اخلاقيات
الله تعاليٰ انسان کي عقلي نفس ۽ حيواني نفس نعمتن سان نوازيو آهي. انسان پنهنجي عقلي پهلوءَ ۾ آزاد آهي پر پنهنجي حيواني نفس جي ڪري خواهشات جي ڄار ۾ ڦاٿل آهي. مادي شين تي انحصار ڪرڻ سندس وڏي ۾ وڏي ڪمزوري (بدي) آهي ۽ پنهنجي داخلي وجود سان ميلاپ يا وصل ۾ سندس سچي آزاديءَ (نجات) جو راز سمايل آهي. انهيءَ وصل وسيلي هو پنهنجي حيواني نفس کان آزاد ٿي، پنهنجي خواهشات (شهوات) تي ضابطو رکڻ سان عقلي نفس يا وجود اعليٰ ڏانهن توجهه ڏئي سگهي ٿو. افلاطوني نيڪي اها آهي، جنهن لاءِ افلاطون خود چار اصول مقرر ڪيا آهن جن۾ نوس يا عقل شامل رهي ٿو.
هي عقل ئي آهي جيڪو انسان جي رهبري ڪري ٿو ۽ سندس اعمالن کي ضابطي ۾ هلائي ٿو. نيڪ عملن سان گڏ نيڪ خيال هئڻ گهرجي ۽ شهوات کان پرهيز ڪرڻ لازمي آهي. جڏهن سندس دل پاڪ ٿي وڃي ٿي ته ان بعد کيس ايترو انتظار ڪرڻ گهرجي جيستائين الله تعاليٰ جو فضل ۽ ڪرم اچي ساڻس شامل ٿئي. ان وقت کيس موقعو ملي ٿو ته هو فيصلو ڪري ته پنهنجي عقلي پهلوءَ ڏانهن ڌيان ڏئي، جنهن جي ڪري کيس الله تعاليٰ جي فضل حاصل ڪرڻ جو موقعو نصيب ٿيو آهي، يا خواهشات (شهوات) جي دنيا ۾ گم ٿي وڃي جنهن جي وسيلي هو مادي جي ظلمات جي اوڙاهه ۾ ڪري پوي ٿو. قرآن مجيد انهيءَ خيال کي هيئن بيان ڪرڻ فرمايو آهي:
”هن (روح) تي ظاهر ڪيو، سندس سچ کان مڙڻ ۽ بدي کان بچڻ، جيڪڏهن هو پاڪائي حاصل ڪندو ته آزاد ٿي ويندو ۽ جيڪڏهن پاڻ کي خراب ٿو ڪري ته هو ناڪام ٿئي ٿو.“
پلوٽينس جي خيال موجب نيڪي روح جي سجاڳي ۽ گناهه (بدي) ننڊ آهي جنهن مان نفس کي اخلاق، نيڪي ۽ صحيح علم وسيلي جاڳائي سگهجي ٿو.
انسان جا هي ٽي درجا يا قسم آهن:
1- جيڪي مادي ڪائنات جي ظلمات ۾ غرق هجن.
2- جيڪي مادي دنيا کان بالا ۽ روحاني پاڪائيءَ جي طرف مائل هجن، جن کي نيڪ سڏي سگهجي ٿو.
3- جيڪي الله تعاليٰ سان واصل ۽ مڪمل انسان آهن.
قرآن مجيد ۾ ساڳيءَ ريت ورهاست ڪيل آهي. قرآن مجيد ۾ فرمايو آهي ته:
” توهان ٽن قسمن جا ٿيندؤ، 1- جيڪي سڀ کان اڳ ۾ هوندا، جيڪي سندس (الله تعاليٰ جي طرف) ويجها آهن نعمت جي باغن ۾، 2- نيڪ بختيءَ جا ساٿي ٻيا ساڄي هٿ وارا، 3-بدبختيءَ جا ساٿي يا کاٻي هٿ وارا.“ (الواقعه)
نيڪي الله تعاليٰ سان مشابهت رکڻ جو مثال آهي جيڪا عملي ۽ عقلي ڀاڱن ۾ ورهايل آهي.نيڪيءَ جو مقصد آهي دنيا کان منهن موڙي الله تعاليٰ ڏانهن متوجهه ٿيڻ. روحاني طرح فڪر ڪرڻ سان، انسان ابدي حياتيءَ جي نعمت جي اعليٰ منزل حاصل ڪري سگهي ٿو ۽ پنهنجي اعليٰ وجود ۾ نظرياتي جمال کي پسي ٿو. هيءَ منزل ۽ مقام الله تعاليٰ جي ذات جو مشاهدو ڪرڻ آهي، هڪ ابدي خوشي آهي ۽ عملي نيڪي نيڪ اخلاقن ۾ آهي. ذهني ۽ روحاني نيڪي اهو رستو آهي جنهن وسيلي انسان الله تعاليٰ سان وصال حاصل ڪري ٿو.