مابعدالطبيعات بابت سندس خيال:
فارابي پنهنجي دؤر ۾ موجود فلسفي جي نظرين کي قرآن مجيد جي تعليمات سان ٺهڪائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. هو هر قدم تي قرآن مجيد مان حوالا ڏيندو هلي ٿو. جنهن مان هو هيءَ ڳالهه ثابت ڪرڻ جي ڪوشش ڪري ٿو ته ان وقت ۾ رائج فلسفي جا نظريا قرآن مجيد جي تعليمات سان پوريءَ ريت اتفاق ڪن ٿا، هو ‘ممڪن’ ۽ ‘شيءِ’ جي تعريف ڪندي چوي ٿو ته هر اها ‘شيءِ’ جنهن جي وجود جو انحصار اهڙي سبب تي هجي، جو اها ختم ٿي وڃي ته سندس خاص گڻ ٿيندو ختم ٿي وڃڻ يا ضايع يا پنهنجي حالت بدلائي ڇڏڻ.
’ضروري’ شيءِ پنهنجي وجود ۾ قائم رهي ٿي. يعني سندس حالت نٿي بدلجي، ان ڪري مڪمل آهي. سمورين مرڪب شين جو سبب يا اسباب ٿين ٿا جن جي ڪري ئي اها شيءِ مرڪب صورت اختيار ڪري ٿي.
هيءَ ڪائنات ظاهر ظهور هڪ مرڪب آهي، ان ڪري هيءَ به ڪنهن سبب يا ڪن اسبابن جي محتاج آهي، جيڪي خود ڪنهن نه ڪنهن آخري سبب ۾ ختم ٿيندا جيڪو خود ڪنهن به سبب جو متحاج نه آهي ۽ هر سبب کان پاڪ ۽ آزاد آهي.
هي آخري سبب پنهنجي وجود ۾ ‘ضروري’ ۽ ‘مڪمل’ آهي. هي ‘سبب’ اهو خالق آهي جنهن هن ساري ڪائنات کي پيدا ڪيو آهي. جيڪا ابديت کان وٺي، پنهنجي وجود ۽ هيئت ۾ مخلوق جي صورت ۾ وجود قائم رکندي آئي آهي. هي ‘عقل ڪل’ جي واسطي سان هڪ ‘عرض’ هئي، جنهن وقت جي شروعات کي پيدا ڪيو.
فارابيءَ ارسطو جي هن اصول کي ته ‘اصول’ اول بنيادي محرڪ نه آهي، غلط قرار ڏنو آهي. جيئن مٿي ڄاڻايو ويو آهي ته هن ڪائنات جو هڪ خالق آهي. هو اسان جي ڪمزور، ناقص ۽ غير مڪمل تصور ۾ ايترو ته زور سان چمڪي ٿو جو اسان جون دماغي صلاحيتون کيس ڏسي ۽ محسوس ڪري نٿيون سگهن. اهڙيءَ ريت هو ظاهر به آهي ته باطن پڻ. هو اسان جي علم کان بالاتار آهي ۽ ان جي هيٺان تهه ۾ به موجود آهي. کيس سج سان ڀيٽي سگهجي ٿو جيڪو چمڪي رهيو آهي مگر اسان جون اکيون ڏانهس نهاري نٿيون سگهن. ساڳيءَ طرح الله تعاليٰ جي ذات خود ظاهر آهي، جنهن کي ڪنهن به وڌيڪ ثابتي ۽ دليل جي ضرورت نه آهي. ان هوندي به کيس ڪو به سڃاڻي نٿو سگهي يا کيس ڪنهن به شيءِ سان ڀيٽائي نٿو سگهجي. هن خال کي مولانا جلال الدين روميءَ هن ريت ادا ڪيو آهي: ”فقط سج ئي سج کي سمجهائي سگهي ٿو.“
فارابيءَ وارو اصول اول ابدي آهي جنهن جي حالت ۾ ڪو به ڦيرو نٿو اچي. جنهن جو ڪو به مٽ، ثاني ۽ شريڪ نه آهي، اڪيلو ۽ بي مثال آهي. سندس وحدة ۽ هيڪڙائي انداز ۾ نه پر معنيٰ ۾ آهي، جيڪو زمان ۽ مڪان کان بالاتر آهي. هر هنڌ حاضر ناظر آهي ۽ ڪٿي به ڪو نه آهي. سندس وجود ۽ جوهر ۾ ڪو به فرق نه آهي. اسين کيس سندس صفات وسيلي، پنهنجي قلب کي پاڪ ڪرڻ ۽ سمورن دنياوي لاڳاپن کي ڇڏڻ وسيلي، ڄاڻي سگهون ٿا. هو پاڻ عليم، علم، معلوم، عاشق، معشوق، عشق، خبير، مڪمل، بهترين ۽ قوي ترين آهي. اسين ان ڪري زنده آهيون ته اسين کيس سڃاڻون، هي ڄاڻ فلسفي جو آخري مقصد آهي.
قرآن مجيد ۾ هيٺ ڏنل آيت موجب الله تعاليٰ هن ڪائنات کي ڪنهن مقصد خاطر پيدا ڪيو آهي، جنهن جو علم فقط سندس ذات کي آهي. جنهن شيءِ کي ڪا شروعات هوندي ته اها اوس فنا ٿيندي.
”جيڪي (انسان) الله تعاليٰ بابت خيال ڪن ٿا بيهندي، ويهندي، پاسي ڀر ليٽندي ۽ آسمانن ۽ زمين جي پيدا ڪرڻ تي غور ۽ فڪر ڪن ٿا، ته چئو ته اي الله تعاليٰ! تو هنن شين کي اجايو (بي مقصد پيدا نه ڪيو آهي.“
”اسان زمين ۽ آسمانن کي نه خلقيو آهي ۽ جيڪي سندن وچ ۾ آهي پر حق (سچ) سان ۽ هڪ مقرر وقت لاءِ.“
مٿين آيتن جي فلسفي جي روشنيءَ ۾ تاويل ڪرڻي هئي. فارابيءَ جي تاويل جنهن کي گهڻو ڪري سمورن مسلمان مفڪرن قبول ڪيو آهي. هنن آيتن کي الاهي جلال يا فيض سان تعبير ڪيو آهي. الله تعاليٰ جي علم جي پالوٽ هن شهادتي وجود جو سبب آهي. يعني الله تعاليٰ جو علم هن ساري ڪائنات جي تخليق جو سبب آهي، جنهن عقل جي مسلسل درجن جي صورت ورتي آهي جنهن جي آخري صورت عالم امر يا غير مادي روحاني دنيا ۽ عالم خلق يا حواسن وارو مادي وجود آهي.
عقل ڪل، جنهن ۾ ڪا به ڪثرت نه آهي. سندس علم جو پاڻ کي اطلاع ۽ معرفت ڏيڻ، ان ڪري سندس اطلاع يا معرفت ڏيڻ وارو ڪم سندس پهرين مخلوق آهي.
سندس هڪ طرف جا ٻه پهلو آهن. وجود ۽ ان جي ڪري هڪ ضروري وجود ۽ پاڻ تي غور ۽ خوض ڪندي، پنهنجي خالص کان باخبر ٿيندي ممڪن وجود ٿي پيو، ان ڪري وڌيڪ عقل جا سلسلا پيدا ٿي پيا جن جي انت ڪثرت ۾ ٿيو، جنهن جو نالو آهي ڪائنات.