ذوق:
انسان ذات ۾ ذوق اها باطني قوت آهي، جنهن جي وسيلي هو نور جي منبع کي ڳولي لاءِ اهڙو پريشان رهي ٿو، جيئن ڪو عاشق پنهنجي معشوق جي ديدار لاءِ بيتاب ۽ سرگردان رهندو آهي.
سهروردي به صوفين وانگر مقام يا ترقيءَ جا درجا مقرر ڪري ٿو. پهرئين درجي ۾ هو خودي (اهنڪارا) يا پنهنجي نفس جي محبت جي ڄار ۾ ڦاٿل رهي ٿو. ٻئي مقام يا روحاني درجي ۾ هو ٻين سان محبت ڪرڻ سکي ٿو پر پنهنجي نفس جي وجود کان باخبر رهي ٿو. ٽئين نمبر مقام تي سندس زندگيءَ جو مقصد هوندو آهي ٻين جي بي لوث خدمت ڪرڻ، چوٿين مقام ۾ هو پنهنجي نفساني وجود کان انڪار ڪري ٿو ۽ الله تعاليٰ ۾ سمائجي وڃي ٿو. پنجين مقام ۾ هو پهرين ۽ ٻئي نمبر واري مقام جي حالت خودي ۽ نفس کان باخبر ٿيڻ واري حالت وڃائي، سدائين نفس ڪل جي تفڪر ۾ مستغرق رهي ٿو. نور جي منبع ڏانهن هر قدم وڌائڻ عروج آهي ۽ ان جي مخالف طرف ڏانهن هلڻ نزول آهي.
موت مقصد ڏانهن قدم وڌائڻ جو نالو آهي پر هي قدم نور جي طرف يا ان جي ابتڙ به ٿي سگهي ٿو. هي قدم پوئتي به وڃي سگهي ٿو. اها ڳالهه انسان جي فڪر ۽ عمل جي لاڙي مان ظاهر ٿي سگهي ٿي.
جڏهن اسان جو هي جسم هلندي هلندي ختم ٿي وڃي ٿو، ته هي (نفس) وري ٻي صورت اختيار ڪري سفر کي جاري رکي ٿو. جيڪڏهن هي قدم نور جي طرف ڏانهن آهي ته هر درجي جي حياتيءَ وارو موت نور جي طرف هڪ اڳتي قدم آهي پر جيڪڏهن سندس سفر نور جي ابتڙ طرف آهي ته سندس موت ظلمات ۽ اونداهيءَ ڏانهن هڪ اڳتي قدم آهي. هي سلسلو کيس وڌيڪ ظلمات جي ڄار ۾ ڦاسائيندو ويندو، جيستائين هو وري ڇرڪ ڀري خبردار ۽ سجاڳ نه ٿي پوي.
الله تعاليٰ جي ذات سموري مادي خواه ۽ غير مادي وجود جو مجموعو آهي. نه ڪو سندس مخالف ٿي سگهي ٿو ۽ نه وري ڪو سندس مٽ يا شريڪ ٿي سگهي ٿو.
هيءَ ڪائنات هڪ حقيقت آهي. هيءَ هڪ خودمختيار وجود رکي ٿي. انهيءَ ڪري ئي هر انسان ٻئي انسان کان مختلف ۽ نرالو آهي. انسان جو جوهر نور آهي، جنهن ڏانهن کيس اوس موٽڻو آهي.