دواني:
انساني اخلاق ۾ ڦيري اچڻ جي امڪان کي نظر ۾ رکندي دواني لکي ٿو ته قديم زماني ۾ ارسطوءَ پڻ چيو آهي ته بد ڪردار شخص کي تعليم ۽ سکيا ڏيڻ سان نيڪ بنائي سگهجي ٿو. انهيءَ حجت کي زور وٺائڻ لاءِ قرآن مجيد جا حوالا به ڏنا اٿس. روحاني طاقت جا هيٺين درجن جا قسم آهن.
1- عقلي قلب يا بالادست طاقت جنهن جون ٻيون سموريون قوتون تابع آهن. هن قوت مان خيال، فيصلو، علم حاصل ڪرڻ جي خواهش ۽ شين جي تحقيقات ڪري سگهجي ٿي.
2- وير وٺڻ جي وقت: حيواني جيڪا پنهنجي دفاع ۾ ڪاوڙ، بهادري، ۽ غلبي حاصل ڪرڻ جي خواهشن جي وسيلي اظهار ڪري ٿي.
3- اشتها پيدا ڪرڻ جي قوت: هن ۾ شهوت، شوق، جنسي تعلقات، بک وغيره شامل آهن.
هنن مان هر هڪ قوت کي جيڪڏهن صحيح نموني ۾ استعمال ڪيو وڃي ته نيڪي پيدا ٿئي ٿي. جنهن عقلي قوت مان علم ۽ ڏاهپ، وير وٺڻ جي طاقت مان همت ۽ اشتها پيدا ڪرڻ جي قوت مان رواداري، اعتدال ۽ آزاد خياليءَ جون نيڪيون پيدا ٿين ٿيون.
مٿي ذڪر ڪيل قوتن کي گڏ ڪري آڻڻ سان انساني خيال ۽ عمل ۾ عدل ۽ انصاف جو مادو پيدا ٿئي ٿو.
دواني ۽ ٻيا فيلسوف عقل مان مراد وٺن ٿا، انساني سمجهه، شين جي حقيقت کي ڳولي لهڻ کي عقل چئبو آهي ۽ عقل جي ماتحتي ۾ عمل ڪرڻ جو نالو آهي همت، اعتدال جي معنيٰ آهي ادنيٰ طاقتن کي هڪ ٻئي ۾ گڏجي ڪم وٺڻ.
مٿي ذڪر ڪيل قوتن کي ڪم آڻڻ سان هيٺيون نيڪيون اڀرڻ ٿيون، مثال عقل، ڪنهن شيءِ کي جاچي ڏسڻ، صحيح خيال ڪرڻ، دنياوي ڏاهپ، صحيح قسم جو فرق معلوم ڪرڻ، حافظو، ياد گيري وغيره.
همت: ان قوت مان پنهنجي نفس جي عزت، برداشت، صحيح مقصد، شوق، استقامت، رحم، دماغ ٿڌو رکڻ، حليمائي، بهادري، تحمل وغيره پيدا ٿين ٿيون.
اعتدال مان خوش طبعي، پاڪدامني، سچائي، صبر، رضا، اورچائي، بزرگي، آزادي، سخاوت، باقاعدگي ۽ ربط پيدا ٿين ٿا.
عدل: عدل مان وفادري، انجام جي پوئواري، رحمدلي، برادري، شڪر، ڀائيچارو، سچائي، دوستي، فرمانبرداري، انساني طاقت کان ٻاهر حالتن ۾ راضي رهڻ، ڌنڌي لاءِ چاهت ۽ پنهنجي ڪوتاهين کي قبول ڪرڻ پيدا ٿين ٿيون.
مٿي ذڪر ڪيل نيڪين مان جيڪڏهن ڪنهن ۾ گهٽتائي پيدا ٿي پوندي يا ان جو غلط استعمال ڪيو ويندو ته اها نيڪي ڦري بدي ٿي پوندي. جيئن عقل مان جهالت، ڪوڙو اعتدال يا ڳجهي شهوت پرستي، بزدلي ۽ ظلم پيدا ٿين ٿا، جيڪي اعتدال، همت ۽ انصاف کي نقصان پهچائين ٿا.
هن خيال کي وڌيڪ واضح ڪرڻ لاءِ اسان کي زردشت جي تعليمات کي ڌيان ۾ رکڻ ضروري آهي. جنهن جو قول آهي ته هن ڪائنات ۾ ٻه وڏيون قوتون آهن. سپينتا يا يزدان ۽ انگرامينيو يا احرمان.
يزدان: تعميري، نيڪ ۽ انصاف پسند ۽ احر مان: تخريبي، بد ۽ بي انصاف.
هي ٻٽو نظارو ڪائنات جي هر شيءِ ۾ موجود آهي ۽ ان سان گڏ انساني خيال، ارادي ۽ عمل۾ به موجود آهي. هر تعميري پهلو کي هڪ تخريبي پهلو به آهي.
زردشتي عالمن انساني ڳالهائڻ کي به جدائي يا پليد يا شيطاني گفتار ۾ ورهائي ڇڏيو آهي. مثلاً ”ڪُن“ جي لاءِ خدائي پاڪ لفظ ‘گئوسا’ آهي. پٽ لاءِ خدائي پاڪ لفظ پترا آهي ۽ پليد يا شيطاني ٻوليءَ ۾ هو نو چيو وڃي ٿو.
ڪن عالمن وري تعميري ۽ تخريبي عمل جي وچ ۾ به اعتدال پيدا ڪرڻ تي زور ڏنو آهي. سندس چوڻ موجب ساري ڪائنات جو نظارو انهيءَ تعميري ۽ تخريبي اعتدال تي قائم آهي يعني تخليق ۽ فنا جي اعتدال تي هلي رهيو آهي. هن اعتدال جي نظريي کي عالمي طور تي قبول ڪيو ويو آهي.
هن نظريي لاءِ فقط اخلاقيات جي عالمن جي اظهار واري طرز ۾ فرق آهي. سندن ٻولي ۽ ٻولن ۾ فرق آهي پر سندن مقصد ۾ ڪو به فرق نه آهي. حديث ۾ به آيو آهي ته خير الاموراوسطها-
پر سچو اعتدال پيدا ڪرڻ هڪ ڏکيو ڪم آهي، ان ڪري ئي چيو ويو آهي ته بهشت ۽ دوزخ يعني نيڪي ۽ بدي جي وچ واري پل، _صراط مستقيم) تلوار کان تکي ۽ وار کان سنهي آهي. هي رويو ۽ عمل انساني عقل جو امتحان آهي ته هو پنهنجي قول ۽ فعل ۾ اعتدال پيدا ڪري سگهي ٿو يا نه. هن گڻ کي ئي اخلاق سڏيو ويو آهي. ٻين لفظن ۾ اعتدال ڄڻ هڪ گولائيءَ جو مرڪزي نقطو آهي ۽ ان کانسواءِ ٻيو هر نطقو مرڪز کان ٻاهر آهي. هي نقطو جيترو مرڪز کي ويجهو هوندو، اوترو ئي سچ ۽ حق جي ويجهو هوندو. ان ڪري انصاف، اعتدال، همت ۽ عقل پيدا ڪري سگهڻ ۽ ان موجب عمل ڪرڻ گهڻو ڪري ناممڪن آهي پر ان جي لڳ ڀڳ ٿيڻ البته ممڪن آهي. جنهن جي حاصل ڪرڻ لاءِ انسان کي پنهنجي ارادي جي قوت ۽ محنت کان ڪم وٺڻو پوندو.
مرڪز جي وچ ۾ نقطي کي ڳولي لهڻ ايئن آهي جيئن 4 جو انگ، جيئن 6 جي انگ ۽ 4 جي انگ جي وچ ۾ آهي. انهن مان ڪنهن به هڪ جي طرف جهڪي پوڻ جي ڪري يا ته مرڪزي نقطي کان وڌي ويندو يا گهٽ رهجي ويندو. ان ڪري چئبو ته هر نيڪيءَ جي انتها تي به بديون بيٺل آهن، مثلاً اسان همت کي وچ تي رکون ٿا ته سندس ٻه پڇڙيون ٿي پونديون: بزدلي ۽ بي پرواهي، جنهن جي معنيٰ آهي همت کان گهٽ يا همت کان وڌيڪ ڪم ڪرڻ.
دواني پنهنجي ڪتاب جي پنجين باب ۾ فقط اعتدال جي نيڪيءَ تي لکيو آهي ۽ ڇهون باب نيڪيءَ جي حاصل ڪرڻ جي وسيلن تي لکيو آهي. ستين باب ۾ دماغي صحت برقرار رکڻ تي لکيو اٿس. اٺين باب ۾ دماغي بيمارين جي علاج جو هڪ ڊگهو ۽ دلچسپ مضمون ڏنو اٿس.
پنهنجي ڪتاب جي ٻئي حصي ۾ هن ملڪيت رکڻ ۽ ازدواجي زندگيءَ جي ڀلائي متعلق رکيو آهي. ٻنهي معاملن بابت سندس نظريو اهو آهي جيڪو ان وقت جي ايشيائي ملڪن ۾ رائج هو. هو عورتن لاءِ پردي، ستر ۽ اڪيلائي ۾ رهڻ کي سندن عزت، وقار ۽ احترام ۾ داخل ڪري ٿو. هو چوي ٿو ته مرد جو فرض آهي ته زال کي اڪيلائيءَ ۾ رهائي ۽ ستر ۾ رکي، کيس غير محرم مردن سان ملڻ نه ڏئي. هو هڪ وقت تي گهڻين شادين ڪرڻ جي خلاف هو. هيءَ ڳالهه فقط بادشاهن لاءِ جائز سمجهندو هو ۽ ٻين لاچاري حالتن ۾ عوامي ماڻهن کي فقط ٻه زالون رکڻ جائز قرار ڏنو اٿس. سندس خيال مطابق زال ۽ مڙس جو پاڻ ۾ رشتو ايئن آهي جيئن بدن جو دل سان رشتو ٿئي ٿو. جهڙيءَ ريت هڪ دل ٻن جسمن ۾ سمائجي نٿي سگهي ساڳيءَ ريت مڙس ٻن زالن کي هڪ ئي وقت تي خوش رکي نٿو سگهي.
مڙس جو فرض آهي ته پنهنجي دولت، روزگار ۽ وسعت آهر زال کي گهر جي اندر سندس ضرورتون پوريون ڪري ڏئي. زال سان محبت ڪرڻ ۽ ساڻس رحم دليءَ جو سلوڪ ڪرڻ مٿس هڪ فرض آهي.
مڙس کي ٽن ڳالهين کان پرهيز ڪرڻ گهرجي: 1- زال سان حد کان وڌيڪ پيار ڪرڻ، 2- ٻاهرين دنيا جي ڪاروبار ۾ ساڻس صلاح مشورو ڪرڻ، 3- کيس پنهنجي دولت ۽ ٻين ڳجهين ڳالهين جا احوال ٻڌائڻ.
زال جو فرض آهي ته پنهنجي مڙس سان پيار ڪري، ساڻس سچائي، توجهه ۽ صبر سان گذاري، جيڪو مڙس گهر ۽ زال کي هلائڻ جو لائق نه هجي ته کيس شادي ڪرڻ نه گهرجي.
ٻارن کي ستن سالن جي ڄمار ۾ مڪتب ۾ موڪلڻ گهرجي، کين نيڪ اخلاقن جي تعليم ڏيڻ گهرجي. کين کائڻ پيئڻ، لباس پائڻ ۽ سماج ۾ اٿڻ ويهڻ جا آداب سيکار گهرجن. سندن بالغ ٿيڻ تي کين علم سان گڏ ڪو هنر به سيکارڻ گهرجي. هر شخص ڪنهن نه ڪنهن هنر يا ڌنڌي لاءِ موزون ٿئي ٿو. ان ڪري کيس پنهنجي طاقت ۽ صلاحيت آهر پنهنجي پسند جو هنر ۽ علم حاصل ڪرڻ گهرجي، جيڪو سندس حياتيءَ ۾ مددگار ثابت ٿي سگهي.
دواني ڌنڌن ۽ ذاتين جي به ورهاست ڪئي آهي، جنهن ۾ هر ذات کي سندس ڌنڌي بابت صلاح ڏئي ٿو. ڇوڪرين جي تعليم لاءِ هو مشرقي سماج ۽ رسم و رواج کي نظر ۾ رکي ٿو. سندس راءِ موجب ڇوڪريءَ کي گهر جي ضرورتن وارا هنر سيکارڻ گهرجن ۽ مٿس ستر، پاڪدامني، عصمت، حيا ۽ ٻين نسواني اخلاقن تي زور ڏيڻ گهرجي.
هو ڇوڪريءَ لاءِ لکڻ پڙهڻ کي ايترو ضروري نٿو سمجهي پر کيس سندن موزون مڙس سان شادي ڪرڻ کي بهتر سمجهي ٿو. هو ڇوڪرين کي 16 سالن جي ڄمار ۾ شادي ڪرڻ کي به لازم نٿو سمجهي، سندس خيال مطابق اها ڳالهه ڇوڪريءَ جي والدين تي ڇڏي ڏجي ته اهي ڇوڪريءَ جي بلوغت کان پوءِ پنهنجي سهولت موجب شادي ڪرائي ڇڏين. ايران، سنڌ ۽ هنڌ ۾ ڇوڪرين کي 14-15 سالن جي عمر ۾ شادي ڪرائي ڇڏڻ کي چڱو سمجهيو وڃي ٿو. استادن ۽ حاڪمن جي عزت کان پيءَ ماءُ جي عزت ڪرڻ کي گهٽ نه سمجهڻ گهرجي.
سندس خيال موجب نوڪرن جا 3 درجا آهن: 1- عام نوڪر، 2- فطري نيچ درجي جا ماڻهو، 3- جيڪي نيچ هلت چلت جي حالت جي ڪري نوڪر ٿين ٿا، مثلاً اهڙا شخص جيڪي پنهنجي خواهشن ۽ اشتها تي پاڻ قبضو رکي نه سگهن. پهرئين درجي جي نوڪرن سان مهربانيءَ واري سلوڪ سان هلڻ گهرجي. ٻئي درجي جي نوڪرن تي جانورن وانگر ضابطو رکڻ گهرجي ۽ ٽئين درجي وارن سان موقعي جي مناسبت سان هلڻ گهرجي.