وحي:
وحيءَ جا هيٺيان قسم آهن:
1- اهو جيڪو سموري مخلوق جاندار توڙي غير جاندار شين سان لاڳو هجي، مثلاً: ڌرتي يا خاڪ، مٽي جنهن مان مراد آهي سمورين شين جي تڪميل حاصل ڪرڻ لاءِ قدرتي اهليت، قرآن ۾ فرمايل آهي ته:
”تنهنجي رب کيس (زمين تي) وحي موڪليو.“
2- سمورن جاندارن سان لاڳو، جنهن مان مراد آهي جبليت، قرآن مجيد ۾ فرمايو ويو آهي ته:
”تنهنجي رب ماکيءَ جي مک کي وحي موڪليو، ته هو مانارا ٺاهي، جبلن ۾ ۽ وڻن ۾ ۽ جيڪي هو جوڙين ٿيون.“
3- نيڪو ڪار مرد ۽ عورتون: الله تعاليٰ جي طرف کان کين القاءِ يا هدايت ملي، جيئن موسيٰ عه جي والده-جنهن بابت قرآن مجيد فرمايو آهي ته:
”جڏهن اسان تنهنجي ماءُ کي وحي موڪليو (اي موسيٰ) جيڪو (وحيءَ وسيلي) ظاهر ڪيو ويو .“
حضرت محمد ﷺ جي وحيءَ کي هيٺين ريت ورهايو ويو آهي:
(الف) اندروني الهام جيئن زڪريا کي ٿيو، قرآن مجيد ۾ فرمايل آهي ته:
”اي زڪريا! اسان تو کي خوشخبري ٻڌائي هڪ ڇوڪري بابت جنهن جو نالو يحيٰ هوندو.“
(ب) خواب وسيلي، جيئن ابراهيم عه کي ٻڌايو ويو، قرآن مجيد ۾ فرمايو ويو آهي ته:
” جڏهن هن جو ڪم پورو ٿيو ته هن چيو ته، ‘اي پٽ بيشڪ مون خواب ۾ ڏٺو آهي ته آءُ تو کي قربان ڪندس. خيال ڪر ته تون ڇا ٿو ڏسين؟ هن چيو ته، ‘اي والد بيشڪ ڪر جيڪو تو کي حڪم ڪيو ويو آهي.“
صاف نظاري جي صورت ۾ جيئن نبي ﷺ کي ٿيو، قرآن مجيد ۾ فرمايل آهي ته:
” هو (محمد ﷺ) پنهنجي خواهش موجب نٿو ڳالهائي، هي نه آهي پر هڪ وحي جيڪو هن ڏانهن موڪليو ويو آهي. هن کي سيکاريو آهي هڪ وڏي طاقت رکندڙ، جيڪو پوري حالت ۾ بيٺل آهي. هو آسمانن جي چوٽيءَ تي هو، جڏهن هو ويجهو ويو ته وڌيڪ ويجهو ويو، ايتري قدر جو هو ٻن ڪمانن جي فاصلي تي يا ان کان به وڌيڪ ويجهو ۽ پوءِ هن پنهنجي بندي تي ظاهر ڪيا جيڪي هن تي ظاهر ڪرڻا هئا. هن جي دل غلط نه هئي، جيڪي هن ڏٺو، ڇا توهان شڪ ڪندا جيڪو هن ڏٺو؟ ۽ يقينا هن کي هڪڙي ٻئي وقت به ڏٺو (ڪٿي؟) سدرة المنتهيٰ وٽ (جنهن کان اڳتي ڪو به وڌي نه ٿو سگهي) ان جي ويجهو اُها جنت آهي جيڪو رهڻ جو هنڌ آهي (انهن لاءِ جيڪي وحيءَ تي عمل ڪندا) جڏهن سدرة تي اها شيءِ ڇائنجي وئي جيڪا ڇائنجڻي هئي. تڏهن محمد ﷺ جي نظر نه ڦري ۽ نه هو حد کان وڌيڪ ويو. (يعني سندس نظارو سچو هو. فقط تصور نه هو) پوءِ هن (محمد ﷺ) پنهنجي ب جون وڏيون نشانيون ڏٺيون.“
4- ملائڪ جبرئيل ظاهر ٿيڻ کانسواءِ نبي ﷺ جي دل تي اثر پيدا ڪري ٿو. قرآن مجيد ۾ فرمايل آهي ته:
”روح الامين هن سان (قرآن سان) گڏ نازل ٿئي ٿو تنهنجي (محمد ﷺ جي) دل تي، انهيءَ لاءِ ته ڊيڄارڻ وارو ٿين.“
5- جبرئيل انساني شڪل ۾ عيسيٰ مسيح جي ماءُ مريم جي اڳيان ظاهر ٿيو، قرآن مجيد ۾ فرمايل آهي ته:
”اسان ڏانهس پنهنجو روح (ملائڪ) موڪليو، جيڪو هڪ انسان جي صورت ۾ ظاهر ٿيو.“
حديث آيل آهي ته، نبي ﷺ تي وحي هيٺين نموني نازل ٿيندو هو:
(الف) گهنڊ وڄڻ جهڙو يا ڪنهن ڌاتوءَ جي وڄت جهڙو آواز.
(ب) انساني شڪل ۾ ملائڪ جو ظاهر ٿيڻ.
(ت) ملائڪ جو پنهنجي ملڪوني صورت ۾ ظاهر ٿيڻ.
(ث) ملائڪ جو خواب ۾ اچڻ.
(ج) تصور ۾ ملائڪ جو اچڻ.
اسلام جو مؤرخ ۽ فيلسوف ابن خلدون چوي ٿو ته، هيءَ حواسن سان محسوس ٿيندڙ ڪائنات کان پاسو ڪري غير حواسي ۽ نامحسوس ٿيندڙ دنيا جو مشاهدو ڪرڻ، جنهن ۾ هڪ نبي قدرت جا اهي راز ۽ ڳجهه محسوس ۽ معلوم ڪري ٿو. جيڪي ظاهري حواسن سان ڪڏهن به مشاهدو ڪري نٿا سگهجن. امام غزالي به پنهنجي ڪتاب ‘معراج القدس’ ۾ لکي ٿو ته، عام رواجي انسان ۽ نبيءَ ۾ هي فرق آهي ته نبيءَ کي هڪ خاص تصوراتي ملڪو عطا ڪيل هوندو آهي جنهن موجب هو اهي مشاهدا ڪندو آهي، جيڪي عام رواجي انسان لاءِ ناممڪن هوندا آهن.
صوفين جو خيال موجب جبرائيل نبوت جي انهيءَ قوت جو نالو آهي جيڪا مثالي دنيا جي صورت اختيار ڪري ٿي ۽ الله تعاليٰ جو پيغام پهچائي ٿي. هيءَ قوت نبوت جي قوت کان ڪا ڌار شيءِ نه آهي پر خود نبيءَ جي شخصيت جو هڪ حصو هوندي آهي، جنهن تي سندس باطني قوتون اثر انداز ٿين ٿيون. ان ڪري هو جيڪي ڪجهه ڏسي ٿو، اهو سندس ضمير، دل ۽ قلب ۾ موجود هوندو آهي. اهڙي ساڳيءَ ريت عزرائيل (موت جو ملائڪ) انساني فاني فطرت جو اهڃاڻ يا مجسمو آهي، جنهن موجب مٿس موت يا فنا وري ڪيفيت طاري ٿئي ٿي.
مولانا جلال الدين رومي ان جو مثال پيش ڪندي کيس خواب سان تشبيهه ڏني آهي، جنهن۾ انسان خود ڳالهائيندڙ ۽ خود ٻڌندڙ آهي. جڏهن نبي ملائڪ کي ڏسي ٿو ۽ الله تعاليٰ جو پيغام ٻڌي ٿو ته اهو سمورو عمل سندس شخصيت جي اندر ٿئي ٿو. ان ڪري ئي قرآن مجيد ۾ فرمايل آهي ته، نبيﷺ پنهنجي اکين سان جبرئيل کي ڏسندو هو، سندس اکيون پري نه ٿينديون هيون ۽ نڪي حدکان ٻاهر وينديون هيون. جنهن جو مطلب ۽ مراد هي آهي ته جيڪي ڪجهه هو ڏسندو هو، سو حق هو ۽ محض تصور جو دوکو نه هوندو هو. ٻين عالمن جو چوڻ آهي ته: انبياءِ ڪرام جي خلقت اهڙي آهي جو هر انساني حالت مان لنگهي غير مادي يعني ملڪوتي حالت ۾ پهچن ٿا، انهيءَ حالت ۾ هو الاهي آوازن کي ٻڌن ۽ سمجهن ٿا.
نبي ﷺ جي معراج بابت اشعري خواه راسخ المقيده فرقا مثلاً، اهل السنت و الجماعت ۽ اهل تشيعت ۽ ٻيا هي اعتقاد رکن ٿا ته معراج جسماني هو، جنهن کي ساڳيءَ حالت ۾ سمجهڻ گهرجي، جنهن ۾ نبي ﷺ روحاني طور تي بلند ترين مقام ۾ الله تعاليٰ سان وصال حاصل ڪيو هو. کيس غير مادي امور جو مشاهدو ڪرايو ويو.
کيس اهي حقيقتون به ڏيکاريون ويون، جيڪي ٻيا انسان ڪڏهن به نه ڏسي سگهن. هي معراج هڪ غير مڪمل مادي حالت کان هڪ مڪمل روحاني حالت ڏانهن سفر هو، جنهن ۾ کيس پنهنجي جاءِ تان اٿي وڃڻ لازمي نه هو. هيءَ حالت تڏهن پيدا ٿئي ٿي، جڏهن ضمير مڪمل پاڪائي ۽ طهارت جي حالت ۾ صورت ۾ هوندو آهي.
زردشتين به ٻن دائمي ۽ ابدي قوتن جو ذڪر ڪيو آهي، جن مان هڪڙي نور، تڪميل، حق، علم-دانش ڏانهن رهبري ڪري ٿي ۽ ٻي قوت تنزل، فنا، ظلمات، ڪوڙ، جهالت ۽ ظلم ڏانهن رهبري ڪري ٿي. زردشت انهن قوتن کي يزدان ۽ اهرمان يا اسپينٽا ۽ آنگرا سڏي ٿو. اسلام ۾ کين جبرئيل ۽ شيطان سڏيو ويو آهي. هي ٻئي قوتون انساني ضمير جي اثر پيدا ڪن ٿيون. هڪڙي نيڪي ۽ ضمير ڏانهن ۽ ٻي بدي ۽ شر ڏانهن، ان ڪري وحيءَ کان عام محاوري موجب هنن درجن ۾ ورهايو ويو آهي.
پهريون وحي يا الهام- ٻيو شڪ يا وسوسو. وحيءَ جون خاص نشانيون صفائي ۽ يقين اهو سنئون سڌو يا تصور ۾، رات جو خواب جي صورت ۾، ملائڪ (قدرت جا نيڪ اثر) جي وسيلي، ڍڪ يا پردي ۾ (جبلت جي وسيلي) يا نيڪ ۽ بزرگ انسانن جي معرفت اچي ٿو. قرآن مجيد ۾ فرمايو ويو آهي ته:
”هيءَ ڳالهه ڪنهن به فاني شيءِ لاءِ ممڪن نه آهي ته الله تعاليٰ سنئون سڌو ڳالهائي، سواءِ وحيءَ جي يا پردي جي پٺيان يا ڪنهن نبيءَ جي موڪلڻ سان.“
اشعري ۽ راسخ العقائد علماءَ هن ڳالهه تي متفق آهن ته حديثن ۾ آيل معراج جو ذڪر صحيح ۽ سچو آهي. حديث ۾ آيو آهي ته، جبرئيل اچي سندس دل کي ڪڍي ڌوئي صاف ڪيو. ان کي ايمان ۽ عقل سان ڀري ڇڏيو. پوءِ کيس هڪ سفيد رنگ جي (نيڪي ۽هدايت جي نور جي) سواري تي چاڙهيو ويو، جنهن کي برق يا بجلي سڏيائون. جبرئيل خلا ۾ گڏ رهيو. جتي نبي ﷺ کي الله تعاليٰ جي قدرت جا عجيب منظر ڏيکاريا ويا. کيس اڳين انبياءِ ڪرام سان ملايو ويو ۽ کيس سندن تعليمات تي روح کان واقف ڪرايو ويو.
آخر پاڻ ۽ جبرئيل انهيءَ وڻ وٽ پهتا، جنهن کي ‘سدرة المنتهيٰ’ سڏيو ويو آهي، جنهن مان چار درياه ٻه ظاهر ۽ ٻه لڪل وهي رهيا هئا. جبرئيل ساڻس اڳتي نه هليو پر نبي ﷺ وڌيڪ مٿانهيون روحاني بلنديون سَر ڪندو حواسن جي دنيا مان ٽپي اڳتي هليو ويو. آخرڪار هن پاڻ کي الله تعاليٰ (معرفت) جي بلڪل ويجهو محسوس ڪيو، جو ڄڻ ته هو ٻن ڪمانن يا ان کان به گهٽ فاصلي تي هو. هو (نبي ﷺ) انهيءَ منزل تي پهتو جيڪا وحدت جي ويجهو هئي. جتان ڪثرت جي شروعات ٿئي ٿي. هنن ٻن منزلن جي وچواري منزل ۽ مقام بابت قرآن مجيد ۾ آهي ته، ”هن پنهنجي رب جون نشانيون ڏٺيون.“