀني کان پهرين آءٌ ربيعه بن حارث بن عبدالمطلب جي پُٽ جو خون جيڪو هذيل جي ذمي آهي، معاف ٿو ڪريان.
جاهليت جا سڀئي وياڄ ختم، اوهان جو ڏنل مُور اوهان جو آهي، اوهين هڪ ٻي تي ظلم نه ڪريو، نه قيامت جي ڏينهن اوهان تي ظلم ڪيو ويندو- الله وياڄ تي پابندي وجهي، اهو ناجائز قرار ڏيئي ڇڏيو آهي، سڀني کان پهرين آءٌ عباس بن عبدالمطلب جو سڄو وياڄ ختم ۽ باطل ڪريان ٿو.
اي انسانو!
هاڻي عربستان ۾ ڪڏهن به شيطان جي پُوڄا نه ڪئي ويندي، پر هُن جي پوڄا جي بدران جيڪڏهن شيطان جي پيروي به ڪئي ويئي ته هو خوش ٿيندو، تنهن ڪري شيطاني وسوسن کي پنهنجي ڀَرسان به ڀٽڪڻ نه ڏيو.
اي انسانو!
ادب وارن مهينن جو غير ادب وارن مهينن سان اَدل بدل ڪرڻ ڪفر آهي.
۽ ڏسو!
جڏهن شروع ۾ الله آسمان ۽ زمينن کي پيدا ڪيو هو، زمانو ڦِري گهري وري ساڳئي اُن ئي نقطي تي اچي ويو آهي، چار مهينا ادب وارا آهن، يعني ٽي لڳاتار ذيقعد، ذوالحج، محرم ۽ هڪ رجب.
هائو،
عورتن جي باري ۾ الله کان ڊڄو، ڇو ته اوهان کين الله جي امانت طور ورتو آهي ۽ الله جي ڪلمي سان حلال ڪيو آهي.
هي به ڄاڻي وٺو
ته اوهان جو به اوهان جي زالن تي حق آهي ۽ اُنهن جو به اوهان تي حق آهي.
اُنهن تي اوهان جو اهو حق آهي ته هو اوهان جي بستري تي ڪنهن غير مرد يا ڪنهن اهڙي شخص کي اچڻ نه ڏين، جنهن کي اوهين ناپسند ڪريو ٿا، ۽ جيڪڏهن هو ڪو بي حيائيءَ جو ڪم ڪن ته الله اوهان کي موڪل ڏني آهي ته سندن سُڌاري لاءِ، کين پنهنجي بستري کان ڌار ڪري سگهو ٿا ۽ اهڙي سزا ڏيئي سگهو ٿا، جيڪا مٿس نشان نه وجهي، پوءِ جيڪڏهن هو باز اچن ۽ اوهان جي پيروي ڪرڻ لڳن ته قانون ۽ دستور موجب اُنهن جي سار سنڀال اوهان جي ذمي آهي. يقينن عورتون اوهان جي هٿ وَس آهن، جيڪي پاڻ لاءِ ڪجهه به ڪري نٿيون سگهن.
اي انسانو!
سڀ مومن پاڻ ۾ ڀائر آهن.
ڪنهن به شخص جو پنهنجي ڀاءُ جي سندن خوشي ۽ رضامنديءَ کان سواءِ مال وٺڻ جائز ڪونهي.
ٻُڌو!
مون کان پوءِ اُن ڀائپيءَ کي ڇڏي متان ڏجو
وري ڪافراڻون رنگ متان اختيار ڪجو
هڪٻئي جا ڪنڌ متان ڪَپجو.
ياد رکجو!
آءٌ اوهان جي وچ ۾ هڪ اهڙي شئي ڇڏي وڃي رهيو آهيان، جنهن تي ڪاربند رهندا ته ڪڏهن به گمراهه نه ٿيندؤ، اهو آهي الله جو ڪتاب ۽ اُن جي رسول صلي الله عليھ وسلم جي سُنت.
اي انسانو
اوهان جو رب هڪ آهي
اوهان جو پيءُ به هڪ آهي
اوهين سڀ آدم عليھ اسلام جو اولاد آهيو ۽ آدم مٽيءَ مان خلقيو ويو هو. الله جي نظر ۾ اوهان مان وڌيڪ عزت وارو اهو آهي، جيڪو وڌيڪ مُتقي ۽ پرهيزگار آهي.
ياد رکو!
ڪنهن عربيءَ کي ڪنهن عجميءَ تي ڪا به برتري ڪونهي.
نه ڪنهن عجميءَ کي ڪنهن عربيءَ تي فضيلت حاصل آهي.
نه ڪو ڳورو ڪنهن ڪاري تي، نه ڪو ڪارو ڪنهن ڳوري کان مٿاهون آهي.
پر تقويٰ جي ڪري.
اي انسانو!
مون کان پوءِ ڪوبه نبي اچڻون ڪونهي
نه اوهان کان پوءِ ٻي اُمت ايندي
تنهن ڪري پنهنجي پالڻهار جي عبادت ڪريو
پنج وقت نماز پڙهندا رهو،رمضان جا روزا رکو،
خوشدلي ۽ رغبت سان پنهنجي مالن مان زڪوات ادا ڪريو،
پنهنجي رب جي گهر جو حج ڪريو ۽ پنهنجن حڪمرانن جي اطاعت ڪندا رهو،
ته جيئن پنهنجي رب جي جنت ۾ داخل ٿي سگهو.
اي انسانو!
الله ميراث مان هر وارث جي لاءِ هڪ حصو مقرر ڪري ڇڏيو آهي ۽ ٽي حصي؟ مال کان وڌيڪ جي وصيت ڪرڻ جائز ڪونهي.
ٻُڌو!
ٻار اُن جو آهي، جنهن جي بستري تي پيدا ٿيو ۽ بدڪار جي لاءِ پٿر آهي. جنهن پنهنجي پيءُ جي بدران، ڪنهن ٻي کي پيءُ قرار ڏنو يا ڪنهن غلام پنهنجي مالڪ کانسواءِ ڪنهن ٻي کي پنهنجو مالڪ ظاهر ڪيو ته اهڙي شخص تي الله، ملائڪن ۽ سڀني انسانن طرفان لعنت آهي، قيامت جي ڏينهن اُن کان ڪوبه بدلو يا عيوضو قبول نه ڪيو ويندو.
ٻُڌو!
اوهان کان مون بابت پڇيو ويندو.
ته ٻُڌايو!
اوهين ڇا چوندؤ؟
هڪ لک چوويهه هزار پروانا جيڪي ڀِنل اکين، کُليل وات ۽ اک ڇُنڀڻ کانسواءِ آقاﷺجون ڳالهيون ٻڌي رهيا هئا. آقاﷺ جي پُڇڻ تي کين هڪدم روئڻ اچي ويو.
وراڻيائون:
اوهان اسان کي الله جو پيغام پهچائي ڇڏيو.
اُمت جو حق ادا ڪري ڇڏيو
سڀ پردا کڻي ڇڏيا.
الله جي امانت ايمانداريءَ سان پهچائي ويئي.
آقا ﷺ ماڻهن جي شاهدي ٻڌي ٿوري دير خاموش رهيا،
آسمان ڏانهن ادب سان اکيون کنيائون
پوءِ پنهنجي اَشهد آڱر آسمان ڏانهن کنيائون
۽ ٽي ڀيرا چيائون
اي الله، شاهد رهجان
اي الله، شاهد رهجان
اي الله، شاهد رهجان.
پوءِ عرفات جي ميدان ۾ بيٺل شمع رسالت جي پروانن تي، جيڪي سفيد احرام پاتل هئا ۽ سِڏڪي رهيا هئا، هڪ ڪنڊ کان ٻي ڪنڊ تائين نظر وڌي ۽ فرمايو:
ٻُڌو!
جيڪي هِتي موجود آهن، اِهي، هي ڳالهيون اُنهن تائين پهچائين، جيڪي هِتي موجود نه آهن.
خطبو ختم ٿيو.
آقا ﷺ پنهنجي قصويٰ تان هيٺ لٿا.
سيدنا بلالرضه اڳينءَ جي ٻانگ ڏني.
آقا ﷺ اڳين ۽ وچين، ٻيئي نمازون گڏ پڙهايون.
جڏهن نماز کان پوءِ حمد ۽ ثنا ۽ دعا ۾ رڌل هئا ته ان گهڙيءَ آسمان تان وحي لٿي،
آخري وحي.
”اڄ مون اوهان جي لاءِ اوهان جو دين مڪمل ڪري ڇڏيو ۽ اوهان تي پنهنجي نعمت پوري ڪري ڇڏي ۽ اوهان لاءِ اسلام کي دين جي حيثيت سان پسند ڪيم. (القرآن)
سيدنا ابوبڪر صديق اها آيت ٻُڌي ته روئڻ لڳا
سندس سِڏڪا بند ئي نه پي ٿيا
چهرو لُڙڪن سان ڀرجي ويس
سمجهي ويو ته هاڻ آقا ﷺ جي وڃڻ جو وقت اچي ويو آهي،
پوڻن ٽن مهينن کان پوءِ آقا صلي الله عليھ وسلم هليا ويا
رفيق اعليٰ ڏانهن.