ارسطو جا اخلاقيات ۽ سياست بابت ويچار:
مسلمان مفڪرن جا اخلاقيات بابت خيالات اصل ۾ مشرقي آهن. ان ڪري ٻين غير ملڪي خيالن جي ڀيٽ ۾ مٿن هند ۽ سنڌ جو اثر وڌيڪ آهي پر جڏهن انساني قوتن کي اعتدال ۾ آڻڻ تي زور ڏنو وڃي ٿو ته ان وقت ته اهي ارسطوءَ جي نظرين جي وڌيڪ ويجهو نظر اچن ٿا. انهيءَ اعتدال کي نيڪي يا خير سڏيو ويو آهي جنهن بابت قرآن مجيد م فرمايو ويو آهي:
”۽ پنهنجي هٿ کي ڪنڌ سان ٻڌي نه ڇڏيو يا ان کي وڌائي ڊگهو نه ڪري ڇڏيو.“
هن آيت جو مطلب آهي اعتدال قائم ڪرڻ. ڪنهن به معاملي ۾ حد ٽپي وڃڻ هڪ بدي آهي. مثلاً بزدلي، جنهن جي انساني دفاع جي ڏس ۾ ننڍي ۾ ننڍي حيثيت آهي يا اجهل بهادري، جيڪا بزدليءَ جو ضد آهي، سا به غلط آهي پر همت ۾ اعتدال آهي ان ڪري نيڪيءَ ۾ شمار ڪيل آهي.
مسلمان مفڪرن ۽ عالمن پنهنجي اخلاقيات جو بنياد قرآن مجيد جي آيتن تي رکيو آهي، جن ۾ ايراني ۽ هندستاني روايتن کي به شامل ڪيو وڇي ٿو، جيتوڻيڪ ظاهري طرح هو انهن کي ارسطوءَ جي اصولن موجب ورهائين ٿا ۽ ان جي تائيد ۾ سقراط، افلاطون، گالن، هپوڪريٽس جا حوالا به ڏين ٿا.
افلاطون چيو ته وڏي ۾ وڏي نيڪي علم آهي ۽ عدل سمورين نيڪين جو بنياد آهي. ارسطو ساڻس انهيءَ حد تائين شامل راءِ آهي پر وڌيڪ چوي ٿو ته طريقو نيڪي ۽ بديءَ جي وچ ۾ اعتدال پيدا ڪري ٿو. افلاطون همت، عدل، اعتدال، عمل ۽پاڪائي يا بزرگيءَ کي نيڪي ۾ شامل ڪري ٿو. ارسطو به بزرگيءَ کان سواءِ باقي اوصافن کي نيڪيءَ ۾ شمار ڪري ٿو. قرآن مجيد انسانيت، صبر، عصمت، ايمان، وفاداري ۽ خود قربانيءَ کي وڏين نيڪين ۾ شمار ڪري ٿو پر ارسطو انهن مان هڪ وصف جو به ذڪر نه ڪيو آهي. سندس نيڪيون آهن همت، اعتدال، آزاد خيالي، شان ۽ دٻدٻو. هو صحيح مقصد، عزت نفس، نرم دلي، سچ، ظرافت ۽ دوستي يا انس کي نيڪيءَ ۾ شمار ڪري ٿو.
انهن سمورن اوصافن جا به ٻه انتهائي پهلو آهن جيڪي ڄاڻايل نيڪين کي به براين ۾ شامل ڪيو ڇڏين. نيڪيءَ جا طريقا گهٽ وڌ ٿيندا رهن ٿا ۽ عقل جي ارتقا، علم ۽ فرد جي حالتن مطابق منجهن ترميم ٿيندي رهي ٿي.
ٿورن لفظن ۾ هيئن چئجي ته ارسطوءَ جي خيال موجب ڪنهن به هڪ شيءِ يا وصف جي گهڻائي يا ٿورائي بديءَ ۾ شامل آهي. ارسطوءَ جون نيڪيون مشرقي نه پر مغربي قسم جون آهن. سندس مقصد آهي ته انسان جسماني ۽ عقلي عمل وسيلي مڪمل عقل حاصل ڪري سگهي ٿو ۽ ان جي طفيل سچي خوشي ماڻي ٿو.
سياست ۾ ارسطوءَ جو نظريو هيءُ هو ته مثالي رياست اها آهي جنهن ۾ فقط ڏهه هزار شهري رهندا هجن، جن وٽ خدمت لاءِ جنگ ۾ هٿ آيل غلام هجن يا ٻيا غير يوناني غلام موجود هجن جن کان ٻنين پوکڻ جو ڪم ۽ گهرو خدمت جو ڪم ورتو وڃي.
سندس مثالي آڪهه ۾ مرد، زال، ٻار ۽ غلام (نوڪر) شامل آهن جيڪڏهن اسين سندس نظريي مطابق سماج کي درجن ۾ ورهائينداسين ته سندس خيال موجب اوچي ۾ اوچو درجو يونانين جو آهي، جن لاءِ آرام ۽ فرصت جو هجڻ لازمي آهي ته جيئن هو علم حاصل ڪري سگهن ۽ فلسفي جو مطالعو ڪري سگهن.
انهن کان پوءِ ڪاريگر ۽ ڪاسبي اچن ٿا، جيڪي مزدوري يا اجرت تي ڪم ڪن ٿا ۽ آخري درجو غلامن جو آهي. رياست لاءِ بندر هجڻ لازمي آهي پر اها رياست سمنڊ سان لاڳيتي نه هجي.
ارسطوءَ کي واپار لاءِ ڪو به شوق نه هو پر هو زمين آباد ڪرڻ، مال ڌارڻ ۽ چارڻ، کاڻيون کوٽڻ کي فضيلت وارا ڌنڌا شمار ڪري ٿو ۽ کين دولت پيدا ڪرڻ جا مکيه وسيلا ڄاڻائي ٿو. سندس نظر ۾ وياج وٺي شاهوڪار ٿيڻ هڪ غير فطري ۽ ناجائز طريقو آهي. اسلام به وياج کي حرام قرار ڏنو آهي.
ارسطوءَ جي خيال موجب يونانين کي ٻين قومن کي جنگ ۾ شڪست ڏيئي غلام بنائي کانئن خدمت وٺڻ جو پورو پورو حق حاصل آهي. هو يونانين کانسواءِ دنيا جي باقي قومن کي ڪمتر جو درجو ڏئي ٿو.
انهيءَ دور ۾ ايشيا ۽ يورپ ۾ غلامي زور شور سان رائج هئي، عيسائي مذهبي عالمن به غلاميءَ کي جائز قرار ڏنو آهي. اسلام به غلاميءَ کي ختم ڪرڻ جي خلاف آهي، پر هو ساڻن انساني سلوڪ ڪرڻ ۽ کين سکيو رکڻ جي تلقين ڪري ٿو.