ملاقات جو انتظار
آقاﷺ سان گڏجي سندس ڀلائيءَ جو پيغام کڻي خزرج قبيلي جا ڇھه ڀاڳوان ٻي سال حج جي ساڳئي مُنڌ ۾ يارهن بنجي واپس وريا. پهرين ويل ماڻهن جو سردار هاڻ ٻارهن جي جٿي ۾ واپس وريو. هن جو نالو ’اسعد بن زرارا‘ ۽ ڪنيت ابو اُمارا هئي. بنونجار جا ذيلي قبيلا، آقاﷺ جي ڏاڏي سيدنا عبدالمطلب جي والده سيده سلميٰ سان واسطو رکندا هئا. انهن ڇهن ويل ماڻهن مان ٻي ڀيري آيل ٻارهن مان پنج اهي ئي پراڻا هئا. باقي ستن نون ماڻهن مان ٻن جو واسطو قبيلي اوس سان هو.
اوس ۽ خزرج ئي عربن جا ٻه وڏا قبيلا يثرب ۾ هئا.
اوس جي لغوي معنيٰ اهي ”عطيو“ ۽ خزرج جي لغت ۾ معنيٰ بيان ڪيل آهي، ”ٿڌي هوا.“ ايئن صحرا جي جگر جي ٽڪري تي صدين جي اوسيئڙي کانپوءِ خدا هڪ گوهر ناياب سڀني انساني گڻن ۽ ڀلائين سان پيدا ڪيو هو. ان پاڪ گل کي رهڻ جي لاءِ نيٺ ٿڌي هوا جو عطيو خزرج ۽ اوس ملي ويو.
اوس ۽ خزرج مان خزرج تعداد ۾ وڌيڪ هئا. پر يثرب ۾ رهندڙ يهودي قبيلا بنو قريظه، بنو نضير ۽ بنو قنيقاع کين پاڻ ۾ ويڙهائي ويٺا هئا. پوڻين ٻن صدين ۾ اوس ۽ خزرج جي وچ ۾ اڻ ڳڻيون جنگيون ۽ فسادن کانسواءِ يارهن خونخوار جنگيون به ٿي چڪيون هيون. آخري خونخوار جنگ جو نالو ”يوم بعاث“ هو، جنهن ۾ ٻنهي ڌڙن جا اڪثر سردار مارجي ويا هئا.
بعاث هڪ باغ جو نالو هو، پر اهو باغ يثرب وارن لاءِ هڪ دهشت جو روپ اختيار ڪري ويو هو، اها جنگ بعاث، جيڪا آقاﷺ جي يثرب ڏانهن هجرت کان پنج سال اڳ 618ع ۾ وڙهي ويئي هئي. اُن ئي جنگ جي توسيع جي لاءِ اوس ۽ خزرج جا ماڻهو عرب قبيلن ۾ پنهنجا اتحادي ڳولهيندا وتندا هئا.
حج جي موقعي تي هو قريشن مان به اهڙن ئي اتحادين جي ڳولا ۾ هئا.
آخري جنگ بعاث کان پهرين اِهي همراھ ان جوڙ ٽوڙ ۽ ڳولا جي لاءِ مڪي آيا هئا ۽ سندن ٻه ڀيرا آقاﷺ سان ملاقات ٿي هئي. پهريون ڀيرو يثرب جو هڪ نرم مزاج شريف زادو ’سويد بن ثابت‘ جيڪو بنو عمرو بن اوف، اوس مان هو، کيس آقا سان ملاقات جو شرف حاصل ٿيو. آقاﷺ کيس سلامتيءَ جي راھ طرف سڏيو، هو جنگي جنون کان ڊنل هڪ ڏاهو شخص هو، هن چيو مون وٽ به ڏاهپ ۽ سمجهه جون ڀوٿيون آهن. آقاﷺ چيس: ٻڌاءِ.
آقاﷺ ٻُڌو ۽ واکاڻ ڪئي، ان سان گڏ چيائين ته خدا مونکي به اُتم ۽ اعليٰ ڪلام سان نوازيو آهي. ٻُڌندين؟
ٻُڌايو. سويد بن ثابت ٺهي جڙي ويٺو.
آقاﷺ قرآن پڙهيو
اهو ٻُڌي سويد بن ثابت ڦاڪون ڦاڪون ٿي ويو.
ڪلام جي سچائيءَ تي يقين ڪيائين.
واپس ويو ته جنگي جنون جي ور چڙهي ويو. جنگ بعاث جي شروع ٿيڻ کان اڳ اُن جنگ جي تيارين ۾ مارجي ويو. پر ماڻهو چون ٿا ته هن آخري پساھ تائين هر وک امن ۽ سلامتيءَ جي آقاﷺ جي ڏسيل راھ تي هلندو رهيو.
اياس بن معاذ به اُنهن ڏينهن مڪي ۾ پنهنجي قبيلي ’بني عبدالاشبل‘ جي سردار ابو الحسير انس بن رافع سان گڏ آيو هو. ان وقت جوان ۽ ننڍي وهي هيُس، پر عقل ۽ سمجهه سان مالا مال هو.
آقاﷺ اُن جي حلقي ۾ به ويو.
پتو پيو
ته هو ٿيندڙ جنگ بعاث جي لاءِ اتحاد دين جي ڳولا ۾ آهي. آقاﷺ فرمايو:
”اي ماڻهو! اوهين جنهن ڪم لاءِ آيل آهيو. ڇا اوهين ان کان به چڱي شئي چاهيو ٿا؟“. آقاﷺ جنگ جي بدران امن ۽ سلامتيءَ جي واٽ ڏيکاري، جيڪا خدا جي پسنديده واٽ آهي ۽ دلين کي ٽوڙڻ جي بدران جوڙي ٿي. کين قرآن مان هيڪڙي خدا جو ڪلام سُڻايو ۽ کين پنهنجي پيغام طرف سڏيو. چيو وڃي ٿو ته نوجوان ’اياس بن معاذ‘ ڪلام پاڪ ٻڌي ڇرڪي پيو ۽ بي ساخته پاڻ سان گڏ ويٺل پنهنجي سردار ’ابوالحسير انس بن رافع‘ کي چيائين:
”سردار! هيءَ ڳالهه ان کان چڱي آهي، جنهن لاءِ اسين آيا آهيون.“
سردار الائجي ڪهڙن وسوسن ۽ انديشن ۾ ٻُڏو ويٺو هو. ٻيو ته هر گهڙي خوشنصيبي جي نه هوندي آهي. هن پنهنجي اڳيان پَٽ تي رکيل ٺڪر جو گهڙو کڻي نوجوان اياس بن معاذ جي مٿي تي هڻي ڪڍيو ۽ چيو، ”چپ رھ! هينئر اسين ڪنهن ٻي ڪم سانگي آيا آهيون.“ هو جنهن ڪم جي لاءِ آيا هئا، اها جنگ بعاث جي تياري هئي.
واپس موٽي ويا.
آخري ’جنگ بعاث‘ ٿي ۽ ٻنهي طرفن جي سردارن کانسواءِ ٻيا به ڪيترائي بي گناھ مارجي ويا. جنگ ۾ انساني قدرن جي اُبتڙي ڏسي ’اياس بن معاذ‘ بيمار ٿي پيو ۽ مري ويو. کيس آخري ڏيهاڙن ۾ ڏسندڙ چون ٿا ته هو آخري گهڙيءَ تائين آقاﷺ جي پيغام جي خوشبوءَ ۾ جيئو ۽ مئو.
انهن ٻنهي نيڪ روحن يثرب ۾ گهڻو اڳ سچائيءَ سان بنياد رکيو هو.
ٻج پوکيو هو.
سلو هاڻ نڪتو هو.
پهرين ڇھه
ٻي سال ٻارهن
اهي ٻارهن ئي ماڻهو ٻي سال عقبه جي ماٿريءَ ۾ آقاﷺ سان مليا. پيغام ٻُڌائون ۽ آقاﷺ جي هٿ تي پنهنجي وفاداريءَ جو حلف کنيائون. تاريخ ۾ اهو ئي واقعو ”پهرين بيعت“ جي نالي سان محفوظ آهي.
بيعت جا شرط صفا سادا هئا.
”اسين حلف ٿا کڻون ته اسين هيڪڙي خدا کانسواءِ ٻي ڪنهن جي عبادت نه ڪنداسين. چوري، زنا ۽ اولاد کي قتل ڪرڻ کان پاسو ڪنداسين. ڪنهن بي گناھ تي الزام نه هڻنداسين. نيڪيءَ جي ڪنهن به ڪم ۾ رسول اللهﷺ جي نافرماني نه ڪنداسين. حق جي ڳالهه ڪنداسين ۽ حق جي معاملي ۾ ڪنهن به ملامت ڪندڙ جي ملامت کان نه ڊڄنداسين.“
آقاﷺ بيعت ورتي ۽ فرمايو.
”جيڪڏهن اوهان پنهنجو وَچن پورو ڪيو ته اوهانجي لاءِ جنت آهي. جيڪڏهن ڪنهن کان ڪا غلطي ٿي ته اُن جو معاملو الله جي حوالي هوندو. پوءِ هو وڻيس ته سزا ڏئي يا معاف ڪري ڇڏي“.
ٻارهن خوشنصيبن يثرب وڃي گهر گهر ۾ حق ۽ سلامتيءَ جا اهڙا ته سُهڻا ٻج پوکيا، جو کجين جي نخلستان وارو شهر، پنهنجن وڻن ۽ ٻُوٽن کان وڌيڪ آقاﷺ جي پيروڪارن سان ڀرجي ويو.
مزي جهڙي ڳالهه ٻي به هئي.
يثرب جا پيروڪار آقاﷺ کي ڏسڻ کان سواءِ پَرپٺ ئي سندس غلاميءَ ۾ ٻڌبا پئي ويا .
ٻي خوشنصيبي اها ٿي ته :
يثرب ۾ ايمان آڻيندڙن ۾ سڀني کان اڳيان اُتان جا سردار هئا.
جنهن قوم جا سردار ڏاهپ ڀريا هجن. اها وڏي خوشنصيب قوم هوندي آهي. سردارن جي پويان هلڻ ته عام ماڻهن جي مجبوري هوندي آهي. پوءِ جڏهن سردارن جا قدم حق جي رستي تي چڙهي وڃن ته رستو سَولو ۽ منزل تيزي سان ملي ٿي.
ايئن ئي ٿيو.
انهن ٻارهن حلف کڻندرڻ نون مسلمانن پنهنجي سکيا لاءِ آقاﷺ کان هڪ استاد گهريو. آقا پنهنجي هم شڪل قريشن جي جهنڊي بردار ۽ معزز ڪٽنب عبدالدار جي سهڻي جوان ۽ هر وقت خوشبوءَ ۾ ٻُڏل خوش لباس، ڳاڙهي ڳٽي، ڊگهن ڪارن وارن ۽ چمڪندڙ روشن اکين واري، هر وقت مُنهن تي مُرڪ سجائي رکڻ واري، ڌيمي لهجي ۾ ڳالهائيندڙ سيدنا مصعب بن عمير کي ساڻن گڏي ڇڏيو. سيدنا مصعب بن عمير اڳ ۾ ٻه ڀيرا حبشه هجرت ڪري بين الاقوامي سفارتي آدابن کان واقفيت حاصل ڪري چڪو هو. آقاﷺ جي قربت سان کيس سُهڻي اخلاق جي تربيت ملي هئي. آقاﷺ جي وڏڙي قصي جي پُٽ عبدالدار سان آقاﷺ جي چهري جي مشابهت هئي.
ڪهڙي نه خوشنصيبيءَ جهڙي خوشنصيبي هئي.
اُنهن سان گڏ سيدنا عبدالله بن اُم مڪتوم کي به قرآن جي تعليم کان روشناسيءَ لاءِ ساڻن گڏ موڪليو. سيدنا مصعب بن عمير، يثرب ۾ ابو اُماره سيدنا اسعد بن زرارا وٽ ترسيو، هو ڏاڍو خوش گفتار، مِٺو، نرم مزاج، مُرڪڻون ۽ دليلن سان ڳالهائڻ وارو هوندو هو. هو پنهنجي پيغام ۾ آقاﷺ ته لٿل قرآن پاڪ ٻڌائيندو هو.
جيڪو ٻُڌي ڀلا ڪير هو جيڪو سندس گرويده نه ٿئي ها.
ڪجهه ئي ڏينهن ۾ هن اڌ يثرب کي پنهنجي پويان لڳائي ورتو.
هو جيڏانهن به ٿي ويو، مَنڊلي مچائي ويهي ٿي رهيو.
ڳالهائيندو هو ته وات مان ڄڻ گُل ڇڻندا هئس.
گُلن سان ڳالهين جون پنکڙيون سَرسرائينديون هيون ته دلين تي اثر پذيريءَ جي بُوندار وسڻ شروع ٿيندي هئي.
هُن ٿورن ئي ڏينهن جي اندر دلين ۾ ڄميل صدين جي اَنا ۽ ڪوڙ جا بُت لوڏي ڇڏيا.
دلين جي تخت تي جنهن هيڪڙي خدا جو عرش هئڻ گهرجي ها، اِهو سجائي ڇڏيو. هڪ ڏينهن سيدنا مصعب بن عمير پنهنجي ميزبان مهربان اسعد بن زرارا سان گڏ بني ’عبدالاشهل‘ جي ظفر باغ ۾ پهتو. اُتي هڪ کوھ هو. کوھ وٽ کجين جي وڻن جي هيٺان انگورن جي ولين جي آسپاس اُن قبيلي جا نوجوان گڏيا ۽ سيدنا مصعب بن عمير جي رسيلي ۽ مٺين ڳالهين مان محظوظ ٿيڻ لڳا. اهو باغ اسعد بن زرارا جي ماسات سعد بن معاذ جو هو.. جيڪو بني عبدالاشهل سميت سڄي اوس قبيلي جو سردار هو. اسعد بن زرارا خزرج مان هو. پر ٻنهي قبيلن جون پاڻ ۾ شاديون مُراديون ٿينديون هيون ۽ سڄي عربستان وانگر يثرب جا عرب به پنهنجي پيءُ جي نسل تي فخر ڪندا هئا ۽ ماءَ طرفان ملندڙ رشتي دارن سان ڏاڍي پيار ۽ پنهنجائپ سان ملندا هئا.
اُن گهڙيءَ تائين اسلام جو پيغام سعد بن معاذ جي دل تائين نه پهتو هو، جو سيدنا مُصعب بن عمير سندس باغ ۾ خوشبوءَ جون پنکڙيون ٽانڪڻ اچي ويو. باغ جي ٻي ڪُنڊ تي سردار سعد بن معاذ پنهنجي ساٿي رئيس زادي اسيد بن حضير سان گڏ ويٺو هو. خبر ته هيُس ته جتي اهي ٻيئي سيدنا مصعب بن عمير ۽ اسعد بن زرارا پهچن ٿا، اُتي ماڻهن جي دلين ۽ دماغن کي موڙي ٿا ڇڏين کين اُلڪو هو ته اڄ اهي ٻيئي سندس قبيلي جي نوجوان کي ورغلائي ڇڏيندا. سردار سعد بن معاذ، اسيد کي چيو، ڏس ان قريشي مُصعب بن عمير سان گڏ منهنجو ماسات اسعد بن زرارا به اچي ويٺو آهي. منهنجو اوڏانهن وڃي کين منع ڪرڻ سٺو نٿو لڳي. تون وڃ، کين ڊوڙائي ڇڏ.
اسيد هٿ ۾ جهليل لوھ جي بڻڇي واري لٺ کنئي ۽ باغ ۾ عين ان کوھ وٽ وڃي بيٺو. سندس منهن تي اڻ وڻندڙ ۽ ناگواريءَ جا تاثرات هئا ته جيئن ڪو ساڻس اجائي ڊيگهه نه ڪري.
هن ويندي ئي چيو:
اُٿو... ڀَڄو هتان!
اسانجي نوجوانن کي نه ورغلايو.
سيدنا مُصعب بن عمير ته ٻه ڀيرا سمنڊ پار حبشه جي ڪارن چهرن کي نور سان ڌوئي آيو هو ، سو هو اسيد جي ڳاڙهين اکين کان ڪيئن ٿي هَڄي سگهيو. هن انهن ئي ماکيءَ جهڙي مٺڙي لهجي ۾ محبت ڀريل اکين سان نئين آيل کي ڏٺو ۽ سلامتي جو سلام ڪيو ۽ چيو ادا... ڪچهري پيا ڪريون.
تون به ويهي ٻُڌ ،
جي نه وڻئي ته معافي گهري اُٿي وينداسين.
جي وڻي ويون ته پوءِ ويٺو ٻُڌج.
اسيد جي دل ۾ ٿورو گلن جي پنکڙين سان ڀريل باغ هو، جيڪڏهن سندس دل پٿريا لوھ جي شيخ جهڙي هجي ها ته اهڙي سٺي طريقي سان گرمجوشي ۽ محبت ڀريل ڳالهه سان پٿر جهڙي دل به ميڻ ٿي وڃي ها.
چيائين
تنهنجي ڳالهه صحيح آهي،
پوءِ هُن بَڻڇيءَ واري لٺ نرم مٽيءَ ۾ کوڙي ۽ ساڻن گڏ ويهي رهيو.
هاڻ سيدنا مُصعب بن عمير جي اڳيان هڪ سردار زادو ويٺل هو.
سيدنا کيس سٺي اخلاق، چمڪندڙ اکين ۽ دل جي اٿاھ سچائيءَ سان سچ جو پيغام سُڻايو. قرآن پڙهي ٻڌايو. جو ڪجهه ئي گهڙين ۾ اهوئي اسيد بن حضير سندس حق واري پيغام کي سُڻي قرآن ۽ صاحب قرآن آقاﷺ جو اڻ ڏٺي غلام بنجي ويو.
چيائين: مون تنهنجي پيغام تي ايمان آندو.
اهو چهرو جيڪو ڪجهه گهڙيون اڳ اڻ وڻندڙ ۽ سخت چهري سان آيو هو. هاڻ نور محمديصه تي لٿل نور واري ڪلام سان روشن ٿي ويو. جو ڏسڻ وارا سُڃاڻي به نه پي سگهيا.
اندر جي تبديليءَ سان ٻاهر ڪيتري تبديلي ٿي اچي اهو ته اندر جي اک رکندڙ ئي سمجهي سگهي ٿو.
چيائين: هڪ ڪم ڪريو.
ٻُڌايو؟ سيدنا مصعب بن عمير چيو.
چوڻ لڳو: جنهن شخص مونکي هتي اوهانکي اُٿارڻ جي لاءِ موڪليو آهي اهو پنهنجي سڄي قوم جو سردار آهي. اوس جو سڄو قبيلو هن جي سامهون اک کڻي به نٿو ڏسي. هِنَ جي وات مان جيڪو لفظ نڪري ٿو، اهو قبيلي جو قانون آهي. آءٌ وڃي کيس موڪليان ٿو.. اوهان جيڪڏهن هن کي جيتي ورتو ته پوءِ هن بستيءَ جي هر رڪاوٽ اوهانجي اڳيان هٽي ويندي.
ايئن ئي ٿيو.
هو واپس ويو ۽ ڪنهن بهاني سان اوس جي سردار سعد بن معاذ کي موڪلي ڏنائين.
هو به پنهنجي چهري تي اڻ وڻندڙ تاثراتن ۽ سخت ڪاوڙ مان آيو. هن به سعد سان نهايت سخت لهجي ۾ ڳالهائڻ شروع ڪيو. پر اڳيان به اهو ئي دلين ۾ سُندر سچن موتين جي مالها پُوئڻ وارو شيرين زبان زري هو. هن پنهنجي مٺن ٻولن جي مَنڊ ۾ هُن کي مَنڊي ڇڏيو.. هو سردار جي اچڻ تي حجت ۽ احترام مان اُٿيو ۽ کيس اهوئي چيائين، جيڪو اسيد کي چيو هئائين.
پوءِ اهو ئي ٿيو.
سردار سعد بن معاذ به پنهنجي لٺ زمين ۾ دٻائي ۽ اتي ويهي رهيو. سردار ڪلام رباني ٻڌو. آقاﷺ جا گُڻ بيان ٿيا. اسلام جي انسانيت دوستي، برابري، محبت، اخوت جو احوال ٻڌو ۽ هن جي دل به ساڳيو ئي نعرو مستانو هنيو.
لاالٰه الله مُحَمَّد رَّسُولُ الله
هن جو سڄو اوس قبيلو شام تائين مسلمان ٿي ويو.
اهو سڄو قبيلو صرف هڪ ڏينهن ۾ اُن اڻ ڏٺي خدا جو عبادت ڪندڙ بنجي ويو ۽ هڪئي ڏينهن اَڻ ڏٺل ، پري رهندڙ آقاﷺ جا به غلام بنجي ويا.
اُن سڄي قبيلي مان هڪ شاعر ’قيس بن اسلت‘ ڪجهه ماڻهن کي ڪجهه سالن تائين حق کان پري رکيو. شاعر ۽ اهڙن شاعرن جي شاعري اُن ڪري قرآن جي زبان ۾ پنهنجي واکاڻ ۽ تائيد حاصل ڪري نه سگهيا. سواءِ انهن شاعرن جي، جن شاعري جي پردي ۾ رهندي به حق جي آواز کي مٿانهون رکيو.
خوشين ڀريل وقت جلدي گذري ٿو.
ٻيو سال آيو ته ايئن لڳو ته اڃا سال به نه گذريو آهي.
اهو آقاﷺ جي مڪي زندگي جو آخري سال هو.
نبوت جو تيرهون سال.
پوءِ حج جي ڏينهن ۾ عُقبه جي ماٿريءَ واري هنڌ تي ملاقات مقرر ٿي.
هن ڀيري ايندڙ پيروڪارن جو تعداد پنجهتر هو، ٽيهتر مرد ۽ ٻه زائفائون. اهي سڀ يثرب مان پنجن سئو ماڻهن جي قافلي سان گڏ آيا هئا، رستي ۾ اچڻ مهل ۽ منيٰ ۾ قيام جي دوران هو هڪٻئي کان پُڇندار رهيا.
”اسين ڪيستائين پنهنجي هادي رسول برحق آقاﷺ کي دشمن جي وچ ۾ ڇڏينداسين.
پاڻ کي پنهنجي آقاﷺ کي پاڻ سان گڏ وٺي هلڻ گهرجي“.
ايندڙ ۾ عقبه اوليٰ جي ٻارهن ڄڻن کان سواءِ سيدنا سعد بن ربيع، سعد بن ربيع، سيدنا منذر بن عمرو، سيدنا عبدالله بن رواحه، سيدنا برا بن معرور، سيدنا سعد بن عباده، سيدنا ڪعب بن مالڪ، ۽ سيدنا عبدالله بن عمرو جهڙا اڪابر شخص پڻ شامل هئا.
تاريخ جي پنن ۾ اهو انوکو مثال آهي.
هڪ اجنبي دين.
هڪ اڻ ڏٺل هادي (ﷺ)
سندن نظر ۾ ايترو محبوب ٿي ويو.
ايترو محبوب جو، اُن جي خاطر هو دنيا سان ٽڪرائجڻ جي لاءِ تيار ٿي ويا.
پنهنجو تن من، ڌن، ٻار ٻچا، ڪُٽنب، قبيلا، صدين کان قائم ريتون رسمون. زندگي ۽ موت جي باري ۾ فلسفو بدلجي ويو.
اهي ماڻهو سچيءَ دل سان اڻ ڏٺل آقاﷺ جا ٻَڌا ٻانها بنجي ويا.
پهرين اهو طئي ڪرڻون هو ته آقاﷺ سان ڪڏهن ۽ ڪٿي ملاقات ڪرڻي آهي.
اهو طئي ڪرڻ جي لاءِ سردار بزرگ ’برابن معرور‘ روانو ٿيو. ساڻن گڏ ڪعب بن مالڪ به هو.
ٻيئي حرم ڏانهن روانا ٿيا.
ٻنهي اڳ ۾ ڪڏهن به آقاﷺ کي نه ڏٺو هو.
باقي سندن سڀئي همراھ مڪي جي ماڻهن کان پُڇڻ لڳا ته محمد بن عبدالله رسول خداﷺ سان ڪٿي ملي سگهجي ٿو، هو ڪيئن آهي. ڪٿي ملندو؟
هڪ مڪيءَ واري وراڻين: اوهان مڪي جو خوشحال واپاري عباس ڏٺو آهي؟ هو ته اڪثر واپار سانگي مديني ايندو ويندو آهي.
ٻنهي بزرگن هائو ڪار ۾ ڪنڌ ڌوڻيو.
هنن عباس بن عبدالمطلب کي سُڃاتو ٿي.
واٽ ٻڌائيندڙ چيو: حرم ڪعبه هليا وڃو.
عباس بن عبدالمطلب هُن جو چاچو آهي، جنهن کي اوهين ڳولهيو پيا. ڪعبي ۾ جيڪو عباس سان گڏ ويٺل هوندو، اِهوئي اُهو هوندو.
ٻنهي جا قدم تيز ٿي ويا.
دلين جون ڌڙڪنون تيز ٿي ويون.
حرم ڪعبو سندن سامهون اچي ويو.
ڪعبو ته صدين کان اُُتي ئي هو.
پر هن ڀيري حرم ۾ آقاﷺ سان ملڻ جو شوق هنن ملاقاتين ۾ ڏسڻ وٽان هو. يثرب کان مديني ايندي ڊگهي سفر ۾ سردار ’برا بن معرور‘ عشق رسولﷺ ۾ ڪجهه اهڙو ته گرفتار ٿيو ته عيد نماز مھل جڏهن باقي سڀ مسلمان ان وقت تائين لاڳو رواج موجب فلسطين ڏانهن مُنهن ڪري نماز پڙهندا هئا ته سردار برا بن معرور پنهنجو منهن ڦيرائي ڪعبي شريف ڏانهن ڪندو هو ۽ چوندو هو ته منهنجو آقاﷺ ته اڃا هن طرف آهي. رستي ۾ ٻيا مسلمان سندس اُن عمل تي ساڻس بحث به ڪندا هئا، پر هن جا پنهنجا دليل هوندا هئا. اُن گهڙيءَ جڏهن ٻيئي ڄڻا ڪعبته الله جي سامهون پهتا ته سردار ’برابن معرور‘ دل ۾ سوچي ورتو هو ته اڄ پاڻ ئي پنهنجي آقاﷺ کان فيصلو وٺندس، پنهنجي سجدن جي طرف جو به.
کين حرم ۾ حطيم جي اندر عباس ويٺل نظر آيو.
ساڻس گڏ ويٺل هستيءَ جي منهن مبارڪ تي ڪعبو به ٻلهار ٻلهار هو.
هُنن جي آقاﷺ تي نظر پئي ته سندن اکيون چمڪڻ لڳيون.
معتبر ٿي پيون.
ٻيئي ادب سان وڃي آقاﷺ سان مليا.
سيدنا عباس ٻنهي جو تعارف آقاﷺ سان ڪرايو.
هي پنهنجي قوم جو سردار ’برا بن معرور‘ ۽ ساڻس گڏ ڪعب بن مالڪ آهن.
سيدنا ڪعب بن مالڪ کي سڄي عمر آقاﷺ جو سندس نالو ٻڌي اهو چوڻ ياد رهيو: ”ڪعب بن مالڪ جيڪو شاعر آهي“.
هنڌ ۽ ملاقات جو وقت مقرر ڪيو ويو.
سيدنا برابن معرور جي دل ۾ سجدي جي رخ جو سوال اڃا باقي هو. هن همت ڪري پُڇي ئي ورتو.
آقاﷺ مُرڪيا ۽ فرمايائون.
“جيڪڏهن تون صبر ڪرينءَ ها ته قبلي تي ئي هجين ها“.
چيو وڃي ٿو، ڪنهن کي خبر ٿوروئي ڪو هُئي، خدا کي ئي خبر هئي، الله جي رسول ئي ڄاتو ٿي ته يثرب وڃي. سجدي جو منهن وري آقاﷺ جي اباڻي گهر خدا جي گهر طرف ئي ٿيڻون هو.
ملاقات جي گهڙي ويجهي اچي ويئي.
پنج سئو زائرين جي قافلي مان پنجهتر، يثرب جا مسلمان آقاﷺ سان ملاقات ڪرڻ جي لاءِ بي چين هئا. هو رات گهري ٿيڻ جي اوسيئڙي ۾ پنهنجي پڙاءَ ۾ ليٽيا پيا هئا. انتظار جون گهڙيون ڪيتريون نه ڊگهيون ٿينديون آهن. فقط اِهي ئي ڄاڻن ٿا. سندن زندگيءَ ۾ اهڙيون هزارين راتيون آيون هونديون، پر اِها رات عجيب رات هئي.
هڪ هڪ گهڙي گهڙيال جي تال تي سندن سيني جي اندر وڄي رهي هئي.
سندن نس نس ۾ اُن جو پڙاڏو هو.
ساهن جو بئنسريون اُن رات عجيب مستاني راڳ ۾ بي سُڌ ٿيون پيون هُيون.
آخر رات لڙي.
آسمان جي بُت تي ٽانڪيل تارا چِلڪڻ ۽ چمڪڻ لڳا.
ملاقات جو سمئه اچي ويو.
سڀ ملاقاتي، ريگستان ۾ وکريل پنهنجي اڻڄاتل سُتل ساٿين جي وچان نڪري واري لتاڙيندا. هوريان هوريان اُٿندا ٻاهر نڪرندا ويا ۽ پنهنجي منزل عقبه جي طئه ٿيل هنڌ تي پهچي ويا.
کين جيئن حڪم مليو هو، تيئن ڪيائون.
حُڪم هو.
”ڪنهن سُتل کي جاڳائڻون نه آهي. ڪنهن غائب جو اوسيئڙو ڪرڻون نه آهي.“
اُتي نه ڪو سُتو.
نه ڪو اڳتي پوئتي ٿيو.
هو ٻن چئن جي ٽولين ۾ لِڪندا ڇُپندا مقرر وقت تي، مقرر هنڌ تي وڃي پهتا.
تارن جون اکيون واريءَ جي ذرڙن تي لٿل هيون
احرام جي چادرن ۾ ويڙهيل پروانا پنهنجي نور جي شمع جي اوسيئڙي ۾ هئا.
هر اک ۾ ستارو هو.
تارا جڳ مَڳائي رهيا هئا.
اها پورن ماشيءَ جي رات هئي.
ذوالحج جي چوڏهين رات. حج جا سڀ فرض پورا ٿي چڪا هئا.
آسمان تي چوڏهينءَ جو چنڊ پنهنجي ڪروڙين سالن جي سڄي چانڊوڪيءَ جي روشني جي درياءَ سان زمين تي لٿو ۽ پيرن اگهاڙو سُري رهيو هو.
چؤڏس نور ئي نور هو.
روشني ئي روشني هئي.
اِلاهي روشني.
وارياسي زمين آسمان کان وڌيڪ سُهائي هئي.
آسمان صحرا نورد هو.
اُن گهڙيءَ آقاﷺ جي آمد آمد هئي.