ايران ۽ شام علمي مرڪزن جي حيثيت ۾
شام ۾ حران جو شهر، مقدونيءَ کان وٺي اسلام تائين، علم جو هڪ مکيه مرڪز شمار ڪيو ويندو هو. هتي جي عالمن سرياني زبان جي ڪيرن ڪتابن جو عربيءَ ۾ ترجمو ڪيو. خسرو نوشيروان اول جي دور حڪومت ۾ جندشاپور جو شهر به پهلوي علوم جو مرڪز هو. جتي ايرانين سان گڏ، سنڌ، هند جا عالم به رهندا هئا جيڪي مختلف علوم ۽ فنون جو درس ڏيندا هئا.
جند شاپور جي ڪاليجن ۾طب، فلسفو، زردشتي مذهب، رياضي ۽ ٻيا علوم پڙهايا ويندا هئا، سرياني علمي زبان هئي پر پهلويءَ ۾ درس ڏنو ويندو هو. ڪاليجن کان سواءِ عيسائي ڪليسائون به درس تدريس جا مرڪز هونديون هيون. هتي عيسائيت جي يعقوبي فرقي جو بنياد پيو. ان ڪري رومن ڪليسا سندس خلاف ٿي پئي، مصر ۾ اسڪندريه رومن ڪليسا جو مکيه مرڪز هو جتي طب جو هڪ وڏو مشهور ڪاليج هوندو هو. طب ۾ تحقيق جو ڪم به هلندو هو، طب ۾ گالين جون 16 تصنيفون سند طور پڙهايون وينديون هيون، جن تي ڪيتريون شرحون به موجود هيون. قسطنطنيه جي پادري نسطوريس هڪ فرقي جو بنياد وڌو جيڪو روم جي خلاف هو، ان ڪري ايراني بادشاهن وٽ مقبول هو. هن فرقي جي اعتقاد موجب مسيح عه جون ٻه شخصيتون آهن. هڪ الله تعاليٰ جو فرزند عيسيٰ، ٻيو انسان مان پيدا ٿيل پٽ عيسيٰ، مريم الله تعاليٰ جي فرزند يسوح مسيح جي والده نه هئي پر انساني عيسيٰ جي والده هئي. هن فرقي يوناني ٻوليءَ کي ترڪ ڪري، رومن ۽ سرياني زبانن کي ديني ڪتابن، فلسفي، سائنس ۽ ادب ۾ استعمال ڪيو. اهڙيءَ ريت مشرق مان يوناني ٻوليءَ جي پاڙ پٽجي ويئي ۽ سرياني زبان شام، عراق ۽ مغربي ايران جي تهذيبي زبان بنجي ويئي. خسرو نوشيروان اول مشرق ۾ علم ۽ فن جو وڏو سرپرست ليکيو وڃي ٿو. هن جي عادت هئي ته عالمن جا جلسا ڪندو هو جن ۾ هندو، زردشتي ۽ عيسائي عالم شامل ٿيندا هئا. اهڙن جلسن ۾ مذهب ۽ فلسفي تي بحث مباحثا ٿيندا هئا جن ۾ خسرو نوشيروان پاڻ به حصو وٺندو هو.