ملان عبدالرزاق:
هن جي ڪتابن مان هيٺيان مشهور آهن:
1- فصوص الحڪم: هي تصوف بابت محي الدين ابن عربي جي مشهور ڪتاب تي شرح آهي، هي عربيءَ ۾ آهي.
2- گوهر مراد: هي فارسيءَ ۾ علم الڪلام تي ڪتاب آهي.
ملان عبدالرزاق هڪ وڏو شاعر به هو. فلسفي ۾ سندس ظهور جي نطريي ۾ ڪا به نئين ڳالهه نه آهي. سندس چوڻ آهي ته الله تعاليٰ عقل ڪل کي ظاهر ڪري ٿو، عقل ڪل وري نفس ڪل کي ظاهر ڪري ٿو، عقل ڪل مان جوهر پيدا ٿئي ٿو. هي ظهور جو سلسلو مادي عنصرن کي پيدا ڪري ٿو، جنهن مان ڪثرت پيدا ٿئي ٿي.
سموري ڪائنات جون شيون عقل ڪل ۾ سمايل آهن، جن کي عيان چئجي ٿو. سمورين شين جا مختلف قسم ڪليات ۾ شامل آهن.
الله تعاليٰ جي صفت قاهريه جو اظهار اهڙن ذريعن سان ڪيو وڃي ٿو، جن جو مذهبي طور تي نالو ملائڪ رکيو ويو آهي. ملائڪن جي دنيا کي عالم القدرت (جبروت) چئجي ٿو، جنهن جي معنيٰ آهي طاقتن جي دنيا.
انهيءَ دنيا تي وقت جو ڪو به اثر پوي ۽ نه وري انهن ۾ ڪو ڦيرو يا تغير اچي ٿو.
نفس ڪل جي دنيا کي ملڪوت چئجي ٿو، جيڪا هن ڪائنات کي ويجهي آهي.
قسم يا عيان: عقل ڪل ۾ عام تصور ٿي پون ٿا. هي محدود ۽ مهارت حاصل ڪري نفس ڪل جي دنيا ۾ داخل ٿئي ٿو جتي هر قسم ٻئي قسم کان ڌار ٿي وڃي ٿو. هر قسم فردي حيثيت حاصل ڪن ٿا ۽ اتان هن مادي ڪائنات ۾ نزول ڪن ٿا.
هن درجي کي سماءَ الدنيا يا ڌرتي وارو آسمان چئجي ٿو جنهن منجهان وجود يا شيون، حواسن جي دنيا ۾ ظهور ڪن ٿيون، هن کي فلسفي جي زبان ۾ ”عالم الشهادت“ سڏجي ٿو. آسماني يا فلڪياتي جسمن کي به ٻي مخلوق/ شين وانگر هڪ سمجهندڙ روح عطا ڪيل آهي.
قضا ۽ قدر الله تعاليٰ جا امر ۽ الاهي ميزان آهن. عبدالرزاق جي چوڻ موجب قضا معنيٰ عقل ڪل جي دنيا ۾ ڪلي قسمن جو وجود ۽ قدر معنيٰ نفس ڪل جي دنيا ۾ قسمن جو انفرادي صورت ۾ لهي اچڻ.
تقدير اهو الاهي علم آهي، جنهن موجب الله تعاليٰ جي ذات پنهنجي حضور ۾ پاڻ حاضر رهي ٿي. انسان هڪ جسم جي صورت ۾ مادو آهي پر جوهر ۾ کيس الاهي قوت جو ذرڙو عططا ڪيل آهي. ان ڪري انسان پنهنجي خدائي ظهور جي حالت ۾ فطري طور تي آزاد آهي پر مادي جي ملاوٽ جي ڪري محدود يا مقيد آهي.
مادي جا ٻه قسم آهن: خالص ۽ غير خالق، سٺو ۽ خراب، نازڪ ۽ مضبوط، منجهس پنهنجي لائق روح سان ملڻ جي صلاحيت آهي. ان ڪري ئي فردي روح پنهنجي پنهنجي ڪردار ۽ مختلف ٿين ٿا. دنيا ۾ انهيءَ مادي طبيعت تي فتح حاصل ڪرڻ، انساني زندگيءَ جو مقصد ۽ معراج آهي.