ارسطو يا ارسطا طاليس:
ارسطو ‘نڪوماڪس’ جو پٽ هو ۽ يونان جي ‘ٿرس’ علائقي جي اسٽيگرا ڳوٺ ۾ 324 ق م ۾ پيدا ٿيو. هيءُ افلاطون جو شاگرد هو. هو افلاطون جي اڪاڊمي ۾ 2 ورهيه رهيو. جتي هن تعليم پرائي ۽ درس ڏنو.
افلاطون جي مرڻ بعد سندس ڀائٽي اڪاڊميءَ جو ڪاروبار سنڀاليو، ان ڪري ارسطو اڪاڊميءَ کي خيرباد چئي پنهنجي هڪ امير دوست هرمياس وٽ وڃي رهيو. جتي هو 3 سال رهيو، جنهن بعد متالين ۾ وڃي رهيو. 343 ق م ۾ مقدونيا جي بادشاهه فلپ جي درخواست تي سڪندر جو استاد ٿيڻ قبول ڪيائين. ان وقت سڪندر جي عمر 13 سال هئي. سڪندر ارسطوءَ جي شاگرديءَ مان ايتري قدر پرايو جو کيس دنيا جو فاتح ٿيڻ جو خيال پيدا ٿيو.
سڪندر جي فوجي ڪارروائيءَ جي شروع ٿيڻ بعد ارسطو موٽي اٿينس آيو جتي هن هڪ اسڪول قائم ڪيو ۽ اتي هن 12 ورهين درس ڏنو.
323 ق م ۾ سڪندر جي اوچتي موت جي ڪري مخالف پارٽيءَ ايترو ته زور ورتوجو ارسطو ءَ کي جان جو خطرو پيدا ٿيو. ان ڪري هو اٿينس ڇڏي پنهنجي اباڻي ڳوٺ هليو ويو. جتي 322ق م ۾ 62 سالن جي ڄمار ۾ فوت ٿيو. جڏهن هو اٿينس ۾ ‘ليڪيوم’جي مدرسي ۾ پڙهائيندو هو ته سندس عادت هوندي هئي ته ڪلاس ۾ هلندو رهندو هو. سندس هيءَ عادت ايتري قدر ته مشهور ٿي ويئي جو سندس مڪتبه فڪر ۽ پڙهائڻ جي نموني تي هلندڙ جو نالو پئجي ويو، عربيءَ ۾ به سندس پوئلڳ استادن کي ‘مشيين’ (هلندڙ) چئبو آهي.
عرب عالمن کيس معلم اول جي لقب سان سڏيو آهي. عربي ۽ عجمي عالم سندس صرف نحو جي قاعدن ۽ منطق کان متاثر نظر اچن ٿا. سندس ڪتاب ڪيترين ايشيائي زبانن ۾ ترجمو ڪيا ويا آهن. اسلام کان اڳ ۾ بين الاقوامي زبانن پهلوي ۽ سريانيءَ ۾ سندس ڪتابن جا ترجما ڪيا ويا هئا پر مشرقي عالمن کي هڪ رومي عالم پارفيري جي شرح مان سندس وڏائي معلوم ٿي.
ايران جي بادشاهه خسرو نوشيروان جي دوست ‘ايراني پال’ ارسطو جي منطق جو سرياني زبان ۾ ترجمو ڪيو، جنهن ڪتاب مان معلوم ٿئي ٿو ته هي نوافلاطوني دور جو ڪتاب هوندو. پال وارو ڪتاب حقيقت ۾ ترجمي جو ترجمو هو. عربي زبان جي صرف نحو تي به ارسطو جي صرف نحو جي قاعدن جو اثر پيل ڏسجي ٿو. ارسطو ٻوليءَ جا ٽي مکيه حصا مقرر ڪيا آهن: اسم، فعل ۽ حرف.
جيڪڏهن هن ڳالهه کي سچو ڪري ڄاڻبو ته ان جو مطلب هي ٿيندو ته ارسطو جا ڪتاب ۽ علم نبي ﷺ جي حياتيءَ ۾ عرب ۾ پهچي چڪا هئا ۽ سندس صحابن کي به ان بابت علم هو. تاريخ ۾ آيو آهي ته علي بن ابي طالب، ابو اسد دوئليءَ کي عربي صرف نحو سيکاريندي ٻوليءَ جي ٽن بنيادن: اسم، فعل ۽ حرف بابت درس ڏنو هو.
ابو اسد دوئلي عربي صرف نحو جو پهريون عالم شمار ڪيو وڃي ٿو.
ارسطو علم جو بحر هو، هو ٻين عالمن وانگر نقال نه پر هڪ آزاد خيال جيد عالم ۽ عظيم مفڪر هو. هن جي اثر ۽ صحبت ۾ سڪندر اعظم ايترو پرايو جو دنيا جو فاتح ٿيو، کيس تاريخ ۾ اعظم جو لقب ڏنو ويو.
افلاطون جي عبادت پرڪشش هئي پر ارسطوءَ جي لکڻي عالمانه ۽ خشڪ هئي، جنهن ۾ ڪيتريون ادبي ۽ فني خوبيون موجود هيون. منطق، اخلاقيات، سياست ۽ مابعدالطبيعات سندس دل پسند موضوع هئا، جن کي هن وڏي محنت ڪري هڪ علم ۽ سائنس جو درجو ڏيئي ڇڏيو هو.
علم هيئت ۽ نجوم ۾ سندس نظريا غلط ثابت ٿيا آهن. سندس سموري فلسفي کي پيش ڪرڻ هن ڪتاب جي مضمون کان ٻاهر آهي پر اسلامي فلسفي تي سندس اثر کي مختصر طور تي بيان ڪرڻ لازمي آهي.
ارسطوءَ جون تصنيفون، درس جي دوران تقريرن جي صورت ۾ محفوظ آهن جن جا مکيه مضمون هي هئا.
1- مابعدالطبيعات (فلسفو اول)
2- علم الطبيعات علم هيئت سان گڏ
3- منطق
4- اخلاقيات ۽ سياست
5- فنون
ارسطوءَ جي فلسفي اول ۾ هيٺين مضمونن تي بحث ڪيو ويو آهي:
1- الله تعاليٰ جي ذات، سبب اول ۽ ڪائنات کي تحرڪ ۾ آڻيندڙ غير متحرڪ طاقت
2- فطرت ۽ ڪائنات
3- مادو ۽ صورت
4- فرد (جز) ۽ ڪل
5- فاعل ۽ مفعول عقل
6- انسان ۽ ارادي جي آزادي
سندس نظريي موجب الله تعاليٰ جي ذات هن ڪائنات جو محرڪ اعظم ۽ ان جو آخري مرجع آهي. قرآن مجيد ۾ به فرمايو ويو آهي ته:
”انالله وانا اليه راجعون“
”اسين الله تعاليٰ جا آهيون ۽ بيسڪ موٽي وينداسين.“
هو عظيم محرڪ هوندي به پاڻ غير متحرڪ آهي. هو ابدي ۽ ازلي آهي. پنهنجي قدرت سان قائم ۽ قديم آهي. غير مادي، نيڪيءَ ۽ خير جو سرچشمو آهي. زمان ۽ مڪان کان بالا ۽ آزاد آهي. هو هر شئيءِ کي تحرڪ ۾ آڻي هلائي ٿو. هي شيءِ ڏانهس ڇڪيل رهي ٿي. صوفين جي زبان ۾ هو خواهش ۽ محبت جو پيدا ڪندڙ آهي ۽ هن ڪائنات جو هلائيندڙآهي پر پاڻ غير متحرڪ رهي ٿو جنهن تي ڪنهن به شيءِ جو اثر نه آهي. هو ڪنهن جو محتاج نه آهي، جيئن قرآن مجيد ۾ فرمايو ويو آهي.
”الله تعاليٰ (وجود ۾) ڪافي آهي ۽ دنيا جي ضرورتن کان پاڪ آهي.“
هو پاڻ تخيل آهي ۽ پاڻ ۾ پاڻ خيال ڪندڙ آهي ۽ سندس وجود لاءِ خيال ڪرڻ، انهيءَ تخيل بابت خيال ڪرڻ آهي. هن ڪائنات ۾ هر تحرڪ ۽ تغير ڪنهن نه ڪنهن سبب جو محتاج آهي پر هنن سمورن سببن کي تحرڪ ۾ آڻيندڙ هستي پاڻ غير متحرڪ آهي، ڇاڪاڻ ته سندس ذات مادي کان پاڪ آهي ۽ محض ذات ئي ذات آهي. مادي جي هڪ وصف هي به آهي ته هو ڪا صورت اختيار ڪري ۽ صورت ۾ اچڻ به تحرڪ ۾ اچڻ جو هڪ نمونو آهي. سبب جا چار قسم آهن:
1-مادي، 2-روايتي يا صورتي يا رسمي، 3- ڪارآمد ۽ موثر، 4-آخري، جيڪو عام قانون موجب وجود (ڪائنات) تي اثر انداز ٿئي ٿو.هن قانون کي فطرت به چئجي ٿو. ارسطوءَ جي قول موجب هيءَ فطرت بي فائدي ۽ بي مقصد عمل نٿي ڪري پر آخري سبب ڏانهن عمل پيرا آهي.
قرآن مجيد ۾ به فرمايو ويو آهي ته ”الله تعاليٰ ڪائنات کي بي مقصد ۽ اجايو پيدا نه ڪيو آهي پر هڪ مقرر مقصد لاءِ پيدا ڪيو آهي.“
فطرت جي حد هنن ستارن کان به پري آهي ۽ اندروني طور تي هي ڪائنات ابديت ڏانهن ڊوڙي رهي آهي. ٻين اکرن ۾ فطرت نالو آهي انهيءَ ڪائنات جو جيڪا ظهور ۽ مشاهدي ۾ اچي سگهي. فطرت طاقت ، جوهر ۽ مادي مان پيدا ڪيل آهي.
سڀ صورتون مادي مان پيدا ٿين ٿيون. ان ڪري مادو ڪثرت جو بنياد ۽ گهر آهي.مادي ۾ صورت کي قبول ڪرڻ جو ڳڻ ۽ اهليت آهي. مادو پنهنجي خالص صورت ۾ غير فعالي آهي ان ڪري فعالي (Active) ڏانهن تحرڪ ڪري ٿو (هلي وڃي ٿو) جيئن لوهه مقناطيس ڏانهن ڇڪجي وڃي ٿو.
هي (مادو) وجود اعظم (الله تعاليٰ) جو پيدا ڪيل آهي مگر تحرڪ ۾ آڻڻ جي دوران وجود ۾ اچي ويو، جيڪا ڳالهه پنهنجي جاءِ تي وجود م ڪثرت جو اصلي سبب آهي جنهن جو اسين ڪائنات ۾ مشاهدو ڪريون ٿا. ان ڪري مادو به ازلي ۽ ابدي آهي ۽ ڪائنات ۾ تحرڪ (چرپر، ڦير گهير) به خود ڪائنات وانگر ازلي ۽ ابدي آهي. هي هڪڙو بنيادي نقطو آهي جتي ارسطو ۽ مسلمان عالمن ۽ فيلسوفن جي وچ ۾ اختلاف شروع ٿئي ٿو ۽ مسلمان مفڪر کيس ڪافر ۽ سندس نقطه نظر کي ڪفر سمجهن ٿا.
ارسطو سان اختلاف جا ٻيا نقطا حيات بعدالموت (جسم جو مرڻ بعد ۾ وري جيئرو ٿيڻ) ۽ خاص مقدر آهن. مادي کي سندس خالص صورت ۾ تصور ۾ آڻڻ انسان لاءِ اوستائين ناممڪن آهي جيستائين مادو ڪا صورت اختيار نه ڪري، ان ڪري مشاهدي کان ٻاهرين شين بابت تصور ڪرڻ ممڪن آهي ۽ جڏهن مشاهدي ۾ اچن ٿيون ته سندن وجود هڪ حقيقت بنجي پوي ٿو. صورت کانسواءِ مادو پنهنجي (غائب) خالص صورت ۾ هوندو آهي. ان کي مادو اول سڏي سگهجي ٿو جيڪو لامحدود آهي ۽ سمورن جسمن جو گڏيل مبدا يا سرچشمو آهي ۽ نفس ڪل (جي صورت) فرد نفوس (جي صورت) جي مبدا يا پيدا ٿيڻ جي جاءِ آهي. ان ڪري ٻئي مادو ۽ صورت ازلي ۽ ابدي آهن، منجهن ڪو به تغير پيدا نٿو ٿئي.
ان ڪري جنهن کي افلاطون نظريو سڏيو آهي ان کي ارسطو صورتون سڏي ٿو، منجهن فرق فقط هي آهي ته افلاطون جا نظريا شين کان ڌار ۽ مختلف آهن. ارسطو جون صورتون جوهر ۽ طاقت آهن جن جي وسيلي شيون تحرڪ ۾ اچن ٿيون ۽ تڪميل حاصل ڪن ٿيون.
هن تاويل پيش ڪرڻ وقت آءُ جديد دور جي عالمن جي افلاطون بابت تاويل نظرانداز ڪريان ٿو جن جي خيال موجب نظرين کي شين کان ڌار نٿو سمجهي.
هن قسم جي تاويل بابت مسلمان عالمن ڪڏهن سوچيو به ڪو نه هو.
تحرڪ ۾ ٻه شيون موجود رهن ٿيون. هڪڙي تحرڪ (چرپر) پيدا ڪندڙ، ٻي جنهن شيءِ ۾ تحرڪ پيدا ٿئي، يعني فاعل ۽ مفعول. تحرڪ پيدا ڪندڙ حقيقي ۽ مفعول کان وڌيڪ طاقت واري هستي يا شيءِ ٿيندي آهي.
پر ارسطو جي خيال موجب تحرڪ کي ڪا به مبدا يا شروعات نه آهي.ان ڪري هو الله تعاليٰ جي تخليقي طاقت ۾ اعتقاد نٿو رکي، سندس هي اعتقاد اسلامي نظريي جي سراسر خلاف آهي.
ارسطو ۽ مسلمان مفڪرن کي الله تعاليٰ جي شخصيت تي به اختلاف رکن ٿا. مسلمان مفڪرن کي الله تعاليٰ جي وجود ۽ شخصيت ۾ ايمان آهي پر ارسطوءَ کي ان جي ڪا به پرواهه نه آهي.
انسان هڪ مادي جوهر آهي، جنهن ۾ مادو (جسم) ۽ روح (جوهر) موجود آهن. سمورين مادي شين ۾ روح جو عمل هڪجهڙو نه آهي. هڪ ٻوٽي ۾ کاڌو حاصل ڪندڙ روح موجود آهي. هڪ حيوان ۾کاڌو حاصل ڪندڙ روح سان گڏ اهڙو به روح آهي جنهن کي احساس، اشتها ۽ هلندڙ ياچرندڙ پرندڙ روح چئجي، پر انسان ۾ هنن ٻنهي روحن سان گڏ اهڙو روح به موجود آهي جنهن کي عقل ۽ ادراڪ به آهي.
ان ڪري عقل انسان کي جانور جي درجي کان بلند ڪري ٿو، عقل لافاني آهي يا جنهن۾ ڪو به تغير پيدا نٿو ٿئي، ان ڪري الاهي درجو رکي ٿو ۽ ٻاهران داخل ٿئي ٿو. عقل جي عمل کي جسماني عمل سان ڪا به نسبت نه آهي. جانور ۾ حافظو آهي پر انسان کي حافظي سان گڏ خيال کي وري ساڳي صورت ۾ آڻي ظاهر ڪرڻ جو ملڪو به حاصل آهي. عقل تعميري ۽ غير فاعلي آهي. غير فاعليءَ جي هڪ وصف هيءَ آهي ته هو خارجي شين جو اثر قبول ڪري ٿو ۽ حافظي جي مقرر جاءِ آهي جيڪا جسم سان گڏ فنا ٿي وڃي ٿي پر تعميري يا تخليقي عقل ابدي، ازلي ۽ غير مادي آهي، ان ڪري منجهس حافظو ڪو نه آهي.
ارسطوءَ جو هي نظريو مسلمانن جي قيامت ۽ حيات بعدالموت واري نظريي جي خلاف آهي، ان ڪري مسلمان مفڪر هن نظريي کي قبول ڪرڻ لاءِ تيار نه آهي.
ارسطوءَ جي تاويل ڪندڙ عالمن، سندس فاعلي ادراڪ کي هڪ ڪلي ۽ هر هنڌ ساڳيو شمار ڪن ٿا. مسلمان مفڪرن ۾ فقط ابن رشد جو اعتقاد هو ته هن ڪائنات ۾ فقط هڪ ادراڪ ڪلي موجود آهي. ان ڪري سمورو انساني فڪر حقيقت ۾ الله تعاليٰ جو ئي فڪر آهي.
ارسطوءَ جي طبيعات گهڻي ڀاڱي محض نظرياتي ۽ فڪر هئي، ان ڪري مشرق توڙي مغرب جي شاگردن لاءِ ڪيتري وقت تائين ڪو به فائدو نه پهچائي سگهي هئي، سندس طبيعات جو باقي ڪجهه حصو تجرباتي ۽ ڪجهه سائنسي آهي.
فڪري پهلوءَ کان ارسطو خلا (مڪان) کي ڪائنات جي اها حد سمجهي ٿو جنهن ۾ ڪو به ڦيرو نٿو اچي سگهي يا تحرڪ ۾ هلندڙ شين جي آخري حد. هيءَ ڪائنات هيٺ مٿي، ساڄي کاٻي طرف چرپر ڪري ٿي، جنهن۾ ڌرتي سندس هيٺانهون اڌ آهي. جيتوڻيڪ اسين ڪائنات کي کاٻي کان ساڄي طرف گردش ڪندي محسوس ڪريون ٿا پر حقيقت ۾ هيءَ ڪائنات ساڄي کان کاٻي طرف گردش ڪري ٿي، سندس آخري حد يا ٻاهرئين گولي ۾ اسين گردش جي رفتار کي تمام تيز حالت ۾ ڏسون ٿا، هي حد سيارن جي اثر جي حد آهي.
ارسطوءَ جي خيال موجب آسمان 47 کان 52 طبقن ۾ روهايل آهي.
هر سياري کي پنهنجو روح آهي جيڪو کيس تحرڪ ۾ رکي ٿو پر پاڻ ساڪت (غير متحرڪ) رهي ٿو. زمين هن ڪائنات جو مرڪز آهي ان ڪري ساڪن (غير متحرڪ) آهي. مٽي ۽ باهه گرمي ۽ سرديءَ جي دلالت ڪن ٿيون. پر مرطوب ۽ خشڪ هجڻ لاءِ پاڻيءَ جي ملاوٽ ضروري آهي ۽ هوا کي ڇوٿون عنصر ڪري مڃڻو پوندو. انهن کان سواءِ پنجون عنصر آهي ايٿر جنهن کي بجلي به چئجي ٿو، جيڪو گولائيءَ ۾ گردش ڪري ٿو، ٻه عنصر مرڪز جي طرف گردش ڪن ٿا، جيئن پٿر، يا مرڪز کان ٻاهر جي طرف گردش ڪن ٿا جيئن باهه ستارا، ۽ سيارا سدائين گردش ۾ رهن ٿا.
انهن خدائي اقليمن ۾ زندگي ابدي ۽ پرامن آهي، جيڪا ڪڏهن به فنا نه ٿيندي ۽ نه منجهس ڪو ڦيرو ايندو. پهرئين آسمان ۾ ستارا کتل صورت ۾ آهن ۽ هيءُ آسمان کاٻي کان ساڄي طرف گردش ڪري ٿو ۽ ستارا ساڄي کان کاٻي طرف ڪن ٿا. هيءُ ايٿر مان ٺهيل آهن. انساني روح به ساڳيءَ ريت ٺهيل آهي. هي سمورو نظريو هينئر ڪوڙو ۽ باطل نظر اچي ٿو. ارسطوءَ کان گهڻو ۽ گهڻو وقت اڳ ۾ فيثا غورث فيصلو ڏيئي چڪو هو ته ڌرتي گردش ڪري ٿي. ارسطوءَ طرفان ڌرتيءَ کي ڪائنات ۾ مرڪزي مقام ڏيڻ جي ڪري، ڌرتيءَ جي حالت ۾ ڪو به فرق پيدا نٿو ٿئي. ڌرتي ڀلي ڪائنات جي مرڪز ۾ ڇو نه هجي پر سندس تقدير سندس ڳولائيءَ ۾ رکيل آهي. ارسطوءَ جي هن نظريي کي مسلمان عالمن ۽ مفڪرن ڪنهن حد تائين قبول ڪيو ٿو ڏسجي پر قرآن مجيد جي ڪن آيتن مان ڌرتيءَ جي ساڪن هجڻ جو اشارو ملي ٿو ۽ سج ۽ ستارا گردش ۾ رهن ٿا پر ڪن آيتن ۾ هن ڳالهه جو وڏي صفائي ۽ وضاحت سان ذڪر ڪيو ويو آهي ته جيتوڻيڪ جبل بيٺل نظر اچن ٿا پر حقيقت ۾ اهي ڪڪرن کان به وڌيڪ تکا هلي رهيا آهن. جنهن ڳالهه ۽ اشاري مان سڌو سنئون ڌرتيءَ جي گردش ڪرڻ جو خيال ملي ٿو.
انساني حياتي لاءِ حرارت عزيزي تمام ضروري آهي، جنهن جي جاءِ دل ۾ آهي، جيڪا وري عقل جي جاءِ ۽ مرڪز آهي. دماغ بدن جي ٿڌي ۾ ٿڌو ۽ مرطوب حصو آهي ان ڪري پنجن حواسن مان ٽن حواسن ڏسڻ، ٻڌڻ ۽ سنگهڻ کي دماغ ۾ رکيوويو آهي. چکڻ ۽ ڇهڻ کي عام فهم سميت قلب سان ڳنڍيو ويو آهي. جن جانورن جو ذڪر ارسطو ڪيو آهي، انهن مان گهڻا خيالي، فرضي ۽ ڏند ڪٿائي قسم جا آهن. ارسطوءَ جا ايشيائي پوئلڳ ايترا ته انڌا ۽ ڪم عقل هئا جو هنن انهن کي سچو سمجهي کڻي مٿن اعتبار ڪيو آهي ۽ تقليد ڪئي اٿائون.
يورپي متڪلمين وري ساعت متحرڪ، عاملن ۽ آسماني ستارن جي عقل کي ملائڪن جي شڪل ڏيئي ڇڏي آهي.
سقراط، استدلال جي فن کي هڪ موضوع جي صورت ڏني هئي، افلاطون ان کي جدلياتي بنائي ڇڏيو. ان کي منطق جي صورت ۾ هڪ علم جي حيثيت ڏيڻ جو شرف ارسطوءَ کي نصيب ٿيو، ان ڪري مسلمان مفڪرن، سندس جس نه وڃايو ۽ کيس عظيم منطقيءَ جي نالي سان ياد ڪن ٿا.
ارسطوءَ جي علم منطق جو تعلق زبان، صرف نحو ۽ خطابت سان آهي. هن جو بنياد نظرين تي ٻڌل آهي. هن علم کي يوڊيمس ۽ ٿيوفرسٽس وڌائي زور وٺايو. ايتري قدر جو بعد ۾ رومن، يوناني، مصري ۽ شامي عامن ان کي باقاعدي هڪ علمي موضوع بنائي ڇڏيو. هن علم کي تحقيقاتي علم جو منڍ ۽ صحيح فڪر ڪرڻ جو علم يا سائنس ڪري چوندا هئا. فڪر ڪرڻ معنيٰ عقل کان ڪم وٺي استدلال ڪرڻ يا ڪليات مان جزيات ٺاهڻ، نتيجا فيصلن سان ٺاهيا ويندا آهن، جن کي جڏهن ٻوليءَ ۾ ادا ڪبو آهي ته کين Proposition (قضايا) چئبو آهي. فيصلا وري نظرين مان ٺهندا آهن، جن کي اصطلاحن ۽ لفظن ۾ ادا ڪبو آهي. نظريا ثابتين تي ٻڌل هوندا آهن، جيڪي ارسطوءَ جي قول موجب هيٺين ڏهن قسمن يا درجن مان هڪ هيٺ اچن ٿا پر ڳڻپ ۾ هو فقط اٺن جو ذڪر ڪري ٿو يعني 1- جوهر، 2- وصف ، 3-انداز، 4- تعلق، 5- مڪان، 6- وقت يا زمان، 7- بيهڪ، 8-حالت، 9-فعالي، 10- غير فعالي.
عربيءَ ۾ منطق جي فن ۾ (Catagories) ‘درجن’ کي مقولات ۽ Proposition کي ‘قضايا’ چئبو آهي، جن کي ‘ڪلي ۽ جزوي’، ‘مثبت ۽ منفي ’ ۾ ورهايو ويو آهي. جيڪڏهن ڪو شخص ڪل بابت اقرار يا انڪار ڪري ٿو ته اسين ان کي Contradiction يا ‘ابتڙ’ سڏيون ٿا.وري جڏهن ڪلي مثبت، ڪلي منفيءَ جي مقابلي ۾ پيش ٿئي ٿو ته اسان ان کي ضد سڏيون ٿا. Syllogism يا مقدمو ان کي چئجي جنهن ۾ ڪنهن ڳالهه کي اڳ ۾ قبول ڪري ۽ جنهن ۾ Premisesيا تمهيدون هونديون آهن، جن ۾ مکيه کي ڪبريٰ ۽ گهٽ کي صغريٰ چئبو آهي ۽ وچين ‘قطعي قياس جي حد’ Middleterm هوندي آهي. جنهن جي وسيلي ڪبريٰ ۽ صغريٰ جي پاڻ ۾ ڀيٽ ڪئي ويندي آهي. Middle term يا ‘قطعي قياس جي حد’ جي مختلف تعلقات جي ڪري ٽي Figins of Syllogism ملن ٿيون. Syllogism يا مقدما ٻن قسمن جا آهن. 1-Inductive (استقراريه) ۽ Deductive ( استخراجيه).
استقراريه طريقو ان کي چئجي جنهن ۾ خاص کان عام نتيجي تي پهچجي ٿو ۽ استخراجيه طريقي ۾ عام کان خاص نتيجي تي پهچجي ٿو. پهرئين طريقي ۾ جزي مان ڪل ۽ پوئين ۾ ڪل کان جزي جو نتيجو نڪري ٿو. استقراريه ۾ ڪبري! ۽ وسطيٰ کي صغريٰ سان ثابت ڪجي ٿو ۽ تجربي مان حاصل ڪن نتيجن کي نظر ۾ رکجي ٿو.
ارسطو ان ڪري هن ڳالهه تي زور ڪو نه ٿو ڏئي ته استقراريه يا ثابتيءَ کي دليلن پيش ڪرڻ وقت آخري سچ سمجهڻ گهرجي.
هندستان اندر ڀوتي (515-607) ۽ ڊگنگا (500ع) منطق تي پراڻا ليکڪ آهن پر هندن جي نظر ۾ منطق (ترڪيانيا يا ساسترا) کي جدا علم جي صورت ڏني وئي آهي. ڀارت جي ڇهن فڪري ڌارائن مان هر هڪ مڪتبه فڪر پنهنجو منطقي نظريو قائم ڪري سگهي ٿو. وائيسيتڪا مڪتبه فڪر جي پائي وجهندڙ ڪنابا هيٺين (تيارتا) مقولات جو ذڪر ڪيو آهي. 1-وراويا (جوهر) 2- گناگڻ (وصف) 3- ڪرما (عمل) 4- سمانيا (فرقو) 5- وسيشا (فرق) 6-سما وايا (دائمي ورثو)، جن ۾ بعد ۾ اڀاوا (منفي) کي به شامل ڪيو ويو. هي ست مقولات وري وڌيڪ قسمن يا درجن ۾ ورهايل آهن جيڪي موشڪا (آزادي) ڏانهن وٺي وڃن ٿا.
Syllogism يا مقدمي ۾ اسين ٻن حقيقتن کي گڏ ڪري، انهن مان هڪ ٽين حقيقت کي ظاهر ڪريون ٿا. جيڪڏهن ڪي به ٻه شيون ساڳئي نوع يا مبدا جي پڇاڙيءَ مان نڪرن ٿيون ته کين هڪ ٻئي جو ضد سڏيو وڃي ٿو پر جڏهن هڪڙي حقيقت ٻئي جي لاءِ منفي آهي ته مخالف يا Contradictory سڏجي ٿو. مابعدالطبيعات ۾ ڪل اوائلي جوهر آهي، جنهن مان جزوي ڦٽي نڪرن ٿا پر منطق جي مقولات ۾ جز اوائلي جوهر آهي ان ڪري Proposition ڪنهن حقيقت جي نفي ڪندڙ يا مثبت ڪندڙ ٿئي ٿو. هي آهي منطق جيڪو ارسطوءَ دنيا کي سيکاريو ۽ بعد ۾ مفڪرن ان کي هڪ علم جي صورت ڏيئي ڇڏي.