آرسڪا ۽ زروانا مذهب:
ايران ۾ پارٿي گهراڻي جي حڪومت جي خاتمي بعد ۽ سايانين جي ابتدائي دؤر ۾ مغربي ۽ وچ ايشيائي ملڪن ۾ هڪ مذهبي لهر پيدا ٿي.
هنن ملڪن ۾ علم الڪلام جا ڪيترائي مدرسا قائم ٿي ويا. هن دؤر جو مشهور مفڪر آرسڪا ايران ۾ پيدا ٿيو، جنهن زروانا جو نظريو پيش ڪيو. زروان معنيٰ: وقت، زمان يا دهر، زروان جو لفظ اوستا ۾ به ڪتب آيل آهي پر ان کي ڪا به خصوصي اهميت ڏنل نه آهي. اپنشد ۾ به وقت جي نظريي جو ذڪر ملي ٿو. اپنشد ۾ آيو آهي ته ” ڪي ڀليل سياڻا انسان قدرت جي ڳالهه ڪن ٿا ۽ ڪي وقت جي.“
ڀڳوت گيتا ۾ به فرمايل آهي ”آءٌ اهو وقت آهيان جيڪو دنيا کي تباهه ڪري ٿو. زمين تي ظاهر ٿي انسانن کي قل ڪريان ٿو.
زروان جي نظريي ايران ۾ ايترو ته زور ورتو، جو آهورا کي به شهه ڏيئي ويو. آهورا آنگريمانو سان گڏجي زروان جي هڪ شاخ ٿي پيو، وقت وجود جي آخرين سبب بنجي پيو.
هن جو ٻيو ظهور مڪان (خلا) ۾ نور جي صورت ۾ ٿئي ٿو.
زروانا مذهب ۾ هوا کي وڏي اهميت ڏنل آهي، جنهن جي زروان سان گڏي پوڄا ڪئي ويندي هئي. سيارن جون 12 شڪليون به زروان ۾ شامل ڪيل هيون. مٿرا مذهب ۾ سيارن کي پڻ وڏي اهميت ڏنل آهي، جن لاءِ اهو سمجهيو ويو هو ته اهي گردش ڪندي انساني زندگي تي به اثر وجهن ٿا. زروان هڪ مذهب، نظريو ۽ هڪ فلسفو هو جنهن ۾ مٿرا وانگر علامتن، ڏندڪٿائن، ديومالائن ۽ فلڪياتي تخيل جو وڏو هٿ هو. هي مذهب ايران ۾ عام ٿي ويو. سندس همدرد شام ۽ هندستان ۾ به موجود هئا. ساساني دؤر جا زردشتي مذهب جا ڪيترائي وڏا عالم زرواني عقيدو رکندا هئا. تنهن هوندي به ان جي هڪ مڪمل مذهب واري حيثيت لاءِ خاطريءَ سان ڪجهه چئي نٿو سگهجي.
هيءُ مذهب زردشت ۽ ماني مذهبن جي زور وٺڻ جي ڪري ازخود گهٽجي ڪمزور ٿي مري ويو، پر وقت (زمان) جي تعظيم جو خيال ايران ته ڇا پر اسلام جي ظهور وقت خود عرب جهڙي صحرائي ملڪ ۾ به عام ٿي ويو هو.
قرآن مجيد ۾ فرمايو ويو آهي:
”وقت جو قسم ته بيشڪ انسان خساري يا نقصان ۾ آهي سواءِ انهن جي جيڪي ايمان آڻين ٿا ۽ نيڪ ڪم ڪن ٿا ۽ ٻين کي سچ سان مڃائڻ ۽ صبر سان قائل ڪرڻ گهرن ٿا.“ (العصر)
(۽ هو چون ٿا) ”ڪجهه به نه آهي دنيا ۾ هن حياتي کان سواءِ! اسين جيئرا رهون ٿا ۽ مري وڃون ٿا. انسان کي ڪا به شيءِ فنا نٿي ڪري سواءِ وقت (دهر) جي.“