نفاهة الانس:
نور الدين جامي 1414ع کان 1492ع تائين، پنهنجي همعصر عظيم شاعرن، مذهبي عالمن ۽ صوفين مان هڪ عظيم شخصيت ۽ عالم ليکيو ويو آهي. سندس بزرگ، دشت (اصفهان) مان لڏي اچي خراسان ۾ جام نالي ڳوٺ ۾ ويٺا هئا. هو هڪ وڏو مصنف به هو. هن ڪيترائي ڪتاب لکيا آهن جن مان هيٺيان مشهور ۽ مفيد ڪتاب آهن:
1- نفاهة الانس. هي صوفي بزرگن جي سوانح حياتي تي لکيل آهي. هي ڪتاب يورپي عالمن ۾ مقبول آهي.
2- اشاعت اللمعات: هي ڪتاب عراقيءَ جي اللمعات جي شرح آهي.
3- موسيقيءَ تي هڪ ڪتاب.
4- بهارستان: سعديءَ جي گسلتان جي طرز تي.
5- سلسله الذهب: ثنائيءَ جي حديقه جي طرز تي.
6- وامعھ: فصوص الحڪم جي شرح.
7- ناقدا النصوض: صدر الدين جي نصوص تي شرح ۽
8- لوائھ (جهلڪيون) : هن ڪتاب جو يورپي زبانن ۾ ترجمو ڪيو ويو آهي.
اسلامي فلسفي جا ٻه نمونا آهن:
1- اشراقي-جيڪو ادراڪ کي علم جو وسيلو سمجهي ٿو.
2- مشاعي- جيڪو حواسن ۽ عقلي دليلن تي زور ڏئي ٿو.
ساڳيءَ طرح صوفين جا به ٻه مڪاتب فڪر آهن.
1- هم اوست (سڀ هو آهي)
2- همه از اوست (سڀ ان جي طرف کان آهي)
تصوف کي سمجهڻ جا هيٺيان طريقا آهن:
1- مثالن، قصن ۽ پرولين وسيلي: هن طريقي ۾ ثنائي، عطار ۽ رومي شامل آهن.
2- رومانوي شاعريءَ وسيلي: جيئن نظامي، گنجوي.
3- فلسفياڻي نموني: هن ۾ ابن العربي، شبستري، جامي ۽ قونوي اچي وڃن ٿا.
جاميءَ جي لوائھ جو بنياد قرآن مجيد جي آيتن تي ٻڌل آهي جنهن تي هن فلسفي جو رنگ چاڙهيو آهي. اسلامي تصوف جو تعلق قرآن مجيد ۽ حديث سان آهي. جنهن ۾ عيسائيت ۽ ويدانيت واري رهانيت جي پوءِ به نه آهي. رهانيت جو تجرد ۾ اعتقاد آهي پر صوفي بزرگ دنيا داريءَ کان پاسيرو رهندي به ازدواجي زندگي گذاريندا هئا. شيخ عبدالقادر جيلاني ؓ جيڪو هڪ برگزيده صوفي شمار ڪيو وڃي ٿو ، وڏي عيال ۽ گهڻن ٻارن جو پيءُ هو.
”لوائيه“ جو اختصار هي آهي:
لائيه نمبر -1: الله تعاليٰ انسان کي ان ڪري هڪڙي دل ڏني آهي ته هو فقط هڪ الله تعاليٰ سان محبت ڪري.
لائيه نمبر-2: تفرقي- معنيٰ دنيا جي مادي شين سان محبت رکڻ. جمعيات تفرقي جو ضد آهي جنهن جو مطلب آهي هر مادي شيءِ کي ڦٽو ڪري الله تعاليٰ سان محبت ڪرڻ.
لائيه نمبر -3: الله تعاليٰ کان منهن موڙي غير الله کي ڏسڻ.
لائيه نمبر -4: الله کان سواءِ هر شيءِ فاني آهي ۽ ضرور ختم ٿي ويندي. خواهشن ۽ شهوتن جو شوق اجايو آهي، ان ڪري مادي شين کي ڇڏي باقي، يعني الله تعاليٰ جي ذات سان محبت ڪيو.
لائيه نمبر-5: الله تعاليٰ جمال مطلق آهي، ان ڪري هر صورت ۾ نظر ايندڙ حسين شيءِ سندس جمال۽ ڪمال جو ترورو آهي.
لائيه نمبر-6: سموروانساني جسم مادو آهي پر روح جي هجڻ جي ڪري هيءُ به پاڪ آهي. ان ڪري جنهن به شيءِ تي سندس توجهه ٿيندو ته، هو به انهيءَ شيءِ وانگر ٿي پوي ٿو. فيلسوفن جو خيال آهي ته، جڏهن نفس ناطقه تي حقيقت جي روشني پوي ٿي ته، هو به هڪ حقيقت ٿي پوي ٿو. مولانا رومي به مثنويءَ ۾ چيو آهي ته: ” اي ڀاءُ تون هڪ خيال آهين. جيڪڏهن تنهنجو خيال هڪ گلاب جو گل آهي ته، تون هڪ چمن آهين، جيڪڏهن ڪنڊو آهين ته تون باهه جو ٻارڻ آهين.“
ان ڪري تون پاڻ کي پنهنجي نظر کان بچاءِ ۽ انهيءَ وجود ڏانهن توجهه ڪر، جنهن جي مقابلي ۾ ٻيو سمورو وجود سندس جمال جو عڪس آهي ۽ سندس ڪامل هجڻ جي تصديق ڪري ٿو. تون ان ۾ اوستائين نهاريندو رهه، جيستائين تون ان ۾ گم ٿي وڃين ۽ تنهنجو نعرو اناالحق مان ڦري هوالحق ٿي پوي.
لائيه نمبر-7: تنهنجي دل سندس خيال کان خالي نه هجي. تون هلندي چلندي، کائيندي، پيئندي، ڳالهائيندي، ٻڌندي، سمهندي، جاڳندي سندس خيال ۾ رهه.
لائيه نمبر-8: تون نه فقط عمل ۾ هن سان گڏ رهه پر پنهنجي روح ۾ هن کي سماءِ مادي دنيا کان پري رهه، جيستائين تون پنهنجي وجود کي وڃائي نه ويهين ۽ فقط هن جي ذات تنهنجي دل ۾ رهجي نه وڃي.
لائيه نمبر-9: فنا جو مطلب آهي، پنهنجي نفس کي سندس وجود جي حقيقت جي روشنيءَ ۾ ڏسڻ، ايتري قدر جو سندس وجود جي حقيقت کان سواءِ باقي سمورا خيال ختم ٿي وڃن. فنا جي معنيٰ آهي، خود فنا جي خيال کان بي خبر ٿي وڃن.
لائيه نمبر-10: وصل جي معنيٰ آهي، دل کي سچ کانسواءِ باقي سمورين شين کان پاڪ ڪرڻ، هن جو مطلب آهي هڪ خدا ۾ نه رڳو ايمان رکڻ پر شامل ٿي وڃڻ.
لائيه نمبر-11: دنيا جي شين سان محبت رکڻ سان، تنهنجي ۽ الله تعاليٰ جي وچ ۾ تعلق پيدا ٿي نه سگهندو. خواهشن کي ترڪ تنهنجي ڪرڻ سان فڪر جو مقام حاصل ٿيندو.
لائيه نمبر-12: جڏهن ڪنهن سالڪ کي الله تعاليٰ جي ذات بابت خيال ڪرڻ ۾ سرور محسوس ٿئي ته، هن کي گهرجي ته انهيءَ احساس کي وڌيڪ مصبوط ڪرڻ جي ڪوشش ڪري.
لائيه نمبر-13: حق جي جوهر تي ڪثرت جي ظهور جو ڪو به اثر نٿو پوي. هن جي ذات انساني ادراڪ، عقل ۽ حواسن کان بالاتر آهي.
خود دل جي اکين سان به کيس ڏسي نٿو سگهجي.
لائيه نمبر-14: وجود جي معنيٰ آهي:
1- وجود جي حالت يا تصور ۾ موجود هجڻ.
2- حقيقي وجود يا حق، حياتيءَ جو جوهر سندس طرفان هڪ حادثو آهي، ڇاڪاڻ ته هر وجود سندس مخلوق آهي. جيڪڏهن هو کيس تخليق ڪرڻ بند ڪري ڇڏي ته ڪائنات ختم ٿي ويندي.
لائيه نمبر-15: الله تعاليٰ جون صفتن تصور ۾ ڌار آهن پر حقيقت ۾ منجهس سمايل آهن. ان جو مطلب هي آهي ته، صفتن کي سندس وجود کان ٻاهر ڪو به وجود نه آهي يا ان جو مطلب آهي. نالا ۽ صفتون سندس مظهر آهن.
لائيه نبمر-16: وجود حقيقي هڪ وحدة آهي. جڏهن پهرئين ظهور ۾ هن پاڻ کي پاڻ تي ظاهر ڪيو ته، علم، نور، وجود ۽ حضور جون صفتون پيدا ٿيون. ٻئي ۽ ٽئين ظهور ۾ انهن ڪثرت جي شڪل اختيار ڪئي. ڪثرت ظهور جي تڪميل ڪئي ۽ جوهر کي لڪائي ڇڏيائين، جيڪو ڪثرت جي ظهور جي وڌڻ سان وڌيڪ مخفي ٿيندو وڃي ٿو.
لائيه نمبر-17: پهرئين تعين (نزول) جو نالو احديات رکيو ويو جيڪا هڪ سادي قوت آهي، جڏهن صورتون ۽ صفتون کيس پختو ڪن ٿيون ته، هن جو نالو واحديات رکيو ويو، جنهن ۾ الاهيات ۽ ربوبيات غالب آهن ۽ صورتون جن ۾ وجود حقيقيءَ کي هنن نالن هيٺ تصور ڪيو وڃي، انهن جو نالو حقائق الاهيه رکيو ويو. هن غلاف چڙهڻ جي ڪري حقيقت، وجود جي ڪثرت ۾ تبديل نٿي ٿئي. جوهر واحديات جي ڪل جو حصو آهن، جن تي عالم ارواح، عالم مثال-غائب اقل،حس، شهادت، ماضي، حال ۽ استقبال جو ڪو به اثر نٿو پوي. صفتن جو، ڪنهن به صورت ۾ ظهور، روحاني توڙي مادي مجموعو سندس وحدة ۾ سمايل آهي.
لائيه نمبر-18: جيڪڏهن اسين نمايان فردي خاصيت کي ڪڍي وٺنداسين ته، فرد پنهنجي خاص نوع ۾ سڃاتا ويندا ۽ جيڪڏهن تفريق ڪبي ته هو پنهنجي نوع يعني حيوانن ۾ داخل ٿيند. ان بعد جسمن۾ جيڪي وڌن ٿا، ان بعد جوهر ۾، جوهر وري حادثاتي ۽ پوءِ لازمي ۽ آخرڪار مطلق جيڪوپاڻ اڪيلو وجود رکي ٿو. هي تفاوت سندس صورتن جي شڪل وٺن ٿا.
لائيه نمبر-19: اسين جيڪي ڪثرت ۾ ڏسون ٿا، اهو ثابتي نه آهي ته اهي هڪ ڪل جا حصا آهن پرن ان جون بنيادي صفتون آهن جيڪي سندس وحدة اثر نٿيون ڪن. الله تعاليٰ کي هر وجود جو اهڙيءَ ريت علم آهي، جهڙيءَ ريت ڪنهن سبب کي پنهنجي اثر جو علم ٿئي ٿو.
لائيه نمبر-20: صفتن جو ظهور يا مخفي ٿيڻ سندس جوهر تي ڪو به اثر نٿو ڪري.جهڙيءَ ريت سج پاڪ ۽ ناپا ڪ ٻنهي شين کي روشني ڏئي ٿو پر انهيءَ جي پاڪائي ۽ ناپاڪيءَ جو مٿس ڪو به اثر نٿو پوي.
لائيه نمبر-21: مطلق کي اضافي جي ڪا به ضرورت نه آهي، سواءِ پنهنجي ظهور لاءِ پر اضافي کي پنهنجي وجود جي بقا لاءِ مطلق جي ضرورت پوي ٿي.
لائيه نمبر-22: موجود شيون وجود جو ظهور آهن، پنهنجي رنگ جي نسبت ۾ يا خود الله تعاليٰ جي ذات ساڳي نسبت سان، اهڙيءَ طرح جو حقيقتون وجود جي تهه خاني۾ هميشه مخفي رهن ٿيون ۽ سندس محسوس صفتون ٻاهرينءَ طرح سان ظاهر ٿين ٿيون. ان ڪري هر ڪا شيءِ يا پاڻ الله تعاليٰ آهي يا سندس حوادث جو ظهور آهي. پوئين صورت ۾ اها ظهور ڪيل ذات صفت هوندي آهي. اها جيتوڻيڪ موصوف کان جدا نظر اچي ٿي پر حقيقت ۾ ٻئي ساڳيون آهن.
لائيه نمبر-23: الله تعاليٰ جو سڄي وجود تي اثر آهي، ڀلي ته سندس اسماءِ مختلف هجن ۽ سندس صفتون مختلف درجن ۾ موجود هجن، جهڙيءَ طرح سج گرمي ۽ روشنائيءَ جي جدا جدا درجن ۾ چمڪي ٿو، سندس ڪي ترورا تيز ۽ ڪي جهڪا ٿين ٿا ۽ تروري کي مخصوص ڪرڻ لاءِ ڌار نالو ڏنل هجي. جيڪڏهن ڪو سندس وڏن نالن مان الله، رحيم، رحمان نالو ان کان سواءِ ڪنهن ٻئي کي ڏيندو، جيڪو نالو سندس الله مخصوص ڪيل آهي ته، اهو ڏوهه جو ڪم ٿيندو. اهڙيءَ ريت مخلوق جو نالو خالق کي ڏيڻ غلط آهي ۽ اهو هڪ اجائي وهم کان سواءِ ٻيو ڪجهه به نه آهي.
لائيه نمبر-24: الله تعاليٰ جي ذات واحد آهي پر جڏهن کيس سندس درجن ۾ تصور ڪيو وڃي ٿو ته، جدا نالا رکڻا پون ٿا. مثلاً:
1- اهو مخفي، پاڪ ۽ سمورين اضافتن کان پاڪ آهي، اهو يترو ته لڪل آهي جو ڪنهن به طرح سمجهائي نٿو سگهجي.
2- پهريون تعين يا ظهور يا عقل ڪل- يا حسب ڪل سڏجي ٿو. هو پنهنجي وجود ۾ ضروري ظهور رکي ٿو.
3- احديات يا نفس ڪل جي صورت ۾ ظهور کي الاهيات يا (سنسڪرت ۾) ايشور سڏجي ٿو.
4- ڪثرت ۾ ظهور کي وجود چئجي ٿو، هي نالن جو ظهور آهي.
لائيه نمبر-25: شيخ ابن العربي چوي ٿو ته، هيءَ ڪائنات حوادث مان ٺهيل آهي، جيڪي هڪڙي جوهر سان لاڳاپو رکن ٿا. ڪائنات جي هر شيءِ، هر گهڙي ۽ هر ساعت ۾ سدائين تغير ۽ تبديل ٿيندي رهي ٿي. (جوهر ۽ ڪو به ڦيرو نٿو اچي) اشعرين جو به خيال آهي ته، ڪائنات ۾ ڪنهن به شيءِکي دوام حاصل نه آهي. مگر حسبانيه مڪتبه فڪر موجب: هر شيءِ ۾ جوهر موجود رهي ٿو. هر شيءِ حادثو آهي يا جوهر آهي. پر اُهي ٻئي نظريا صحيح نه آهن. اشعري ان ڪري غلط آهي ته، هو گهڻن جوهرن جي آزاد وجود جا قائل آهن، جن تي حوادث انحصار رکن ٿا ۽ حسبانيه ان ڪري غلط آهن ته هو الله تعاليٰ جي ذات جي صورتن ۽ حادثن ۾ ظهور جا قائل نه آهن، حقيقت ۾ سندن ظهور هردم جاري آهي، جيڪو هر گهڙي تازو آهي. (ان ڪري ڪائنات زنده آهي).
پهريون ظهور ساڳيو ٻيو نه آهي. سمورا ظهور سندس جمال ۽ جلال جي نالن ۾ نوان ٿيندا رهن ٿا. هي اسماءَ جو ظهور بنا بيهي رهڻ جي، جاري آهي ۽ هڪ سلسلو ٺاهيو بيٺا آهن. اهڙي طرح هيءَ ڪائنات هر گهڙيءَ پيدا ٿيندي فنا ٿيندي، وري پيدا ٿيندي رهي ٿي. هي هڪ حوادث جو سلسلو آهي. هر ڪا شيءِ جيڪا حادثي جي نسبت ۾ جوهر ڏسڻ ۾ اچي ٿي. الله تعاليٰ جي جوهر جي نسبت ۽ حادثو ٿي پوي ٿي. ان ڪري هڪڙو ئي الله تعاليٰ جو جوهر سچو جوهر آهي جيڪو ظهور جي ٿلهن پردن ۾ لڪل آهي. جنهن کي عيان ثابته جون صفتون آهن يا مقرر ٿيل قائم نظريا آهن، جيڪي سندن علم ۾ موجود آهن. ظاهري شيون هنن قائم ٿيل نظرين جو عڪس آهن، جيڪي هميشه لا شيءِ رهن ٿا. سچو وجود ۽ ان جا مظاهر هڪ حقيقت آهن، جيڪي عيان ثابته جي صفتن ۽ اثرن۾ ڍڪيل آهن، جنهن جي جوهر تي ڪنهن جو به اثر نه آهي. هيءَ سچي ۽ مڪمل وحدت آهي.
لائيه نمبر-26: سموريون ظاهري صفتون، احوال ۽ اعمال انهيءَ وجود ڏانهن منسوب ڪرڻ گهرجن. جيڪو انهن۾ ظاهر ٿين ٿا. جيڪڏهن انهن ۾ ڪا ڪوتاهي نظر اچي ٿي ته اها نيڪيءَ جي ڪميءَ جي ڪري آهي يا اهڙي شيءِ جي ڪري آهي جيڪا ان ۾ موجود هجڻ گهربي هئي. فلسفي جي نظر ۾ بدي هڪ اضافي اصطلاح آهي. جيئن ڪو خوني ڪنهن جي حياتي ختم ڪري ٿو ته، ان جي معنيٰ آهي ته، هن فوتيءَ جي حياتيءَ کي ڪامل ٿيڻ کان روڪيو آهي.