ڪامل انسان:
عبدالڪريم بن ابراهيم جلي اتر ايران ۾ جيلان صوبي ۾ 1365ع ۾ ڄائو ۽ 1406ع ۽ 1417ع جي وچ ڌاري فوت ٿي ويو. هو 33 ورهين جي عمر ۾ هندوستان ويو. هن يمن ۽ عرب جو به سير ڪيو. هن جا تصوف تي لکيل 30 ڪتاب موجود آهن، جن مان ‘انسان ڪامل’ مشهور آهي. هن ڪتاب جو پروفيسر نڪلسن انگريزيءَ ۾ ترجمو ڪيو. اردوءَ ۾ سندس ترجمو موجود آهي. هن ڪتاب جو اختصار هن ريت آهي:
جليءَ جي خيال موجب: شيءِ يا وجود هڪ خيال آهي، جنهن جو ظاهري مظهر هيءَ ڪائنات آهي. هن خيال جا ٻه پهلو آهن: هيءَ ڪائنات ساڳئي وقت الله تعاليٰ جي ذات وانگر غير مخلوق ۽ مخلوق يعني ڪائنات يا مادو به آهي. هيءَ ساڳئي وقت تي ظاهر به آهي، باطن به آهي، هر پهلوءَ کان سندس نالو جدا آهي. مثلاً. (1) وجود مطلق يا خالق وجود جا ٻه پهلو آهن: (الف) اعليٰ يا باطني: اهڙي اونداهيءَ جنهن جو بيان ڪري سگهجي ۽
(ب) ظاهري پهلو: جنهن کي احديات يا هيڪڙائي سڏجي ٿو. (2) وحدت، توحيد يا ايڪائيءَ جا ٻه پهلو آهن : (الف) بي صفاتي ۽ (ب) ڪثرت جي حقيقت. (3) واحديت- جنهن هيڪڙائيءَ ۾ ڪثرت آهي، سندس نالن (اسماء) ۽ صفتن وسيلي ظاهر ٿئي ٿي جنهن جو نتيجو آهي ڪائنات جو ظاهر ٿيڻ.
اهڙيءَ ريت چئبو ته هي ڪائنات شيءِ ۽ لا شيءِ ٻئي آهي. ان ڪري ئي هي انسان مطالعو ۽ تحقيق جو موضوع بنجي سگهي ٿي ۽ تڪميل جو وسيلو ٿي سگهي ٿي. صفتون انهن حقيقتن جو نالو آهي، جن کي ڪائنات جي صورت ڏني ويئي آهي.
الله تعاليٰ جي هر نالي ۽ صفت جو پنهنجي قسم جو ظهور آهي. جيڪو انهن مان روشني حاصل ڪري ٿو، سچو علم حاصل ڪري ٿو ۽ جهڙيءَ طرح انساني صفتن جي اثرن کي ڏٺو وڃي ٿو پر صفتون خود صفتن کي ڏسي نٿيون سگهن. ساڳيءَ طرح مسماءَ لڪل آهي ۽ پنهنجي اسماءِ وسيلي سڃاتي وڃي ٿي.
واحديت جي تحت ٻه منزلون آهن : (الف) رحمانيت، جيڪو تخليق جو براه راست سبب آهي، (ب) ربوبيت يا سنسڪرت ۾ ايشور يعني اهو قانون يا اصول جنهن تي وجود منحضر آهي.
شيءِ، لاشيءِ: يعني الله تعاليٰ ۽ ڪائنات ٻه جدا جدا ۽ آزاد وجودن جا نالا نه آهن پر ساڳي هڪڙي شيءِ آهي. جيئن برف ۽ پاڻي، پاڻيءَ مان برف ۽ برف مان پاڻي ٺهي ٿو. هيءَ ڪائنات الله تعاليٰ جي صفتن ۽ نالن جو مجموعي اظهار آهي، جيڪو پنهنجي ننڍي ۾ ننڍي نموني انساني صورت ۾ پيدا ڪيو ويو آهي.
جيڪڏهن الله تعاليٰ جي ذات کي هيولا يا جوهر سمجهيو وڃي ته انسان کي حادثو چئي سگهجي ٿو. هن تي ڪا به حد مقرر ڪري نٿي سگهجي. خود صفتن جي نالن ۾ جيڪي سواءِ ظاهري پهلوءَ جي جنهن ۾ هر شيءِ محدود ڏسڻ ۾ اچي ٿي، هن ڪائنات جي ڪثرت جي روپ ۾ ظاهر ٿين ٿيون.
جيڪڏهن ڪائنات کي خالق کان ڌار ڪبو ته ان صورت ۾ ڪائنات کي ڪا به ابتدا نه آهي. حقيقت جي ٻن پهلوئن تي غور ڪرڻ سان زمان پيدا ٿئي ٿو. (الف) انساني تخيل کان پري، (ب) ظاهري يا ڪائناتي پهلو، انهيءَ لحاظ کان هر شيءِ الله تعاليٰ آهي، اها ان ڪري ته هوءَ سندس وجود جي ڪري ئي قائم آهي.
انسان، الله تعاليٰ کي تشبيهه وسيلي سمجهائي سگهي ٿو يا ڪائنات جي مظاهر جي صورت ۾ يعني ڪثرت جي صورت ۾ يا تنزيه وسيلي، جنهن ۾ ڪا به تشبيهه نه آهي پر کيس سندس مخلوق کان ڌار ڪرين نٿو سگهجي، هو پاڻ کي پاڻ ۾ ظاهر ڪري ٿو.
سندس مکيه صفتون آهن: (1) جمال يا سونهن، جنهن جي ڪري ڪائنات جي هر شئيءِ حسين آهي، (2) جلال يا طاقت، (3) ڪمال،
(4) حيات، (5) علم، (6) ارادو جنهن جا نَوَ پهلو آهن، جن ۾ آخري پهلو عشق آهي، جنهن ۾ عاشق ۽ معشوق گڏجي هڪ ٿي وڃن ٿا، (7) قدرت، (8) سميع ۽ (9) بصير.
الله تعاليٰ جو هر اسم، انساني دل کي جدا قسم جو نور بخشي ٿو جنهن وسيلي انسان جو هڪ پهلو پاڪائي حاصل ڪري ٿو ۽ ڦري الله تعاليٰ جي اسم جو اثر ٿي پوي ٿو. مٿاهين منزل تي صفتون سالڪ جي دل تي اثر پيدا ڪن ٿيون ۽ پنهنجي اهليت ۽ پاڪائيءَ آهر پوي ٿو ۽ هو روشن ڪن ٿيون. ڪن تي وري حياتيءَ جي صفتن جو اثر پوي ٿو ۽ هو ڪائنات جي حياتيءَ سان گڏجي هڪ ٿي وڃن ٿا. ٻين سالڪن تي علم جو اثر پوي ٿو، اهڙي ريت الله تعاليٰ جي هر صفت جو پنهنجو مختلف اثر آهي.
هڪ ڪامل انسان هر وقت ڪنهن نه ڪنهن نالي جي اثر هيٺ رهي ٿو. هن ۾ سموريون صفتون ظاهر ٿين ٿيون. نالا کيس روشن ڪن ٿا ۽ سالڪ وري پنهنجي حياتي ۽ نيڪيءَ سان هن ڪائنات کي روشن ڪري ٿو.
سالڪ الله تعاليٰ جو نقل، ماڊل، نمونو، عڪس يا آئينو آهي جنهن ۾ الله تعاليٰ جي صفتن جي پوريءَ ريت صفت ڪيل آهي. هو خالق ۽ مخلوق جي وچ ۾ هڪ ڪڙي آهي. انسان ظاهر ٿيل صفتن کي تصوف ۾ امانت چئي ٿو. قرآن مجيد ۾ فرمايل آهي ته ، ”اسان آسمانن کي امانت آڇي ۽ ڌرتيءَ ۽ جبلن کي پڻ پر هنن کڻڻ کان انڪار ڪيو ۽ ڊڄي ويا. پر انسان ان کي قبول ڪيو ۽ برداشت ڪيو. هو (پاڻ تي ) ظلم ۽ انهيءَ قيمت کان) بي خبر هو.“
مطلب ته ڪامل انسان هن ڪائنات جو روح ۽ سندس زندگي آهي. هن لاءِ ضروري نه آهي ته پاڻ کي دنيا جي ماڻهن اڳيان ظاهر ڪري ، پوءِ سندس وجود دنيا ۾ نيڪي ۽ امن قائم ڪري ٿو. حقيقي حالت ۾ هو هڪ روح آهي جنهن کي جدا جدا نالا ڏنا ويا آهن. مثلاً: حقيقت محمدي، القلم، عقل اول، روح القدس وغيره.
انسان هنن شين مان ٺهيل آهي:
(1) جسم يا صورت (ظاهري حالت ۾)، (2) روح (باطني حالت ۾،)
(3) سر (خودي يا خودشناسائي)، (4) روح القدس، جنهن لاءِ قرآن مجيد ۾ فرمايو ويو آهي ته: ” مون منجهس پنهنجو روح ڦوڪيو.“
روح القدس سان گڏ خودي ۽ خودشناسائيءَ جو احساس کيس ڪامل بنائي ڇڏي ٿو. هيءَ آهي خودي يا خودشناسائيءَ جي سچي معنيٰ.
چيو وڃي ٿو ته، عرش اٺن ملائڪن جي ڪلهن تي بيٺل آهي ۽ انساني قوتون به ساڳيون اَٺ آهن. عقل هيٺين درجن ۾ ورهايل آهي: (1) عقل اول يا عقل ڪُلي يا ڪائناتي عقل، (2) عقل انساني، (3) وهم يعني جذباتي فيصلو، (4) فڪر، (5) خيال يعني ڪنهن شيءِ کي هڪ ڀيرو ڏسي، سندس صورت يا احساس کي حافظي ۾ ويهاري ڇڏڻ، (6) مصوره، (7) حافطو،
(8) ذاڪره ۽ (9) نفس.
انساني قلب انسان جي اندر الله تعاليٰ جو تخت آهي. هيءُ ڪعبو به آهي ۽ مندر به آهي، انسان سندس فڪر کي قبول ڪري ٿو ۽ هن وسيلي ٻين شين ۾ فرق ڪري سگهي ٿو. انسان هڪ آئينو آهي، جنهن جو هڪ پاسو الله تعاليٰ جي طرف آهي، جنهن تي سندس تجليءَ جو عڪس پوي ٿو. ٻيو پاسو ان جي پٺ آهي. انسان تڏهن ڪامل ٿيندو، جڏهن ٻئي پاسا الله تعاليٰ جي نور سان منور ٿيندا. هن نور وسيلي انسان علم حاصل ڪري ٿو. جلي به انساني روح جا ساڳيا ٻين صوفين وارا درجا ڏنا آهن، يعني: (الف) نفس حيواني، (2) نفس اماره، هي شهوات جو مرڪز آهي، (3) نفس لوامه (ملامت ڪندڙ نفس يا ضمير) ۽ (4) نفس مطمئنه.
جلي،انساني قوتن کي آسماني مظاهرن سان ڀيٽيو آهي پر سندس اهو باب ڄڻ ڪوڙو ۽ فرضي قسم جو باب نظر پيو اچي. هن ۾ ڪا به حقيقت نظر نٿي اچي. سندس خيال موجب مشتري فڪري ڏيکاري ٿو. وينس خيال، سج قلب، مريخ وهم، جيوپيٽر ذڪر. Satum عقل ڪل نور مان پيدا ڪيو ويو آهي. هنن کانسواءِ هڪ آسمان هيولا (مادو آهي.)ٻيو حبا (ائٽم) ٽيون عناصر ۽ (4) طبيعت (فطرت) وغيره.
جلي روحاني ۽ مذهبي ارتقا جي هيٺيان درجا بيان ڪيا آهن: (1) بت پرستي، (2) عناصرن جي پوڄا. (3) فلسفياڻو اعتقاد، (4) ٻن خدائن کي مڃڻ وارو نظريو، (5) مجوسي، (دهريه) (6) برهمڻ، (7) يهودي، (8) عيسائي ۽ (9) اسلام.
هن سموري ارتقائي سلسلي ۾ انسانن کي الله تعاليٰ جي ڪنهن نه ڪنهن صفت يا پهلو جو علم هو. خود اهي جيڪي الله تعاليٰ جي وجود کان انڪار ڪن ٿا، اهي به ٻئي نموني ۾ سندس قائل آهن، فقط نالن جو فرق آهي. بت پرست به اقرار ڪن ٿا ته، الله تعاليٰ جو هر شيءِ تي غلبو آهي. هر هڪ انسان پنهنجي خيال ۾ مست آهي. قران مجيد انهيءَ کي بيان ڪندي فرمائي ٿو ته:
”هر جماعت خوش آهي، جيڪي وٽن آهي.“
ان ڪري چئبو ته هر انسان ڪنهن نه ڪنهن شڪل ۾ سندس عبادت ڪري ٿو، ان ڪري سڄي انسان ذات کي درجي بدر جي نجات حاصل ٿيندي.