اشعري مڪتبه فڪر:
معتزلن جي نظرين جو بنياد عقلي استدلال تي ٻڌل هو، ان ڪري هو قرآن مجيد جا اهي ٽڪرا جيڪي عقل وسيلي ثابت ٿي سگهيا ٿي پر انهن بابت خود قرآن مجيد ۾ متضاد آيتون به موجود هيون، معتزله انهن کي محض عقلي استدلال وسيلي سمجهائي نٿي سگهيا. سندن استدلال جو طريقو به ڪٽر مذهبي عالمن لاءِ اعتراض جوڳو هو. هن رڪاوٽ کي دور ڪرڻ لاءِ ابو الحسن اشعري هڪ نئين مڪتبه فڪر جو بنياد وڌو، جنهن جو مقصد هو مسلمان عوام کي راضي ڪرڻ.
هنن فلسفي کي فقه سان ملائڻ لاءِ هڪ نئون طريقو راج ڪيو. ان ڪري ڪيترا ڪٽر مذهبي عالم اشعرين ڏانهن نرم ۽ مائل ٿيا.
معتزله ۽ اشعري پنهنجي ڳالهه کي ثابت ڪرڻ لاءِ قرآن مجيد جون آيتون ثابتيءَ طور پيش ڪندا هئا، سندن راءِ موجب قرآن مجيد جون هيٺ ڏنل آيتون معتزلن جي فائدي ۾ هيون.
1- جيڪا به نيڪي توهان ڏانهن اچي ٿي، الله تعاليٰ جي طرف کان آهي ۽ جيڪا به بدي اچي ٿي اها اوهان جي پنهنجي طرف کان آهي.
2- جيڪو به گناهه جو ڪم ڪري ٿو، تنهن پنهنجي روح جي خلاف ڪم ڪيو.
3- جڏهن سندن بربادي ايندي ته ان لاءِ نه دير ٿيندي ۽ نه ڪا گهڙي اڳتي ٿيندي.
4- اسان ساڻن ڪا به بي انصافي نه ڪئي آهي پر هو پاڻ ڏانهن بي انصاف آهن.
5- جڏهن مقرر ٿيل ڏينهن ايندو تڏهن سڀ ڪو روح پاڻ پنهنجي وڪالت ڪندو. هر روح کي اهو ڪجهه ڏنو ويندو، جيڪو هن پاڻ ڪيو هوندو ۽ ساڻس ڪا به بي انصافي نه ڪئي ويندي.
6- جيڪو سڌي راهه تي هلي ٿو، اهو پنهنجي نفس لاءِ هلي ٿو ۽ جيڪو غلط راهه تي هلي ٿو، پنهنجي لاءِ هلي ٿو. گناهن جو بار ڪو به ٻيونه کڻندو.
7- هر شخص جا اعمال سندس ڳچيءَ ۾ لٽڪايا ويندا.
8- هي دنيا جي مالڪ وٽان وحي آيل آهي، هڪ ايماندار روح (اي محمد) تنهنجي دل تي لٿو آهي ته تون هنن کي ڊيڄارين.
9- جيڪو به ڪوشش ڪري ٿو، سو پنهنجي نفس لاءِ ڪري ٿو.
10- جيڪو ڪفر ڪري ٿو سو پنهنجي ڪفر لاءِ (پاڻ) جوابدار آهي ۽ جيڪو نيڪي ڪري ٿو سو پنهنجي نفس لاءِ نيڪي ڪري ٿو.
11- ۽ توهان جي روحن ۾ اوهين نه ڏسندؤ، فڪر ڪندؤ ته انسان کي ڪجهه نه ملندو پر هن جيڪا به ڪوشش ڪئي هوندي ۽ هن جي ڪوشش جلد کيس ڏسڻ ۾ ايندي.
12- ڇا اسان هن کي ٻه اکيون، هڪ زبان ۽ چپ نه ڏنا آهن؟ ۽ ٻه ظاهر رستا به ڏيکاريا آهن.
13- هن جي روح تي ڪو به بار نٿو رکيو وڃي، سواءِ ايترو جيڪو هن کي ڏنو ويو آهي. جيڪو مڱ جيتري نيڪي ڪندو ۽ جيڪو هڪ مڱ جيتري بدي ڪندو ته اها ڏسندو.
اهل نقل يا محدث قرآن مجيد جي اکري ترجمي ڪرڻ کي لڳا رهيا ۽ اهل تنزير هن خيال جي تشهير ڪندا رهيا ته الله تعاليٰ بني نوع انسان جي تخيل کان بالا آهي.ان ڪري هو الله ۽سندس مخلوق جي ڪنهن به قسم جي لاڳاپي کي برداشت ڪرڻ لاءِ تيار نه هئا، ڇا ڪاڻ ته هنن جو عقيدو هو ته رب جي ذات غير الله کان هر نموني ۾ مختلف آهي، جيڪا هميشه انسان کان لڪل ۽ ڳجهي هئڻ گهرجي. حافظ شيرازي رحه فرمائي ٿو ته، ڪنهن به شخص فلسفي ۽ عقل جي وسيلي هن راز کي نه ڄاتو آهي ۽ نه ڄاڻندو.
هڪ پاسي معتزله عقل تي ٻڌل فقه پيدا ڪرڻ جي ڪوشش ڪندا رهيا ۽ فلسفي جي روشنيءَ ۾ قرآن مجيد جي تاويل ڪندار هيا ۽ ٻئي طرف اشعرين هڪ نئون ميدان تيار ڪيو، جنهن موجب هنن 1- يوناني ۽ مشرقي فلسفي جي بنيادن کي ڊاهڻ شروع ڪيو، 2- فلسفي جي وسيلي اسلامي اصولن کي ثابت ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ ، 3- جهونن مذهبن جهڙوڪ مجموسيت، يهوديت، عيسائيت، مانيت ۽ نون خارجين، شيعن ۽ اسماعيلين جي فلسفن کي ڊاهڻ شروع ڪري ڏنو.
هي ڪم جيڏو وڏو هو اشعري علماءَ جون ڪوششون به اوتري قدر وڏيون هيون ۽ اوتري ئي قدر هن فتحون پڻ حاصل ڪيون. هنن مقابلي ۾ نه فقط مخالفن کي شڪت ڏني پر ڪيترائي نوان نظريا پيدا ڪيا، جن جي يونانين توڙي مشرقي عالمن کي ڪا به ڄاڻ نه هئي. هنن جي نظر ۾ يوناني ۽ ايراني ٻئي حقير بڻجي پيا. هنن پنهنجي نظرين سان گڏ فقيهن کي به بچائي ورتو. هنن مان مکيا علماءَ هي ٿي گذريا آهن:
1- ابن تيميه، هن جا ڪتاب 4 جلدن ۾ آهن.
2- نظام، هن ارسطوءَ جي مقابلي ۾ ڪتاب لکيو.
3- بو علي محمد ابن عبدالوهاب جبئي، جنهن به ارسطوءَ جي خلاف ڪتاب لکيا.
4- ابوالبرڪات
5- امام رازي
6- امام غزالي