1- معتزله ۽ اشعري
معتزله پاڻ کي عدل ۽ توحيد جي جماعت سڏيندا هئا. سندن فلسفي جا بنياد هئا: علم، فڪر ۽ تحقيق
هنن جو سمورو فلسفو قرآن مجيد تي ٻڌل آهي، جنهن جا بنيادي اصول هي آهن:
1- الله تعاليٰ جي ذات ازلي آهي
2- سندس صفتون سندس وجود سان گڏ موجود آهي.
3- قرآن مجيد ۾ الله تعاليٰ لاءِ ڪم آندل لفظ جهڙوڪ منهن، هٿ، اکيون وغيره سندس تخت تي جلوه افروز ٿيڻ، لفظي نه پر معنوي ۽ مابعدالطبيعاتي طور تي ڪم آندل آهن.
4- قرآن يعني الله تعاليٰ جو ڪلام حادث آهي ۽ الفاظ آوازن جي صورت ۾ نبيﷺ تي وقت، جاءِ ۽ مقامي ٻوليءَ ۾ ظاهر ڪيا ويا آهن. قرآن مجيد جو معجزو سندس تعليمات ۾ آهي ۽ سندس ٻولي يا لفظن ۾ نه آهي.
5- شيءِ ان کي چئجي جنهن کي ڄاڻي سگهجي ٿو.
6- وجود (شيءِ) مادي جي صفت آهي، جيڪا ان ۾ هجي يا نه هجي پر لاشي وجود وٺڻ سا شيءِ (وجود) ٿي پوي ٿي. ان ڪري شيءِ (وجود) اها آهي جيڪا موجود يا غير موجود هجي يعني شيءِ يا لاشيءِ هجي، يعني حالت يا اضافت هجي.
7- الله تعاليٰ کي ڪنهن جنس، صفت يا شڪل جي حالت ۾ بيان ڪري نٿو سگهجي.
8- انسان کي اختيار مليل آهي ۽ هو پنهنجي عمل جو عامل ۽ مختيار آهي، جنهن ڪري کيس نيڪ عملن جي جزا جنت جي صورت ۾ ۽ برن عملن جي سزا دوزخ جي صورت ۾ ڏني ويندي.
9- گناهه انساني عمل ۽ فعل آهي، جنهن کي الله تعاليٰ ڏانهن منسوب ڪري نٿو سگهجي.
10- الله تعاليٰ عادل آهي، ان ڪري انسان کي سندس عمل موجب سزا ۽ جزا ملندي.
11- الله تعاليٰ ڏانهن فقط نيڪيون منسوب ڪري سگهجن ٿيون.
12- انساني عمل لاءِ ڪو به ابدي قانون نه آهي.
13- علم عقل جي وسيلي حاصل ڪري سگهجي ٿو. عقل وسيلي نيڪي ۽ بديءَ جو امتياز ڪري سگهجي ٿو. نيڪي ۽ بديءَ جو امتياز ڪرڻ انساني عقل جي وس جي ڳالهه آهي.
14- ادراڪ جي وسيلي الله تعاليٰ جي ڄاڻ حاصل ڪري سگهجي ٿي.
15- الله تعاليٰ جي ذات کان سواءِ هر شيءِ تغير، تبدل، حياتي، موت ۽ فنا جي تابع آهي.
16- جيڪو فيصلو عقل ۽ سياڻپ سان حاصل ڪجي اهو انصاف آهي.
17- الله تعاليٰ انساني عمل کي اڳواٽ مقرر ڪري نٿو ڇڏي،.
18- ڪبيرا گناهه ڪندڙ مسلمان توبه ڪرڻ کانسواءِ مري ويندو ته هو هميشه لاءِ سزا ڀوڳيندو رهندو.
19- هر انسان کي مذهبي قانون تي عمل ڪرڻ کان اڳ ۾ ان جي سچائيءَ غور ڪري حق کي ڳولڻ گهرجي. مذهب تي انڌي عقيدي جي بجاءِ کيس عقل وسيلي پروڙڻ گهرجي ۽ اعتقاد جو بنياد عقل ۽ منطق تي ٻڌل هجڻ گهرجي.
20- معتزله ڪٽر مسلمانن سان هم خيال نه هئا ته الله تعاليٰ کي ارادو، قوت، علم، حياتي، سماعت، بصيرت ۽ تڪلم جون خصوصيتون آهن. ڇاڪاڻ ته انهيءَ خيال رکڻ سان توحيد کي نقصان پهچڻ جو انديشو آهي.
21- معتزله ولايت جي خيال کي رد ڪن ٿا. جنهن خيال موجب هڪ مسلمان وليءَ کي معجزن ۽ ڪرامتن ڪرڻ جو اختيار ۽ قدرت ڏني وڃي ٿي. هي خيال غلط آهي ته سندن عقيدي موجب هر اهو ڪم جيڪو هڪ مسلمان ڪري سگهي ٿو، اهو ٻيو مسلمان به ڪري سگهي ٿو.
22- معتزله هن خيال کي رد ڪن ٿا ته الله تعاليٰ کي ڏسي سگهجي ٿو.
23- معتزله مسلمانن جي انهيءَ عام اعتقاد کي به رد ڪن ٿا ته قيامت جي ڏينهن نبيﷺ گنهگار مسلمانن جي شفاعت (معافي لاءِ سفارش) ڪندو. سندن خيال ۽ اعتقاد موجب بندي ۽ الله تعاليٰ جي وچ ۾ ڪنهن به سفارش ڪندڙ جي ڪا به ضرورت نه آهي ۽ هر انسان کي سندس دنيا ۾ اعمالن مطابق جزا يا سزا ملندي.
24- سندن عقيدي موجب معاويه، طلحه، زبير ۽ ٻين اصحابن ڪرامن علي ابن ابي طالب جي خلافت جي مخالفت ڪئي هئي، اهي غلطيءَ تي هئا.
25- مسلمانن جو عام عقيدو آهي ته ڪبيرا ۽ صغيرا گنهگار فاجر آهن. مثلاً زاني فاجر آهي. خارجي هر فاجر کي ڪافر جو درجو ڏين ٿا پر مرجعي اهڙي مسلمان کي فقط گنهگار سمجهن ٿا. معتزله مڪتب فڪر جي مکيه عالم واصل جو قول آهي ته اهڙي قسم جو فاجر شخص نه مسلمان آهي ۽ نه ڪافر آهي پر کيس جدا جاءِ تي رکيو وڃي.
عتزال جي معنيٰ آهي ڌار ڪندڙ، جنهن مان معتزله لفظ نڪتل آهي.
متعزلن جا هيٺيان مکيه فرقا آهن:
1- واصليه: اوصل بن عطا 753ع ۾ ڄائو، هي ايراني هو. هن هيٺيان اصول مقرر ڪيا.
(الف) الله تعاليٰ جي صفات کي جدا درجو ڏيئي نٿو سگهجي.
(ب) الله تعاليٰ نه پر نبيﷺ قرآن مجيد جو مصنف هو. هن خدائي اثر ۾ اچي قرآن مجيد کي ظاهر ڪيو.
(ت) عقل ۽ استدلال جو درجو حديث کان مٿاهون آهي.
(ث) انسان کي اختيار مليل آهي. ڪبيرو گناهه ڪندڙ مسلمان جو درجو هڪ ڪافر ۽ مسلمان جي وچ ۾ آهي.
(ج) جيڪي مسلمان علي ابن ابي طالب جي طرف کان معاويه بن ابي سفيان سان وڙهيا هئا سي معاويه جي طرفدارن کان افضل هئا. ٻئي هڪ جهڙا ٿي نٿا سگهن.
2- هزيليه: هزيل بن اعلاف بصري شهر جو رهاڪو هو. هو 757ع ۾ ڄائو ۽ 857ع ۾ فوت ٿيو. هو معتزله متڪلمين جو بنيادي ۽ شروعاتي عالم هو. هن گهڻو ڪجهه لکيو مگر سندس لکيل ڪتاب گهڻو ڪري ضايع ٿي ويا. هو پنهنجي وقت جو هڪ وڏو مقرر ۽ خطيب به هو .سندس صحبت ۽ تقريرن جي اثر ۾ اچي سوين غير مسلمانن اسلام قبول ڪيو. کيس حڪومت جي طرفان 60 هزار درهم ساليانه پينشن ملندي هئي. جيڪا هو غريب عالمن کي ورهائي ڏيندو هو. هو واصل جو شاگرد هو مگر هن گهڻين ڳالهين مثلاً اختيار، دينيات، اخلاقيات ۾ واصل سان اختلاف ڪيو آهي.
هن معتزلن جي هن خيال کي قبول ڪيو هو ته جدائي صفات جو ڪو به ڌار وجود نه آهي پر اهي سندس جوهر ۾ سمايل آهن. جيئن الله تعاليٰ کي علم جي وسيلي پر کي سگهجي ٿو ۽ علم سندس جوهر آهي. سندس خيال موجب الله تعاليٰ جو پيدا ڪرڻ جو ارادو، خود هڪ پيدا ڪيل شيءِ آهي، جيڪا ٻين پيدا ڪيل مخلوق شين کان جدا قسم جي آهي.
لفظ ‘ڪن’ ۽ مخلوق شين ۾ ڪو به فرق نه آهي پر ‘ڪن’ جو لفظ ڪنهن مقام يا زمان ۾ محدود نه آهي.
انساني اختيار جو دائرو فقط هن دنيا تائين محدود آهي، جنهن جو ابدي زندگيءَ سان ڪو به واسطو نه آهي.
هر شيءِ جي شروعات ۽ پڇاڙي آهي. هيءَ ڪائنات تغير جي چڪر ۾ ڦاٿل آهي پر سندس انتها غير متبدل آهي، جتي هر شيءِ وڃي آخرڪار بيهي رهندي.
هر شيءِ الله تعاليٰ جي ذات ۾ بيٺل هئي ۽ وري هميشه لاءِ بيهي رهندي.
هر چرندڙ شيءِ کي بيهڻو آهي. انسان (جي حياتيءَ) کي آخرڪار بيهي رهڻو آهي. اها بيهڪ سندن عملن مطابق، ڪن لاءِ خوشيءَ واري ۽ ڪن لاءِ رنج ۽ غم واري ٿيندي.
انسان کي مقرر وقت تي مرڻو آهي. الله تعاليٰ کي ڄاڻڻ ۽ ان بابت فڪر ڪرڻ انسان جو فرض آهي ۽ عقلي دليلن کانسواءِ نيڪيءَ کي حاصل ڪري نٿو سگهجي. هن فرض کان بي پرواهه انسان سزا جا مستحق آهن.
علم استاد جي وات مان نڪري ٿو پر ان کي شاگرد جي دل ۾ مستحڪم ۽ پڪو ڪرڻ الله تعاليٰ جو ڪم آهي.
انسان کي عمل ڪرڻ وقت، الله تعاليٰ عمل ڪرڻ جي طاقت عطا ڪري ٿو.
الله تعاليٰ ڪن مردن ۽ عورتن کي پنهنجي مهرباني ۽ رحم جي نظر سان ڏسي ٿو. ان ڪري هو گناهه ڪرڻ کان ڊڄن ٿا. اهڙن ماڻهن کان رهبري وٺڻ گهرجي.
سندس هڪ ڪتاب ‘پنج اصول’ جي نالي سان مشهور آهي جنهن ۾ عدل، توحيد، اقرار ، وعدو، بشارت، وعيد ۽ ٻين موضوعن تي مضمون آهن.
3- نظاميه: ابراهيم بن سيار جنهن کي نظام به سڏيندا هئا، هڪ وڏو درويش صفت انسان، عظيم فيلسوف ۽ وڏو مصنف ٿي گذريو آهي. هو 835ع ۾ فوت ٿيو. هن کي عالم الڪلام جو وڏي ۾ وڏو فيلسوف مڃيو وڃي ٿو. هو ابو هزيل جو شاگرد هو، جنهن وٽ هن ”استدلال بالعقل في بهات القياس والنظر“ جو درس ورتو. هن علم الڪلام ۾ هڪ نئين مڪتبه فڪر جو بنياد وڌو. هن دهرين ۽ نيچرين جي سخت مخالفت ڪئي پر مجبور ٿي فلسفي جي ڪن اهڙن اصولن کي قبول ڪيائين، جيڪي ڪٽر ۽ متعصب مسلمان فقيه قبول ڪرڻ لاءِ تيار نه هئا. ان ڪري هنن گڏجي مٿس دهريي هجڻ جو الزام هنيو. هو مذهبي مسئلن تي به عقلي ۽ منطقي دليل پيش ڪندو هو. دهريا فطرت کي مڃين ٿا، سندن چوڻ موجب هي فطرت جا قانون ابدي آهن پر نظام جو چوڻ هو ته الله تعاليٰ خالق آهي. هو مادي جو هائيندڙ آهي، ان هوندي به پاڻ غير متحرڪ آهي. کيس ڪنهن به شيءِ سان ڀيٽي نٿو سگهجي. هو بي چون ۽ بي مثل آهي. نبوت جو منصب ڪنهن هڪ خاص قوم يا ملڪ لاءِ مخصوص ٿيل نه آهي پر دنيا جي سمورين قومن ۽ ملڪن سان لاڳو آهي. ڇاڪاڻ ته سموري بني نوع انسان هڪ آدم جو اولاد آهي. هن حنفي مڪتبه فڪر جي عالمن جي هن راءِ سان اختلاف ڪيو ته قياس ۽ ذاتي راءِ کي مذهبي مسئلن ۾ ڪم آڻي سگهجي ٿو.