اوائلي دؤر جا مسلمان مفڪر:
مامون جي دؤر خلافت ۾ ترجمي جو دؤر ختم ٿيو، جنهن بعد آزاد، طبعزاد ۽ بنيادي مسلمان عالمن جو دور شروع ٿئي ٿو. هن دؤر جي مفڪرن وٽ بنيادي حل طلب مسئلا هئا: سبب اول، فطرت، عقل ۽ ادراڪ، روح، ڪائنات ۽ انسان جي حيثيت، تحرڪ ۽ رفتار، وحدت، ابديت، ماديت ۽ غير ماديت، سبب اول جو غير متحرڪ هجڻ جنهن جي وجود جي ثابتي صفات جي مثبت طريقي جي بجاءِ منفي وسيلي سان حاصل ٿيندي.
الله تعاليٰ جي ذات پنهنجي تخليقي امر وسيلي ‘لاشيءِ’ مان ڪائنات کي پيدا ڪيو. نفس يا روح پاڻ حياتي نه آهي پر مادي حياتيءَ کي پيدا ڪرڻ جو سبب آهي.
نفس يا روح هڪ لافاني شيءِ آهي، جنهن کي ٻه پهلو آهن: 1-پنج ظاهري ۽ خارجي پهلو، 2-پنج داخلي ۽ باطني حواس آهن.
مادو ۽ صورت، جوهر ۽ حادثو وغيره طبيعات ۾ جسماني تحرڪ يا جسم جي حالت کي بدلائڻ جي طاقت.
منطق ۾ ارسطوءَ کي استاد اول سڏيو ويو پر مغربي علم نفس ۽ اخلاقيات جي نظرين ۾ ترميم ڪري کين مشرقي روايتن ۽ تجربي سان هم آهنگ ڪيو ويو.
مسلمان مفڪرن ۾ اڪثريت ايراني، ترڪ ۽ اسپيني عربن جي آهي، انهيءَ لحاظ کان اسلامي فلسفو پراڻي يوناني فلسفي جي ارتقا جو نتيجو آهي پر ان جي نقالي نه آهي. مشرق ۽ مغرب جي فلسفن کي ملائي، سڌاري ۽ منجهن ترميمون ڪري کين قرآن مجيد ۾ ذڪر ڪيل نظرين جي فلسفي جي مطابقت ۾ آندو ويو آهي جن جي مفڪرن پنهنجي ذاتي خيالن مطابق تاويل ڪئي آهي.
مغرب جي علم الڪلام تي عيسائي مذهب جو رنگ چڙهيل آهي. ساڳئيءَ ريت اسلامي فلسفي کي قرآن مجيد سان هم آهنگي ۽ مطابقت پيدا ڪرڻ جي ضرورت هئي. تاريخ جي وچئين دؤر ۾ مغرب ۽ مشرق ٻنهي ۾ فسلفي کان هڪ ڌار، نئون نظرياتي مذهب پيدا ٿيو جنهن کي علم الڪلام جي نالي سان سڏيو ويو.
هن نظرياتي مذهب جي شروعات ۾ پهريائين قدر، پوءِ انساني ارادي جي آزادي ۽ الله تعاليٰ ۽ بندي جي درميان تعلق ۽ بعد ۾ ٻين ڪيترن ئي خالص مذهبي ۽ فلسفياڻي معاملن تي بحث ڪيو ويو آهي.
علم الڪلام سان گڏوگڏ ٻه نوان موضوع يعني خالص دينيات جو فلسفو ۽ تصوف (Mysticism) به جدا علوم جي صورت اختيار ڪري ويا. ان ڪري نائين صديءَ کان سورهين صدي عيسويءَ جي آخر تائين ٻنهي مغرب خواهه مشرق ۾ يعني يورپ ۽ ايشيا ۾ عظيم فيلسوفن، علم الڪلام جي ماهر عالمن ۽ صوفي بزرگن جو دؤر رهيو. جن مان يورپي عالمن عيسائيت مان، مغربي ۽ وچ ايشيائي، بلقاني ۽ اتر آفريڪي عالمن اسلام مان ۽ ڀارت ۾ برهمڻي مذهب مان فيض حاصل ڪيو.
ان وقت هي رواج ٿي پيو هو ته عالم ۽ فلسفي ٿيڻ لاءِ چئن ئي موضوعن جي پوري ڄاڻ ۽ واقفيت حاصل ڪرڻ لازمي هئي. مثلاً غزالي هڪ ئي وقت مذهب، فلسفي، تصوف ۽ علم الڪلام جو جيد عالم هو.
هن دؤر جي عالمن ۽ مفڪرن جي وڏي خوش نصيبي هيءَ به هئي ته ان وقت جا ٻئي شهنشاهه خليفي هارون الرشيد ۽ فرانس جو شارلمين علم ۽ عالمن جا زبردست سرپرست هئا ۽ ٻئي پاڻ ۾ سٺا دوست هئا ۽ هميشه هڪ ٻئي سان خط و ڪتابت ۽ سوکڙيون مٽائيندا رهندا هئا.
ڀارتي مفڪرن جو علم بابت رويو فعالي هو، يورپي عالمن جو رويو مفعولي هو ۽ مسلمان عالمن جو رويو ٻنهي جي درمياني قسم جو هو. مسلمان مفڪرن جو مقصد هو انساني نجات ۽ حياتيءَ جو راز ۽ علم حاصل ڪرڻ.
مسلمان عالم اسلام جي پيروي ڪندڙ هئا پر هنن فلسفي جي مسئلن کي عقل جي عينڪ پائي مطلع ڪيو. جنهن ۾ هو خالص مذهبي تاويل ڪرڻ کان آزاد هئا. هنن اسلامي تعليمات کي پنهنجي ذاتي عقلي استدلال ۽ تجربي سان هم آهنگ ڪرڻ گهريو، ان ڪري اسين اسلامي فلسفي ۽ يورپي علم الڪلام کي جن نظرياتي ۽ عملي درجن ۾ ورهايون ٿا، تن جو وچور هن ريت آهي.