هندستان ۾ تصوف
هندستان دنيا ۾ تصوف جي مرڪزن مان هڪ مرڪز آهي، ان کانسواءِ ٻيا چار مرڪز آهن: ايران، شام، عراق ۽ اتر آفريڪا.
سيستان علائقي جي ‘چست ’ ڳوٺ ۾ ڄائو ۽ خراسان ۾ ڪيترو وقت رهيو. هو وڏو سياح به هو. هو شيخ عبدالقادر جيلانيءَ ؓ جي صحبت ۾ رهيو. هو شهاب الدين غوريءَ جي فوج سان هندستان آيو ۽ اچي اجمير ۾ رهيو. بختيار ڪاڪي، شيخ فريد الدين شڪر گنج، نظام الدين اولياءُ، (هي امير خسرو جو مرشد هو) علاءُ الدين ، علي احمد صابر، شيخ سليم، (اڪبر اعظم جو مرشد) سندس سلسلي جا جانشين هئا. مغلن جي زوال سان هن سلسلي جو به زوال آيو پر هن کي هڪ شخص شيخ نور محمد بچائي ورتو. نور محمد اصل هندو راجپوت هو. نور محمد 18 صديءَ جي آخر ۾ ٿي گذريو آهي.
هندستان ۾ ٻيا سلسلا هيٺيان آهن:
قادريه، سهروردي، شتاري ۽ نقشبندي، جن جون ڪيتريون شاخون آهن، جن مان هڪڙي شاخ جو نالو آهي، ‘بي شريعت’ جنهن ۾ شرعي احڪامن کان منهن موڙي تپسيا ۽ رياضت تي زور ڏنو ويو آهي. تيموري گهراڻي مان ڪيترائي شهزادا تصوف جي علم ۾ دلچسپي رکندا هئا. مثلاً: داراشڪوه- جنهن کي 1959ع ۾ اورنگزيب جي حڪم سان مارايو ويو. هي هڪ نيڪ دل، نيڪ صورت ۽ سيرت شهزادو هو. هو هڪ وطن دوست انسان هو. هن تصوف ۽ ويدانيت جو گهرو مطالعو ڪيو هو ۽ ٻنهي کي ملائڻ جي ڪوشش ڪئي هئائين. هن رامائڻ، ڀڳوت گيتا، اپنشد جو فارسيءَ ۾ ترجمو سرالاسرار جي نالي سان ڪرايو. هن يوگا وشتنا جو به فارسي ۾ ترجمو ڪرايو. هن جي خيال موجب ويدانيت ۽ تصوف ۾ فقط لفظي فرق ۽ اختلاف هو پر ٻئي بنيادي طرح هڪ آهن. هن ٻنهيءَ تي هڪ شرح مجمع البحرين جي نالي سان پاڻ لکي. هن ويدن کي الهامي ڪتاب سمجهندو هو ۽ پنهنجي مُنڊيءَ تي ‘پرڀو’ جو اکر لکايائين. هن جي قتل بعد اورنگزيب سندس دوست ۽ مرشد سرمد ڪاشانيءَ کي به قتل ڪرائي ڇڏيو.
خود اورنگزيب جي ڌيءَ زيب النساءِ جو تصوف جي سچائيءَ ۾ اعتبار هو. جنهن بعد بهادر شاه ظفر به صوفي هو، جنهن پنهنجي ديوان ۾ جا بجاءِ تصوف جي خيالن جي تائيد ڪئي آهي پر هن جو نظريو غمزده هو. هندوستان جو تصوف اسلام ۽ هندو مذهب جي ميلاپ جو ڦل آهي، جيڪو هينئر موت جي بستري تي آخري پساه کڻي رهيو آهي. موجوده تصوف وهم جو ٻيو نالو آهي، منجهس ڪو به نظريو ۽ حياتي موجود نه آهي. نانگ نڪري ويو ۽ ليڪو ڪٽجي رهيو آهي.