مطارديه مڪتبه فڪر:
ابو منصور مطاردي اشعرين سان اختلاف ڪري هڪ نئون مڪتبه فڪر قائم ڪيو. مطارد سمرقند جي ڀرسان هڪ ڳوٺ آهي.
مطاردي جو چوڻ هو ته:
1- الله تعاليٰ غير عادل ٿي نٿو سگهي.
2- تخليق ڪرڻ جي وصف مخلوق اشياءَ کان مختلف آهي.
3- انسان کي پنهنجي عمل تي اختيار حاصل آهي.
4- سڀ نيڪيون (خير) الله جي طرفان آهن پر بدي (شر) سندس طرفان نه آهي، ان ڪري عملن جي جوابداري انسان جي سر تي آهي جنهن لاءِ کيس جزا ۽ سزا ڏني ويندي.
5- الله تعاليٰ انسان تي ناممڪن عمل نافذ نٿو ڪري.
6- ايمان ۾ گهٽ وڌائي نٿي ٿئي.
7- موت جي بستري تي به انسان جو توبه قبول ٿي سگهي ٿي.
8- حواسن وسيلي ڪنهن شيءِ جو ڄاڻڻ علم نه آهي پر حواس علم کي حاصل ڪرڻ جو هڪ وسيلو آهي.
9- ايمان انساني تحقيق جو نتيجو آهي، جنهن بعد هو پڪ سان چئي سگهي ٿو ته، منهنجو هن ڳالهه ۾ يقين يا ايمان آهي. هيءَ ڳالهه ايمان ۾ داخل نه آهي ته آءُ ان ڪري يقين ڪريان ٿو ته هي الله تعاليٰ جو ارادو ۽ منشا آهي.
10- خوشي ۽ غم اضافي احسان آهن. خوش حال يا بدحال ٿيڻ سان انسان کي ڪا به خوشي يا غم نٿو ٿئي.
نجم الدين ابو حفص البضاني مطاردي جي خيالن جو اپٽار ڪندي لکي ٿو ته سندس وڌيڪ نقطا هي آهن:
1- علم جا وسيلا هي آهن:
(الف) حواس (ب) خبار الهامي ڪتابن ۽ حديث مان حاصل ڪيل احوال، (ت) عقل جنهن جا ٻه حصا آهن:
1- اڪتسابي، 2- براهيه.
2- ڪائنات: هي مخلوق آهي، جنهن جا حصا آهن. عنصر (جوهر).
(الف) بسيط يعني روح (ب) مرڪب يعني جسم.
3- عرِض: (حوادث يا صفتون) جيڪي جسم يا روح جا محتاج آهن.
4- الله تعاليٰ: (ڪائنات جو خالق) جو واحد، ازلي، ابدي، عليم، سميع، بصير، قدير ۽ عزيز آهي.
سندس صفتون ازلي آهن، جيڪي سندس جوهر ۾ سمايل آهن. مثلاً، علم، قوت، حياتي، ٻڌڻ، ڏسڻ، قدرت، تخليق ۽ تڪلم وغيره.
5- قرآن مجيد: هي الله تعاليٰ جو غير مخلوق ڪلام آهي.
6- انسان ۽ الله تعاليٰ: انسان کي الله تعاليٰ جو ديدار نصيب ٿي سگهي ٿو.
7- انساني عمل: انساني عمل الله تعاليٰ جي طرفان مخلوق آهي. خير، شر، ايمان، ڪفر، نيڪي ۽ بدي سڀ مخلوق آهن.
8- الله تعاليٰ جا اعمال: اهو ضروري نه آهي ته الله تعاليٰ جا اعمال، انساني مرضي ۽ پسند يا نا پسند موجب هجن.
9- ايمان: ايمان جي معنيٰ آهي الله تعاليٰ جي طرفان هر امر جي تائيد ۽ تصديق ڪرڻ، قول ۽ فعل سان.