محمد بن ابن العربي
ابن العربي دينيات ۾ زهيري مڪتبه فڪر جو پابند هو. هو تصوف ۾ هڪ خيالي رهبر خضر جو مريد هو. هن تخيل ۾ انبياءِ ڪرام سان گفتگو ۽ مباحثا ڪيا آهن. ابن العربي 1246ع ۾ پنهنجي شام ۾ فوت ٿي ويو. کين جبل قصور ۾ ‘صالحه’ نالي ڳوٺ ۾ دفن ڪيو ويو.
هن تصوف جي عام خيالن، اصولن، نظرين کي پنهنجي هڪ خاص رنگ ۾ خيالي اندر ۾ پيش ڪيو آهي. سندس ڪتاب فصوص الحڪم 27 بابن ۾ ورهايل آهي. هر باب هڪ نبيءَ جي نالي سان منسوب ڪيل آهي. جهڙيءَ ريت حجويريءَ جو ڪتاب اراڪين ديني نماز، روزو، تڪوات ۽ ٻين عبادتن جي نالن سان منسوب ڪيل آهي.
ڪتاب جي هر باب ۾ تصوف جي هڪ نظريي تي بحث ڪيو ويو آهي. سندس هي طريقو ڄڻ نقل پيو معلوم ٿئي، جن پڙهندڙ کي تصوف جي ڄاڻ نه هوندي، ان لاءِ ڏکيو ۽ دقيق نظر ايندو.
ابن العربي ڪن ڪن جاين تي ساڳيون ڳالهيون وري وري دهرايون آهن. ان ڪري ڪتاب جي مضمونن کي وڏو وزن ملي ٿو.
پهرئين باب جو نالو حڪمته الادم يا آدم جو عقل رکيو ويو آهي. هن ۾ تفصيلي طور تي سمجهايو ويو آهي ته ڇو الله تعاليٰ آدم عه تي پنهنجو خليفو سڏيو آهي؟ انسان الاهي صفتن جو هڪ پتلو يا مجسمو آهي. انهيءَ لحاظ کان هو باقي سمورن حيوانن ۽ مخلوق کان نرالو ۽ مختلف آهي.
الاهي ظهور کي تجليءَ سان ڀيٽيو ويو آهي. انسان ساري ڪائنات جو پرتوو يا عڪس آهي. مخلوق جي لحاظ کان الله تعاليٰ جي ذات اول آهي ۽ آخر هوندي. هي مبدا به آهي ۽ منتهيٰ به آهي. دنيا جي مخلوق ۾ انسان ڪامل مخلوق آهي. ان ڪري هڪ ڪامل انسان دنيا جي سلامتي ۽ امن جو وسيلو ۽ سبب بنجي سگهي ٿو. ملائڪ انهن قوتن جو نالو آهي، جيڪو الله تعاليٰ جي ڪنهن نه ڪنهن صفتي نالي جي نمائندگي ڪن ٿيون. Cosmos يا تجلي پنهنجي وجود کان بيخبر آهي پر الله تعاليٰ کي ان جي خبر آهي.
تجلي ظاهري طرح مخلوق آهي پر باطني طور تي هي الله تعاليٰ جي علم ۾ داخل آهي. مادي جي ڪثرت جي اها معنيٰ نه آهي ته سندس جوهر ۾ به ڪثرت يا اختلاف آهي.
انسان ذات اصل ۾ بنيادي طور تي هڪ آهي، جيئن قرآن مجيد ۾ فرمايو ويو آهي ته،
”اي انسانو! الله تعاليٰ جو خوف رکو، جنهن توهان کي هڪڙي نفس مان پيدا ڪيو آهي ۽ ان منجهان سندس جوڙي (مادي) کي پيدا ڪيائين. هنن ٻن مان ڪيترائي مرد ۽ عورتون پکڙجي ويا.“
ٽيون باب نوح عه جي نالي تي آهي. هن باب ۾ تشبيهه جي نظريي جي وضاحت ڪيل آهي جنهن ۾ الله تعاليٰ جي وجود کي سمجهايو ويو آهي ۽ کيس مادي سان ڀيٽيو ويو آهي،يا اهو چيو ويو آهي ته سندس صفتون، سندس جوهر کان مختلف آهن. سندس تنزيو (پاڪائي ي صفتن کان خالي هجڻ) جنهن ۾ کيس ڪائنات کان مختلف سمجهي، سمجهايو ويو آهي. مصنف جي چوڻ موجب نوح عه الله تعاليٰ جي فقط هڪ پهلوءَ کي اجاگر ڪيو آهي جيڪو آهي سندس مادي ڪائنات کان ڌار هجڻ پر نبي ﷺ سندس توحيد واري پهلوءَ کي به سمجهايو آهي. ان ڪري چئبو ته تنزيه ۽ تشبيهه جي وچ وارو رستو صحيح ۽ جائز آهي. الله تعاليٰ جي ذات کي ڪائنات کان جدا ڪري نٿو سگهجي ۽ نه وري ان سان ڪا نسبت ڏيئي سگهجي ٿي.
ڪائنات سان سندس تعلق اضافي به آهي ۽ اضافي نه به آهي، ڪائنات ظاهر يا ڏيکاءُ آهي. الله تعاليٰ جي ذات سندس حقيقت آهي، جيئن انسان ۾ بدن سندس ظاهري پهلو آهي ۽ روح سندس سچو وجود آهي.
خالق ۽ مخلوق ٻه مختلف شيون نه آهن. هو ٻئي هڪ آهن پر ان هوندي به جدا آهن. ان ڪري سندس انهيءَ جدائيءَ ۾ به هڪ وحدت سمايل آهي ۽ وحدت ۾ جدائي موجود آهي.
چوٿين باب کي ادريس جي فراست جو نالو ڏنو ويو آهي، هن باب ۾ انسان جي روحاني اعليٰ مقام جو ذڪر ڪيل آهي پر ان هوندي به پنهنجي فطرت ۾ الله تعاليٰ اشياءَ جو روح آهي. سندس نالي کي جيئن ظاهر ڪبو ته هو ڪثرت ۾ ڏسڻ ۾ ايندو پر مجموعي حقيقت جي طور تي ڏسبو ته هو هڪ آهي. ابو سعيد خراز چوي ٿو ته، ”الله تعاليٰ کي اسين سندس مخالف يا ابتي پهلوءَ سان سڃاڻي سگهون ٿا پر ان جو مطلب هيءَ نه آهي ته سندس وحدت گم ٿي ويندي.“
قرآن مجيد ۾ به فرمايو ويو آهي ته، ”هو ظاهر، باطن، اول ۽ آخر آهي.“ هو پاڻ کي ڪائنات جو آئيني ۾ ڏسي ٿو پر ڪائنات (آئينو) کيس ڏسي نٿي سگهي. هو وحدت (هڪ ) آهي ۽ ڪثرت (گهڻائي) جو سبب (علت ) آهي. جيئن ڪنهن شيءِ کي دهرائجي ۽ڳڻپ ڪئي وڃي ته اها ڪثرت (گهڻائي) ٿيو پوي. حقيقت به ساڳيءَ ريت هڪ وحدت آهي. پر گهڻا آئينا سندس پرتوي يا عڪس کي اڇلائين ٿا. انسان پنهنجي عمل سان ڪامل ٿئي ٿو پر الله تعاليٰ جي ذات پنهنجي فطرت ۽ جوهر ۾ ڪامل آهي. کيس ڪامل ٿيڻ لاءِ ڪنهن به خارجي وصف جي ضرورت نه آهي.
پنجون باب ابراهيم عه جي فراست جي باري ۾ آهي، جنهن ۾ سخاوت ۽ مهمان نوازيءَ جو ذڪر ڪيو ويو آهي. هن باب ۾ الله تعاليٰ کي ڪائنات جي رب يا پالڻهار جي طور تي سمجهايو ويو آهي. هو پاڻ عاشق ۽ پاڻ معشوق آهي. هو ظاهر به آهي باطن به آهي. جيڪڏهن انسان کي پنهنجي وجود جو علم هجي ته هو الله تعاليٰ کي به سڃاڻي سگهي ٿو. پنهنجو ۽ هن ڪائنات جو وجود الله تعاليٰ ۾ ۽ الله تعاليٰ وٽان آهي. انسان الله تعاليٰ لاءِ، انهيءَ لاءِ آهي ته هو سندس صفتن جو بيان ڪري ۽ الله تعاليٰ انسان لاءِ ان ڪري آهي جو مٿس پنهنجون برڪتون موڪلي. ابراهيم عه هن نظريي جو مثال پيش ڪيو آهي، جنهن پنهنجي محبت کي کين کارائڻ مان ثابت ڪيو ۽ هنن سندس مهمان نوازيءَ کي قبول ڪري نظريي جي سچائي ثابت ڪئي. ابراهيم عه هر شيءِ ۾ الله تعاليٰ کي ڏٺو. جيئن قرآن مجيد ۾ فرمايو ويو آهي ته:
”بيشڪ آءُ پاڻ کي سمورو انهيءَ ڏانهن ڦيرايان ٿو، جنهن زمين ۽ آسمانن کي پيدا ڪيو آهي.“
ڇهون باب اسحاق عه جي فراست بابت آهي، جنهن ۾ عالم مثال جي نظريي کي سمجهايو ويو آهي. هن نظري کي مثالن ۽ خيالن جي وچين درجي جي دنيا چئبو آهي. خواب وقت انساني تخيل باعمل هوندو آهي. ڪن خوابن ۾ صورتون سچيون هونديون آهن. صحيح ۽ سچي شيءِ لاءِ ڪا ٻي معنيٰ ڏيئي نٿي سگهجي. مثلاً، ڪنهن نبيءَ کي خواب ۾ ڏسڻ يا جيئن ابراهيم عه جي حالت ۾ ٿيو هو. جنهن خواب ۾ ڏٺو ته هو پنهنجي پٽ اسماعيل عه کي ذبح ڪري رهيو آهي. هن کي پنهنجي خواب جي سچائيءَ ۾ ايترو ته ويساهه هو، جو ٻئي ڏينهن هو سچ پچ پنهنجي پٽ اسماعيل عه کي ذبح ڪرڻ لڳو. انسان تخيل وسيلي خيالي بوتا ٺاهيندو آهي پر الله تعاليٰ جي تخيل مان شيون وجود ۾ اچن ٿيون يا پيدا ٿين ٿيون.
ستون باب اسماعيل عه جي فراست بابت آهي، جنهن ۾ مصنف، الاهي صفتن جو بيان ڪري ٿو. هر صفت يا نالو الله تعاليٰ جي ذات جو هڪ پهلو آهي ۽ معنيٰ ۾ سندس ترجماني ڪري ٿو ۽ پنهنجي معنيٰ ۾ جاندار آهي. هن ڪائنات ۾ ڪا به اهڙي شيءِ نه آهي جيڪا الله تعاليٰ جي لاتعداد نالن (صفتن) کي ظاهر نه ڪندي هجي. سموري نيڪي ۽ بدي، خود شيطان به انهيءَ فهرست ۾ داخل آهي. ڇاڪاڻ ته سموري حقيقت سندس ذات يا وجود ۾ لڪل يا سمايل آهي.
اٺون باب يعقوب علي السلام جي فراست تي آهي، جنهن ۾ مذهب اسلام، جنهن جو سمورن انبياءِ ڪرام درس ڏنو آهي، جو ذڪر ڪيل آهي. اسلام جي معنيٰ آهي سندس حڪم تي تسليم ڪرڻ يا اطاعت ڪرڻ. اسلام الله تعاليٰ جي طرف کان آيل آهي پر انسان جي هٿان عمل ۾ اچي ٿو ۽ انسان عمل سان ان کي ثابت ڪري ٿو. مذهب جي قانون تي هلڻ سان انسان پاڻ تي ضابطو رکڻ سکي ٿو. اهڙا به مذهب آهن جيڪي انسانن جي غلط فهميءَ جا پيدا ڪيل آهن، جن جو مثال آهي رهبانيت.
نيڪ حياتي گذارڻ جو عيوضو انسان کي الله تعاليٰ جي طرفان سندس دل کي روشن ڪرڻ جي صورت ۾ ملي ٿو. جهڙيءَ طرح ڪو حڪيم، انسان جي جسماني حالت جو مطالعو ڪري بيمار جي بيماري معلوم ڪري ٿو، ان بعد سندس علاج ڪري ٿو، اهڙيءَ ريت جو هو بيمار جي جسماني ڪوتاهي کي فطرت جي قانون سان ملائڻ جي ڪوشش ڪري ٿو. ساڳيءَ ريت ديني علم به پنهنجي وقت جي حالتن موجب انسان ذات جي رهبري ۽ روحاني علاج ڪري ٿو.
نائون باب يوسف عليه السلام جي فراست تي آهي. هن باب ۾ ڪائنات جي وجود جو غير حقيقي هجڻ تي بحث ڪيو ويو آهي. مصنف چوي ٿو ته، هيءَ حياتي هڪ خواب يا مايا آهي ۽ هي ڪائنات هڪ خواب وانگر آهي. خواب مان جاڳڻ بعد خواب حقيقت جو روپ وٺي سگهي ٿو، پر اهو روپ به خود هڪ خواب آهي.
جهڙيءَ ريت يوسف علي السلام خواب ڏٺو هو ته سج ۽ تارا سندس سامهون سجدو ڪري رهيا آهن. سندس تعبير سچو ٿيو ۽ يوسف عه مصر جي ملڪ جو وزير ٿيو. سندس پيءَ، ماءُ ۽ ڀائرن سندس تعظيم ۾ سجدا ڪيا. نبي ﷺ به هن دنيا کي هڪ خواب سڏيو آهي. قرآن مجيد ۾ به فرمايل آهي ته، هن دنيا جي حياتي هڪ راند آهي. انسان ٻيءَ دنيا ۾ وڃي هن خواب مان سجاڳ ٿيندو. هيءَ ڪائنات حقيقت جي مقابلي ۾ هڪ عڪس يا پاڇولو آهي يا شيءِ جي اوندهه ۾ ڍڪيل آهي. جيستائين اها شيءِ ظهور ۾ نه آئي آهي، اها لا شيءِ جي حالت ۾ رهي ٿي.
قرآن مجيد ۾ به فرمايل آهي ته:
”ڇا توهان الله تعاليٰ جي ڪارنامن کي نٿا ڏسو. هو ڪيئن نه پاڇولي کي و ڌائي ٿو. جيڪڏهن سندس مرضي هجي ته هو ان کي هڪ هنڌ بيهاري به سگهي ٿو. پوءِ اسان سج کي پيدا ڪيو جيڪا سندس نشاني آهي.“
پاڇولي ۾ جوهر جو عڪس نه هوندو آهي پرهو ان کان جدا به ڪري سگهجي ٿو. ساڳيءَ طرح هيءَ ڪائنات به حقيقت جو عڪس آهي ۽ انهيءَ عڪس جي صورت ۾ کيس هڪ ڌار شيءِ سڏي سگهجي ٿو. جيتوڻيڪ اها ڳالهه حقيقت جي خلاف آهي، ڇاڪاڻ پاڇولو ضرور ڪنهن حقيقت جو عڪس ٿئي ٿو. حياتي هڪ خواب يا مايا آهي.
ڏهين باب ۾ هود علي السلام جي فراست جو بيان ڪيو ويو آهي. هن باب ۾ مختلف صفتن جي ڪثرت جي نالي ۾ وحدت ۽ هن ڪائنات جي موجودات تي الله تعاليٰ جي اختيار ۽ بالادستيءَ تي بحث ڪيو ويو آهي. قرآن مجيد ۾ فرمايل آهي ته:
”ڪا به مخلوق اهڙي نه آهي، جنهن جي جڳ سندس هٿ ۾ نه هجي، بيشڪ منهنجو رب سچي رستي تي آهي.“
ڪائنات جي سموري مخلوق سندس اختيار ۽ طاقت جي تابع آهي. (هندن جي شڪتيءَ جو فلسفو به ساڳئي اصول تي ٻڌل آهي) گناهه کي، جنهن جي ڪري انسان پاڻ کي الله تعاليٰ جي ناراضپي جو لائق بنائي ٿو. ڪا به دائمي حيثيت نه آهي، سڀ مخلوق سندس رحمت ۾ غرق ٿي ويندي ۽ هر شيءِ پنهنجي جاءِ تي ڪامل ٿيندي. هي سچيءَ نجات آهي.
الله تعاليٰ کان دوريءَ کي دوزخ سڏيو ويو آهي پر دوزخ ۾ به انسان سندس قبضي ۽ اختيار هيٺ آهي ۽ ان ڪري سندس ويجهو آهي. هو آخرڪار انسان جي التجا ٻڌندو. قرآن مجيد ۾ فرمايو ويو آهي ته:
”مشرق ۽ مغرب الله تعاليٰ جا آهن. ان ڪري جنهن طرف به توهان منهن ڪندا، اتي الله تعاليٰ جو منهن آهي، بيشڪ الله تعاليٰ وڌيل ۽ ڄاڻندڙ آهي.“
گناهه جي معنيٰ آهي غلط فهمي يا گمراهي. جنهن ڪري گناه ڪندڙ کي ضرور تڪليف ملندي، جيستائين گمراهي يا غلط فهمي دور نه ٿي وڃي جيئن بيماريءَ ۾ ٿئي ٿو. انسان ڪنهن غلطيءَ جي ڪري بيمار ٿيندو آهي، تڪليف سهندو آهي، وري علاج ڪري پاڻ کي چاڪ ۽ تندرست ڪندو آهي. ساڳيءَ طرح گناه جي تڪليف مان به ڇوٽڪارو ملندو. نيڪ ۽ بد ٻئي دوزخ ۾ تڪليف برداشت ڪندا ۽ ٻئي ڇوٽڪارو حاصل ڪندا. نيڪ اڳ ۾ ۽ بد ۽ گنهگار دير سان. گنهگار جي حالت ۾ اها مدت يا دير پاڻ کي سڌارڻ ۾ ڪم ايندي. الله تعاليٰ جون صفتون (جن کي قديم زماني جي قومن خود الله تعاليٰ جو نالو ڏنو هو) جن شين مان اهي ظاهر ٿين ٿيون، انهن تي الله تعاليٰ کي اختيار حاصل آهي. قرآن مجيد ۾ فرمايو آهي ته، ”هنن کي چڳن مان ورتو ويندو. اُهي الله تعاليٰ جي پوري اختيار ۾ آهن.“
يارهون باب صالح عه جي فراست جي نالي منسوب ڪيل آهي. هن باب ۾ تثليث ۽ وحدت تي بحث ڪيو ويو آهي. الله تعاليٰ جي ذات وٽ وجود جا سمورا سچا پهلو، ارادا ۽ امر موجود آهن. ساڳيءَ ريت مخلوق کي به لاشيءِ جون ٽي صفتون ڏنيون ويون آهن.: (1) سماعت، (2) اطاعت ۽ (3) عبادت.
ٻارهون باب شعيب عه جي نالي منسوب ٿيل آهي. هن باب ۾ سالڪ جي دل، جنهن ۾ الله تعاليٰ جي رهائش آهي، ان بابت بحث ڪيو ويو آهي.
هڪ سالڪ جي دل الله تعاليٰ جي ڪرم کان به ويڪري آهي، جنهن شخص جي دل ۾ الله تعاليٰ موجود هجي، ان کي گهرجي ته ڪنهن به غير الله کي دل ۾ جاءِ نه ڏئي.
بايزيد بسطاميءَ جو قول آهي ته: ” صوفيءَ جي دل ايتري ويڪري آهي، جو عرش ڪرسي، ان جي هيٺان موجود سموريون شيون سندس دل جي هڪڙي ڪنڊ ۾ سمائجي سگهجن ٿيون.“ الاهي صفتن جا مختلف اظهار آهن. ان ڪري سالڪ جي دل به شين جي صورت جي مطابقت ۾ کلندي ۽ سوڙهي ٿيندي رهي ٿي.
سالڪ جي دل ڄڻ هڪ منڊيءَ جو پاکو آهي جنهن ۾ هيرو مڙهيو وڇي ٿو. ان ڪري پاکي جي ماپ، شڪل صورت به انهيءَ هيري جهڙي هوندي آهي. هن جو مطلب آهي ته دل پنهنجي ماپ آهر الله تعاليٰ جي نور جي پالوٽ کي قبول ڪري ٿي. الله تعاليٰ جو نور ٻن قسمن جو آهي: هڪ ظاهري يا شهادت، ٻيو باطني ۽ غائب. باطني نور کي فيض اقدس به چئبو آهي، جيڪو سالڪ جي دل کي گهڙي، ٺاهي الاهي نور کي حاصل ڪرڻ لاءِ تيار ڪري ٿو ۽ جيڪو سندس دل جي سانچي ۽ روحاني ارتقا جي مطابق ٿئي ٿو، جوهر سوڙهو ٿي هڪ مواد جي صورت وٺي ٿو. الاهي نور متواتر ۽ لاڳيتو آهي.
فنا جي معنيٰ آهي، هڪڙي مظهر جو غائب ٿيڻ ۽ ٻئي مظهر جو ظاهر ٿيڻ. بقا جي معنيٰ آهي دوام يا وجود- ڪائنات انهيءَ جي ڪري دائمي نظر اچي ٿي، جو الاهي مظاهر جي ظهور ۽ گم ٿيڻ جو سلسلو جاري ۽ ساري رهي ٿو. قلب يا دل انهيءَ باطني ۽ ظاهريءَ جي ادنيٰ ۽ اعليٰ جي مظاهرن جو هڪ رستو يا دڳ آهي.
تيرهون باب لوط عه جي نالي سان منسوب آهي جنهن ۾ همت ۽ ارادي جي قوت جو ذڪر ڪيو ويو آهي.
انساني حياتيءَ جا ٽي دور آهن: ڪمزوري، طقت ۽ وري ڪمزوري، روحاني تڪميل جي سلسلي ۾ به ٽي دؤر آهن: جهالت يا ظلمات، علم جي خودي ۽ آخر ۾ نماڻائي ۽ حلم. جڏهن انسان کي خبر پوي ٿي ته، هو هڪ ڪل جو هڪ ادنيٰ ذرو ۽ حصو آهي، تڏهن انساني قوت ۽ ارادو پنهنجي آخري درجي ۾ الله تعاليٰ جي ارادي ۽ مشيت جي تابع ٿئي ٿو ۽ ان ۾ هو بقا کي حاصل ڪري ٿو. قرآن مجيد ۾ فرمايو ويو آهي ته:
”مشرق ۽ مغرب جو مالڪ آهي، ڪو به عبادت جو لائق نه آهي، سواءِ ان جي. ان ڪري کيس پنهنجو سنڀاليندڙ ڪر.“
نبي ﷺ جي تبليغ جو مقصد هو مخلوق کي الله تعاليٰ جو پيغام پهچائڻ. پر ان تي عمل ڪرڻ جو اختيار سندن هٿ ۾ آهي. جن انسانن جون دليون ٺهي راس ٿين ٿيون ۽ الاهي نور جي پالوٽ کي حاصل ڪرڻ جي لائق ٿين ٿيون ته اهي هڪدم نور کي جهٽي وٺن ٿيون (بنا ڪنهن دليل ۽ محبت جي ۽ بنان ڪنهن معجزي ڏيکارڻ جي جيئن ابوبڪر ابن قحافا هئا)، ان ڪري الله تعاليٰ قرآن مجيد ۾ فرمائي ٿو ته:
”جن کي تون چاهين ٿو هدايت ڏيئي نه ٿو سگهين پر الله تعاليٰ جنهن کي گهري هدايت ڏيئي سگهي ٿو.“
انسان طبعي طور تي ضعيف آهي پر الله تعاليٰ کيس (روحاني) قوت عطا ڪري ٿو.
علم ٻن وسيلن سان حاصل ٿئي ٿو: (1) عقلي استدلال يا انساني تجربو، (2) الاهي نور ۽ هدايت جي وسيلي.
انهن مان ٻيون نمبر غير وسيلو ذوق يا نيڪيءَ لاءِ چاهت وسيلي حاصل ٿئي ٿو. ابن العربيءَ جي خيال موجب قضا الله تعاليٰ جو امر آهي، جيڪا مخلوق تي اثر انداز ٿئي ٿي. قدر ان گهڙيءَ يا وقت جو نالو آهي، جڏهن قضا عمل ۾ اچي ٿي.
عزير عه لاءِ چيو وڃي ٿو ته هن قيامت ۽ حيات بعد الموت کي عقلي دليل وسيلي ثابت ڪرڻ گهريو ٿي. ان کي سمجهڻ لاءِ هن الله تعاليٰ کان دعا گهري پر هي موضوع دليل کان وڌيڪ محسوس ڪرڻ سان معلوم ٿئي ٿو ۽ دليل سان ثابت ٿيڻ جهڙو نه آهي. ان ڪري الله تعاليٰ کيس موت جو ذائقو چکائي، 100 سالن بعد وري نئين سر جيئرو ڪيو. هن نموني سان الله تعاليٰ عزير عه کي عمل وسيلي موت ۽ حيات بعد الموت جو مطلب سمجهايو هو. هن مثال مان مصنف جو مقصد هيءُ آهي ته روحاني حقيقتون عقلي دليلن وسيلي ثابت ڪري نٿيون سگهجن. هي محسوس ڪرڻ جون شيون آهن ۽ اهو احساس الله تعاليٰ جي طرفان ولين ۽ سالڪن کي وجد ۽ بي خوديءَ جي حالت ۾ ۽ انبياءَ ڪرام کي وحيءَ جي وسيلي ان وقت عطا ٿئي ٿو، جڏهن سندن دليون دنياوي ۽ مادي خيالن کان خالي ۽ الله تعاليٰ جي نور ۽ هدايت کي حاصل ڪرڻ جي حالت لاءِ تيار هونديون آهن. هي انهيءَ تڪميلي سلسلي جا ٻه درجا آهن جن مان هڪ کي ولايت يا الله تعاليٰ سان دوستي ۽ ٻئي کي رسالت يا نبوت سڏجي ٿو. ان ڪري هر نبي ولي الله آهي پر هو ولي الله نبي نه آهي.
چوڏهون باب عيسيٰ عه جي نالي منسوب ڪيل آهي. هن ۾ تثليث يعني مادي، روح ۽ روح القدس جو ذڪر ڪيو ويو آهي. فاضل مصنف ان کي ثابت ڪرڻ لاءِ عيسيٰ عه جي ڄمڻ ۽ سندس جسماني ۽ روحاني پهلوئن جو مثال پيش ڪري سمجهائڻ گهري ٿو. ابن العربي چوي ٿ ته، روح جو ڪم آهي مادي ۾ جان وجهڻ انهيءَ وقت، جڏهن مادي ۾ پيدا ڪرڻ جي قوت کي صلاحيت موجود هوندي آهي. فطري طور تي مادي کي حياتيءَ حاصل ڪرڻ جي لائق بنائڻ جو سلسلو تمام آهستي ۽ درجي بدرجي ٿئي ٿو پر عيسيٰ عه جي حالت ۾ هي سلسلو تمام تڪڙو هو، جو ڄڻ ته ان ۾ ڪنهن غيبي طاقت جو هٿ هو.
جبرائيل مريم عه جي سامهون هڪ نوجوان ڇوڪري جي صورت ۾ نمودار ٿيو ۽ سندس دل ۾ الله تعاليٰ جو لفظ (Word) داخل ڪري ڇڏيائين ۽ عيسيٰ عه پيدا ٿيو. قرآن مجيد ۾ به فرمايو ويو آهي ته، ”عيسيٰ عه جو مريم عه مان پيدا ٿيڻ ڏيکاري ٿو ته هو به هڪ مادي ۽ خاڪي انسان هو پر جبرئيل جي ڦوڪ ڏيڻ جي ڪري غير مادي هو. انهيءَ ڦوڪ ۾ الله تعاليٰ جو روح سمايل هو.“
انساني اولاد هجڻ جي ڪري نماڻو ۽ نهٺو هو. اُن ڪري کيس صبر ۽ درگذر ڪرڻ جو سبق ڏنو ويو هو. ايتري قدر جو هن جو قول آهي ته: ”ساڄي ڳل تي ٿڦڙ کائي کاٻو ڳل سامهون ڪيو.“ هن جو ٻيو پهلو آهي، جبرئيل جي ڦوڪ مان پيدا ٿيڻ. جنهن ڪري هو مسيح ٿي پيو، يعني هو به ڦوڪ وسيلي مُردن ۾ ساهه وجهندو هو. هو الله تعاليٰ جي ذات مان هو، ڇاڪاڻ ته هو الله تعاليٰ جو لفظ هو.
الله تعاليٰ جو لفظ ٿيڻ عيسيٰ عه تائين محدود نه آهي، هن ڪائنات جي هر شيءِ الله تعاليٰ جو لفظ آهي. ڇاڪاڻ ته الله تعاليٰ قرآن مجيد ۾ فرمائي ٿو ته: ”مون امر ڪيو ته ڪُن (ٿي پؤ) ۽ ڪائنات ٿي پئي.“ اهڙيءَ ريت سڄي ڪائنات الله تعاليٰ جي ڦوڪ، لفظ يا امر آهي ۽ سندس امر (لفظ) وسيلي وجود ۾ آئي آهي.
سورهون باب سليمان عه جي فراست جي نالي منسوب آهي. هن باب ۾ الله تعاليٰ جي نعمتن جي ٻن پهلوئن جو ذڪر ڪيو ويو آهي هڪ عام نعمت، جنهن وسيلي انسان کي روحاني تڪميل ۽ علم عطا ڪيو ويو آهي.
سترهون باب دائود علي السلام جي فراست جي نالي منسوب ڪيو ويو آهي. هن باب ۾ نبوت جي موضوع تي بحث ڪيو ويو آهي، جيڪو درجو الله تعاليٰ پنهنجي خاص پيارن بندن کي عطا ڪري ٿو، اهڙي قسم جا انسان دنيا کان بي نياز ۽ ساڻنس هڪ خاص رشتي ۾ ٻڌل رهن ٿا.
دائود عه کي اهڙو ته مٺو آواز عطا ڪيو ويو هو، جو هو جڏهن ڳائيندو هو ته سڄي ڪائنات ساڻس گڏجي ڳائيندي هئي.
ارڙهون باب يونس عه جي فراست جي نالي منسوب ڪيو ويو آهي. هن باب ۾ هن ڳالهه جو ذڪر ڪيو ويو آهي ته، انسان کي ساري مخلوق جي حياتيءَ لاءِ احترام ڪرڻ سيکاريو ويو آهي. انسان مادي، روح ۽ جوهر جو مرڪب آهي. سندس اصل جوهر الله تعاليٰ جي صورت تي آهي، ان ڪري عزت ۽ احترام جي لائق آهي. ان ڪري جيڪي انسان حياتيءَ جو احترام نٿا ڪن ۽ حياتيءَ کي برباد ڪن ٿا، اهي ظالم ۽ نالائق قسم جا انسان آهن. ڇاڪاڻ ته الله تعاليٰ حياتيءَ کي جاري ۽ زنده رهڻ لاءِ پيدا ڪيو آهي. ان ڪري الله تعاليٰ جي مخلوق تي رحم ۽ قياس ڪرڻ گهرجي. ايتري قدر جو دين حق جي تعليم ڏيڻ لاءِ به چيو ويو آهي، اهو دين به ڪنهن شخص تي سندس مرضيءَ جي خلاف زوريءَ نه مڙهيو وڃي. دين جي تبليغ ۽ اشاعت ۾ تشدد ڪرڻ ناجائز ۽ حرام آهي.
جڏهن دائود عه دين جي دشمنن سان جنگ ڪري ڪيترا ڪافر قتل ڪري ڇڏيا ۽ هن مسجد ٺهرائڻ شروع ڪئي ته، مسجد ٺهڻ بعد ڊهيو ٿي پئي. دائود عه الله تعاليٰ سان هن ڳالهه جي شڪايت ڪئي. ان تي الله تعاليٰ جو وحي نازل ٿيو ۽ کيس چيائين ته، اهڙي شخص کي، جنهن الله تعاليٰ جي بندن کي قتل ڪيو هجي، مسجد ٺهرائڻ جو ڪو به حق حاصل نه آهي. دائود عليه السلام وراڻيو ته، هي قتل سندس راهه ۾ ڪيا ويا آهن ۽ هنن قتلن جو مقصد هو نيڪيءَ کي جاري ڪرڻ ۽ بديءَ کي روڪڻ. ان تي کيس جواب آيو ته ڪهڙي به حالت هجي پر جن کي قتل ڪيو ويو آهي، انهن کي حياتي الله تعاليٰ جي طرف کان عطا ڪئي ويئي هئي. ان ڪري اها مسجد سندس پٽ سليمان جي هٿان تيار ڪرائي ويئي.
هر مخلوق سان هر حالت ۾ رحم ڪرڻ هڪ فرض آهي، خود دين جي قيام ۾ به رحم کي نظر ۾ رکڻو آهي. هڪ قاتل کي به سزا ڏيڻ لاءِ قرآن مجيد ۾ فرمايل آهي ته، ”قصاص ۾ توهان لاءِ حياتي آهي، تو توهان پاڻ کي بچايو.“ يعني خود اهڙي جائز قانوني حيثيت ۾ به حياتيءَ کي ختم ڪرڻ کي خراب عمل ليکيو ويو آهي. ان ڪري مقتول جي وارثن کي الله تعاليٰ ثواب ۽ اجر ڏئي ٿو، جيڪڏهن هو قاتل کي معاف ڪن ٿا ۽ کانئس خون بها وٺڻ قبول ڪن ٿا.
اوڻيهين باب ۾ ايوب علي السلام جي فراست جو ذڪر ڪيو ويو آهي. هن باب جو موضوع آهي ايوب علي السلام وانگر مصيبتن ۾ صبر ڪرڻ. انسان کي گهرجي ته هر مصيبت کي الله تعاليٰ جي طرف کان سمجهي صبر ڪري ۽ کانئس مدد گهري. دنياوي مصيبتون انساني بيوسيءَ جون نشانيون آهن. انسان جڏهن به ڪنهن مصيبت ۾ گرفتار ٿئي ٿو ته کيس فقط الله تعاليٰ کان مصيبت مان ڇوٽڪاري حاصل ڪرڻ جي دعا گهرڻ گهرجي.
ويهون باب يحيٰ علي السلام جي فراست جي نالي منسوب ڪيو ويو آهي. هن جي مثال مان هيٺيان سبق ملن ٿا.
(1) دنياوي عياشين کي ترڪ ڪرڻ، (2) الله تعاليٰ جو خوف رکڻ، (3) علم ذوقيءَ جنهن جي معنيٰ آهي ادراڪ يا فطري لاڙي ۽ طبعي ميلان ۽ پاڪائيءَ وسيلي علم حاصل ڪرڻ يا وجد جي حالت ۾ اچڻ.
ايڪيهون باب ذڪريا عه جي فراست جي نالي منسوب ڪيو ويو آهي جنهن ۾ ڏيکاريو ويو آهي ته، الله تعاليٰ جي رحمت سندس ناراضگيءَ کي ختم ڪيو ڇڏي، جڏهن انسان الله تعاليٰ ڏانهن رخ ڪري ٿو ۽ کانئس مدد گهري ٿو . سندس ڪريمي ساري ڪائنات تي ڇانيل آهي. قرآن مجيد ۾ فرمايو ويو آهي ته:
”منهنجي ڪريمي ۽ رحمت سموري ڪائنات جي شين تي ڇانيل آهي.“
جڏهن انسان الله تعاليٰ ڏانهن رخ ڪري ٿو ۽ کانئس مدد گهري ٿو.
ٻاويهون باب الياس عه جي فراست ڏانهن ۽ منسوب ڪيو ويو آهي. هن ۾ ڏيکاريو ويو آهي ته، الله تعاليٰ جي ذات کي هر شڪل ۽ صورت ۾ سڃاڻڻ گهرجي. هن باب ۾ ساڳي نوح علي السلام واري باب ۾ ڏنل تشبيهه کي مصنف وڌيڪ سمجهائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. هن باب ۾ هن انتهائي نقطه نگاهن يعني تنزيه يا سندس ذات کي سندس صفتن کان خارج جوهر ۾ ڏسي ٿو. قرآن مجيد ۾ ٻنهي نقطه نگاهُن تي روشني وڌي ويئي آهي.
(1) صفتن کان سواءِ محض هڪ ذات جنهن سان ڪنهن به مخلوق شيءِ کي ڀيٽي نٿو سگهجي، (2) تنزه- يعني هو عليم ۽ بصير آهي وغيره.
جيڪي عالم پهرئين خيال کي صحيح سمجهن ٿا، اهي قرآن مجيد واري سمجهاڻيءَ ۾ ڪتب آندو اهڙن لفظن تي ڪو به ڌيان نٿا ڏين جيڪي سندس صفتن بابت ڪم آيل آهن. هي عالم اصطلاحي ٻوليءَ کي به مڃڻ لاءِ تيار نه آهن. ڪنهن به شيءِ کي ساڻن ڀيٽي نٿو سگهجي. مصنف جو هن ڳالهه تي زور ڏنل آهي ته، مشابهت ۾ غير مشابهت ۽ غير مشابهت ۾ مشابهت ڏيڻ هڪ صوفيءَ جو اعتقاد هجڻ گهرجي. هي مشابهتون الياس عه جهڙي نبيءَ لاءِ صاف ظاهر هيون جيڪو الله تعاليٰ کي سندس سمورين صورتن ۾ سڃاڻي سگهي ٿو. نبي ﷺ جو قول آهي ته: ” مون کي هر بهادري پسند آهي. نانگ کي مارڻ واري به.“
نانگ انساني شهوات جو نالو آهي، جيڪڏهن توهان شهوات کي ماري نٿا سگهو ته کين قبضي ۾ رکو. جڏهن بندو مٿن قبضو رکڻ ۾ ڪامياب ٿئي ٿو ته، الياس عه وانگر روحاني ترقي ڪري آسمان تي پهچي ٿو. جتان کيس وري انسان جي رهبريءَ لاءِ هيٺ زمين تي موڪليو وڃي ٿو.
انسان جو پهريون معراج نفس جي پاڪائي آهي. جنهن بعد هو خالص عقل جو درجو حاصل ڪري ٿو ۽ هو رضا ڪارانه طور تي موٽي اچي انسان ذات جي رهبري ڪري ٿو.
علم ٻن قسمن جو آهي: (1) علم وسيلي حاصل ڪيل، (2) روحاني پاڪائي ۽ خوشي محسوس ڪرڻ. هيءُ درجو الله تعاليٰ جي خاص عنايت آهي. ابن العربي چوي ٿو ته: ”عنايت مٿس به ٿي آهي.“ هو انهيءَ حالت ۾ هڪ لفظ به ڳالهائي نه سگهيو هو. هن ڪيفيت ۾ هو پنهنجي وجود ۾ راضي ٿي ويو هو.
ٽيويهون باب لقمان عه جي فراست جي نالي منسوب ڪيل آهي. هي باب انهيءَ عقل ۽ ڏاهپ لاءِ آهي جنهن بابت قرآن ۾ فرمايو ويو آهي ته:
”هو جنهن کي وڻيس عقل عطا ڪري ٿو ۽ جنهن کي عقل حاصل ٿئي ٿو، ته هن کي هڪ وڏي نعمت نصيب ٿئي ٿي. سياڻن ماڻهن کانسواءِ ٻيو ڪو به انسان ان تي خوش نه ٿيندو.“
ڏاهپ جا هيٺيان قسم آهن
(1) ڳالهائڻ ۾ سياڻپ، (2) صبر ۾ سياڻپ، پوئين سياڻپ پهرين کان افضل آهي. شرڪ جي معنيٰ آهي، ٻن وجودن ۾ اعتبار رکڻ. وجود هڪ آهي، جنهن کي ورهائي نٿو سگهجي.
چوويهون باب هارون عه جي فراست بابت آهي جنهن ۾ بت پرستيءَ جي موضوع کي سمجهايو ويو آهي. بت پرستيءَ جي معنيٰ آهي الله تعاليٰ کي هڪ يا وڌيڪ صفتن ۾ ڏسڻ. ابن العربي چوي ٿو ته، ڪي ٻه ساڳيون شيون به هڪ جيتري اهميت نٿيون رکن پر هڪ ٻئي لاءِ ضروري ٿي سگهن ٿيون. جيئن بادشاه لاءِ رعيت، نبيءَ لاءِ اُمت وغيره. ٻئي هڪ ٻئي جي مختلف صورت ۾ خدمت ڪن ٿا. خود الله تعاليٰ به پنهنجي مخلوق لاءِ ڪم ڪري ٿو کين حياتي ۽ وجود بخشي ٿو. مخلوق به سندس خدمت ڪري ٿي، يعني سندس تسبيح ۽ ساراهه ڪري ٿي، سندس عبادت يا پوڄا جي صورت ۾.
قرآن مجيد ۾ فرمايو ويو آهي ته:
”هر گهڙي ۽ هر ساعت هو (الله تعاليٰ) حال ۾ آهي.“
جنهن به شيءِ جي عبادت ڪئي وڃي ٿي، اها صفتن مان آهي. يا الله تعاليٰ جو مظهر آهي. اهو مظهر ڪنهن پٿر، ڪنهن وڻ يا ڪنهن ٻي شيءِ جي صورت ۾ هوندو آهي. عبادت ڪرڻ لاءِ هن قسم جي صورت ڏيڻ، ڄڻ ته کيس سندس هڪ قسم جي صورت ۾ محدود ڪرڻو آهي. پر حقيقت ۾ کيس هڪ ڪلي، مجموعي ۽ وحدت جي صورت ۾ پوڄڻ گهرجي. جاهليت جي دؤر جا عرب کيس سندس صفتن جي صورت ۾ پوڄيندا هئا. جڏهن نبي ﷺ کين گهڻن خدائن کي گڏي هڪ حقيقي الله تعاليٰ جي عبادت ڪرڻ لاءِ چيو ته، سندس انهيءَ ڳالهه کين وڏي عجب ۾ وجهي ڇڏيو. جيئن قرآن مجيد ۾ هن آيت ۾ بيان ڪيو ويو آهي ته: ”ڇا هو سمورن خدائن کي گڏي هڪ الله تعاليٰ ڪرڻ ٿو گهري؟ هيءَ هڪ عجيب ڳالهه آهي!“
پنجويهون باب موسيٰ عه جي فراست بابت آهي. هن باب ۾ هيٺين موضوعن تي بحث ڪيو ويو آهي:
(1) ننڍين ۽ حسين صفتن يا نفس کي ڪنهن هڪ وڏي ۽ عظيم نفس لاءِ قربان ڪرڻ گهرجي. مثلاً: موسيٰ علي السلام کي بچائڻ لاءِ سون ٻارن کي موت جي منهن ۾ ڏيڻ، (2) مصر جو بادشاهه فرعون، جنهن پاڻ کي الله سڏايو، هو آخري گهڙي ۾ الله تعاليٰ جي اطاعت قبول ڪري عذاب ۽ الاهي عتاب کان بچي ويو. (هيءُ نظريو ابن العربي جو خاص نظريو آهي. مذهبي عالمن جو چوڻ آهي ته فرعون جو توبهه تمام دير سان يا بي وقتي هئي، ان ڪري کيس ڪو به فائدو نه پهتو.) (3) نجات عمل مان حاصل ٿيندي ۽ ڪو به روح فقط بدن جي وسيلي ڪو ڪم نٿو ڪري سگهي. جيئن موسيٰ عه جو روح پهريائين هڪ ڪاٺ (بدن) ۾ رکيو ويو. پوءِ (علم جي) پاڻيءَ ۾ رکيو ويو جنهن کي فرعون ۽ سندس راڻيءَ (ضمير) نپائي وڏو ڪيو ۽ (4) جسماني خواهشن کي ختم ڪرڻ سان ئي روح جي نجات حاصل ٿيندي.
ڇويهون باب خالد بن سنان جي فراست جي باري ۾ آهي. خالد بن سنان يمن جو عرب عالم ۽ فيلسوف ٿي گذريو آهي. هن باب جو موضوع آهي ته، نيڪ ارادو ۽ سچ کي ڳولي لهڻ هڪ ٻئي جو مٽ ٿي نٿا سگهن.
ستاويهون باب نبي ﷺ ڏانهن منسوب ڪيو ويو آهي جنهن جو موضوع آهي، عورت، خوشبو ۽ عبادت- هنن ٽنهي شين سان نبي ﷺ جي ڏاڍي محبت هوندي هئي. ابن العربيءَ جو چوڻ آهي ته، مرد کي الله تعاليٰ جي صورت تي پيدا ڪيو ويو آهي ۽ عورت کي مرد جي صورت تي پيدا ڪيو ويو آهي. ان ڪري مرد عورت ۽ الله تعاليٰ ٻنهي سان محبت ڪري ٿو. عورت جو مرد سان اهڙو تعلق آهي، جهڙو الله تعاليٰ جو فطرت سان. عورت سان اهڙي قسم جي محبت ڪرڻ هڪ خدائي ۽ غير مادي محبت آهي. الله تعاليٰ جي ذات ڪائنات ۾ پنهنجو روح ڦوڪي کيس حياتي بخشي آهي. الله تعاليٰ جي ڦوڪ ۾ ضرور سڳنڌ هوندي.
عورت کي مرد مان پيدا ڪيو ويو آهي. ان ڪري عورت به مرد لاءِ سڳنڌ آهي. ان ڪري مرد کي گهرجي ته قدرت ۾ پيدا ڪيل سڳنڌ مان لطف حاصل ڪري. ساڳيءَ ريت پنهنجي سڳنڌ يعني عورت مان به لطف حاصل ڪري.
نبي ﷺ جي ٽين پياري ۽ محبوب شيءِ عبادت آهي. عبادت بندي ۽ خالق جي وچ ۾ گفتگو آهي. ان ڪري اهي گهڙيون وڏي قيمت ۽ قدر رکن ٿيون. الله تعاليٰ سان گفتگوءَ کان وڌيڪ ڪهڙي سعادت انسان حاصل ڪري سگهي ٿو. ان ڪري عبادت ڪرڻ ڄڻ الله تعاليٰ جي ذات جو مشاهدو ڪرڻو آهي. ان ڪري هيءُ انسان لاءِ هڪ اعليٰ ترين درجي جو شرف، عزت، روحاني درجو ۽ مقام آهي.
مسلمان ٽن نمونن ۾ عبادت ڪن ٿا: وڻن وانگر، حيوانن وانگر ۽ انسانن وانگر. قيام يا اٿي بيهڻ انسانن وانگر آهي، رڪوع حيوانن وانگر ۽ سجدو وڻن ٻوٽن وانگر.