عقل ۽ حواسن جي ڪائنات
عقل غير مادي آهي، ان ڪري ان کي ورهائي نٿو سگهجي. عقل هڪ وحدت آهي پر مادي ڪائنات جو تصور فقط ڪثرت جي وسيلي ڪري سگهجي ٿو. پلوٽينس جي خيال موجب هر مادي شيءِ جو هڪ غير مادي وجود به آهي، جيڪو وجود ۽ حياتيءَ جي لحاظ کان مادي شيءِ کان وڌيڪ مڪمل آهي. ان ڪري اسين قرآن مجيد ۾ فرمايل آسماني يا روحاني خوشين بابت خيال ڪندي، انهن کي فقط اصطلاحي طور تي ساڳين مادي صورتن ۾ بيان ڪري سگهون ٿا.
حياتي مادي ۾ فخر پيدا ڪري ٿي. خالص عقل جي معنيٰ آهي خيال جي تڪميل، ڪثرت ۾ وحدت، هن جو مثال سج آهي، جنهن مان ترورا هر طرف وڃن ٿا جهڙيءَ طرح خيال، خيال جو عمل ۽ خيال جو مقصد سڀ هن ۾ موجود آهن. خيال گهڻا آهن پر خيال ڪندڙ هڪڙو آهي. جڏهن ڪو شخص پنهنجي هيڪڙائيءَ کان باخبر ٿئي ٿو ته هڪ غير هيڪڙائي پيدا ٿئي ٿي ۽ وجود ۾ ڪثرت پيدا ٿئي ٿي. ٻين لفظن ۾ عقل جا مختلف پهلو، فردي وجود کان باخبر ٿي، ڪثرت ۽ صفات پيدا ڪن ٿا.
جڏهن عقل ڪل هڪ وحدت جي حيثيت ۾ پنهنجي وجد کان باخبر ٿئي ٿو ته اهو باخبر ٿيڻ جو عمل خود ٻيائي يا ڪثرت پيدا ڪري ٿو. اها ٻيائي حياتيءَ کي پاڻ سان شامل ڪري ٿي. عقل ڪل الله تعاليٰ جي ذات جو ظهور آهي، ان ڪري کيس ڪنهن به عقل جي ضرورت نه آهي ۽ نه ان تي سندس ڪو انحصار آهي.
‘نفس ڪل’جو مدار عقل تي آهي ۽ سدائين عقل ڏانهن نهاريندو رهي ٿو. هن بابت قرآن مجيد ۾ فرمايل آهي ته ”نيڪ ۽ مذهبي ماڻهن جا روح پنهنجي رب جي طرف نهاريندا.“
جهڙيءَ طرح عقل الله تعاليٰ جو عڪس آهي، ساڳيءَ طرح روح عقل جو عڪس آهي. ادنيٰ اعليٰ سان ملڻ جي آرزو رکي ٿو يا جيئن اثرسبب لاءِ بيتاب رهي ٿو ۽ کيس سڪون ۽ آرام فقط ان سان گڏجڻ ۾ ملندو.
الله تعاليٰ جي ذات پاڻ ڏانهن توجهه ڪرڻ سان ڪنهن به چرپر ڪرڻ کانسواءِ عقل کي ڏسي ٿي ۽ عقل پنهنجي وجود کان باخبر ٿي، تخيل جي هڪ دنيا سان ڀرجي وڃي ٿو، جنهن جو نتيجو روح جي ظاهر ٿيڻ ۾ نڪري ٿو ۽ روح جي وسيلي صورت پيدا ٿئي ٿي، جيڪا وري جدا جدا قسمن جي صفات ۽ انداز جو، هن حواسن جي دنيا ۾ سبب بنجي ٿي. هر ادنيٰ قسم جو اثر پنهنجي اعليٰ سبب ڏانهن نهاري ٿو، جيتائين سندس پهرئين سبب سان ميلاپ عمل ۾ نه اچي.
حواس جي يا مادي دنيا جي نڪي طاقت آهي نه وري تخليقي قوت ان کي نڪي ڪا صورت آهي، نه شڪل آهي نه وري نظر اچي سگهي ٿي، جيڪا روح کي پاڻ ۾ سمائي سگهي ٿي. اهو روح جيڪو منجهس مادي ۾ پاڻ مرادو عمل ڪرڻ جي ڪا به طاقت نه آهي. ان ۾ هلندڙ تصويرون عمل ڪندي نظر اچن ٿيون، جيڪي حقيقت ۾ ڪو به عمل نٿيون ڪن، ڇاڪاڻ ته اهي خود مادي دنيا ۾ اصل شين جا نقل آهن.
مادو عڪس کي قبول ڪري ٿو، جنهن کي روڪڻ جي منجهس ڪا به طاقت نه آهي.هن ۾ هڪ قسم جي ڪوڙي چرپر نظر اچي ٿي. جن شين جو عڪس نظر اچي ٿو اهي خيال آهن ۽ مادي ۾ ڪا به حقيقي تبديلي يا ڦيرگهير پيدا نٿيون ڪن. ان ڪري مادي حواسن جي ڪائنات، جيئن ان بابت سمجهيو وڃي ٿو ۽ جيئن اها نظر اچي ٿي، هڪ خيالي دنيا آهي.هڪ آر سي آهي جنهن ۾ چرندڙ پاڇولا يا عڪس نظر اچن ٿا. روح نڪي مادي جي ڪا خاص حالت آهي، جيئن ڪن مفڪرن جو خيال آهي ۽ نه وري ان سان شامل آهي، اهي ان جي مٿان هڪ پاڇولي وانگر لنگهي وڃن ٿا ۽ مادي کي ساڳي پراڻي، بيوس ۽ بي طاقت حالت ۾ ڇڏي وڃن ٿا.
عناصر به حياتيءَ کان خالي ٿين ٿا ۽ هڪ ترڪيب يا ميلاپ وسيلي، شعور جي وحدت کي حاصل ڪرڻ کانسواءِ جيڪا خود روح جي هڪ حالت آهي حياتيءَ کي حاصل ڪرڻ جي صلاحيت رکي ٿي. ان ڪري روح جي مادي ميلاپ ۾ ڪو به نفعو نه آهي پر سراسر نقصان آهي. سندس عروج نه پر تنزل آهي، سندس اڀرڻ نه پر لهڻ آهي.
مادي ۾ پاڻهرتو چرپر ڪرڻ جي صلاحيت نه آهي پر ايئن نظر ٿو اچي ته ڄڻ کيس روح چوري پوري رهيو آهي، ان ڪري مادي شيون روح ۽ صورت وسيلي پنهنجو ير فاعلي پهلو قائم رکن ٿيون ۽ جڏهن اهي ٻئي کانئس ڪٽي وٺجن ته مادي بابت ڪو خيال ڪرڻ ئي ناممڪن ٿي پوندو. خلا انهن مادي جسمن لاءِ هڪ بندش يا روڪ آهي، جيڪي داخلي طور تي صورت وٺن ٿا. جسم وقت ۽ روح جي مادي سان ڳنڍجڻ جي ڪري پيدا ٿئي ٿو. ان ڪري زمان يا وقت مادي وجود جي حدن ۾ رهي ٿو.
مادي کي حياتي حاصل ڪرڻ لاءِ الله تعاليٰ جي ضرورت آهي پر الله تعاليٰ کي مادي جي ڪا به ضرورت نه آهي. هو بي وجود (لا شيءِ) جي حالت ۾ ازلي ۽ ابدي آهي. هڪ خيالي طرح جي حياتي به کيس مليل آهي جيڪا بي جان، بيوس آهي، ان ڪري بدي يا شر جي ابتڙ نيڪي آهي جيڪا حياتيءَ سان ٽمٽار آهي. هيءَ هڪ نه سمجهه ۾ ايندڙ، بي جان، غيرحقيقي ۽ سياه آهي، جيڪا نيڪي ۽ فردي روح جي وچ ۾ هڪ رنڊڪ آهي.
عقل ڪل جنهن کي خيال يا نظريو حاصل آهي جنهن لاءِ سمنڊ جو مثال ڏيئي سگهجي ٿو، جنهن۾ بي شمار لهرون اڀرڻ ٿيون جيڪي هر وقت هڪ ٻئي ۾ ملڻ، گڏجڻ، ٽڪرائجڻ ۽ سمائجي وڃڻ جي ڪوشش ۾ مشغول رهن ٿيون، اهي هميشه متحرڪ حالت ۾ رهن ٿيون، پر مجموعي طور تي سمنڊ ۾ ڪو به ڦيرو نٿو اچي، ان ۾ عمل ته آهي پر تغير نه آهي. ڇوليون ڪثرت ۾ نظر اچن ٿيون پر حقيقت ۾ منجهن کوٽ يا واڌ نٿي ٿئي.
حواسن جي ڪائنات هڪ پاڇولو آهي ۽ Intelligialle world (عقل ۾ اچڻ واري ڪائنات) جي هڪ اڻپوري تصوير آهي، جنهن ۾ دنياوي نيڪي ۽ بدي هن دنيا ۾ ڦاٿل روح جي لاءِ ربط ۽ روحاني ارتقا جا مختلف درجا آهن.