ايراني صوفياءِ ڪرام:
ايراني صوفين ۾ مشهور شخصيتون هي هيون:
1- حبيب عجمي: 789ع ۾ فوت ٿي ويو. هو اصل ۾ هڪ صراف هو ۽ وياج جو ڪاروبار ڪندو هو. هن صوفي طريقو اختيار ڪيو، فرات نديءَ جي ڪناري تي هڪ خانقاهه تعمير ڪرايائين. هو حَسن بصريءَ جهڙي نامور عالم ۽ بزرگ انسان جو دوست ۽ مريد هو. حسن بصريءَ لاءِ چيو وڃي ٿو ته، سندس استاديءَ جو سلسلو علي ابن ابي طالب سان لڳي ٿو. سندس قول آهي ته:
”جيڪڏهن ٻيا ماڻهو تقريرون ڪرڻ ۽ ڪاغزن ڪاري ڪرڻ ۾ مشغول رهن ٿا ته، آءُ دل کي پاڪ ڪرڻ ۾ مغشول رهان ٿو.“
2- ابراهيم بن ادهم: هو 875ع ۾ فوت ٿي ويو. هو بلخ شهر جو هڪ امير انسان هو. بلخ پهريائين زردشتين جو ۽ بعد ۾ ٻڌ ڌرم جو مرڪز هو. هن گوتم ٻڌ وانگر عيش و عشرت جي حياتيءَ کي ترڪ ڪري سادگي ۽ فقر اختيار ڪيو. سندس قول آهي ته:
”الله تعاليٰ ۽ دنيا جي محبت هڪ دل ۾ سمائجي نٿيون سگهن.“
هڪ دفعي ڪنهن مسافر کانئس رهڻ لاءِ ڏس پڇيو ته، هن کيس قبرستان ڏانهن اشارو ڪيو. سندس قول آهي ته:
”نفس تي ضابطو رکڻ، ڪنهن ملڪ تي حڪومت ڪرڻ کان بهتر آهي.“
3- فضيل بن اياز: هو 803ع ۾ فوت ٿي ويو هو. هو مَرو شهر جو رهاڪو هو، جيڪو ٻڌ ڌرم، مجوسيت ۽ عيسائيت جو مرڪز رهي چڪو هو. سندس قول آهي ته: ”آءُ الله تعاليٰ سان محبت ڪريان ٿو، ان ڪري سندس عبادت ڪريان ٿو. اڪيلائيءَ ۾ سلامتي آهي. جيڪو الله تعاليٰ کان ڊڄي ٿو، دنيا جي هر شيءِ کان ڊڄي ٿو.
4- احمد بن خضرويه: هو به بلخ جو رهاڪو هو ۽ 854ع ۾ فوت ٿي ويو . سندس قول آهي ته:
”نفس کي ماريو ته هو جيئرو ٿئي. الله تعاليٰ جو مشاهدو ڪرڻ ممڪن آهي، جيڪو کيس نٿو ڏسي سگهي اهو پاڻ انڌو آهي.“
5- ابو علي ساقق: هو به بلخ جو رهاڪو هو ۽ 812ع ۾ فوت ٿي ويو. ابراهيم ادهم سان سندس گفتگو دلچسپ آهي:
ابو علي: ”توهان روزگار ڪيئن ٿا ڪماريو؟“
ابراهيم: ”آءُ سخت پورهيو ڪندو آهيان، جڏهن اجورو ملندو اٿم ته الله تعاليٰ جو شڪر ڪندو آهيان پر اجورو نه ملندو اٿم ته صبر ڪندو آهيان ۽ آئينده لاءِ اميد رکندو آهيان.“
ابو علي: ”اسان جي ملڪ جا ڪتا به ائين ڪندا آهن.“
ابراهيم: ”پوءِ تون ڇا ڪندو آهين؟“
ابو علي: ”آءُ جيڪڏهن ڪجهه ڪمائيندو آهيان ته ان کي خرچ ڪندو آهيان ۽ محتاجن کي ڏيندو آهيان.“
6- حاتم عصام: هي به بلخ جو رهاڪو هو ۽ 871ع ۾ فوت ٿي ويو، سندس قول آهي ته، صوفي چئن قسمن جو موت مرندو آهي:
1- سفيد موت: يعني بک وگهي مرڻ.
2- سياه موت: يعني مصيبت ۾ مرڻ.
3- سرخ موت: يعني خواهشن کي مارڻ.
4- سبز موت: يعني ٿلها ڪپڙا پائڻ.
7- معروف ڪرخي: هوخراساني هو ۽امام رضا جو مريد هو. هو 1821ع ۾ فوت ٿي ويو. سندس قول آهي ته:
”صوفي هن دنيا ۾ الله تعاليٰ جو مهمان آهي، ان ڪري کيس مانوارو ورتاءُ ڪرڻ گهرجي، هن کي کائڻ جو حق آهي، پر کيس گهرڻ جو حق نه آهي. محبت الله تعاليٰ جو عطيو آهي. تصوف جي معنيٰ آهي حق کي حاصل ڪرڻ لاءِ جدوجهد ڪرڻ ۽غير حق ترڪ ڪرڻ.“
9- ابوالحسن نوري خراساني: هو 907ع ۾ فوت ٿي ويو. سندس قول آهي ته:
”تون الله تعاليٰ کي الله تعاليٰ جي وسيلي ڳولي سگهندين. عقل رهبر آهي پر هو حق ڏانهن رهبري نٿو ڪري. مون الله تعاليٰ جي نور ڏانهن ايترو ڏٺو جو پاڻ نور ٿي پيس. صوفي اهو آهي، جنهن جو قلب سمورين انساني خواهشن کان پاڪ هجي، صوفي نڪي دنياوي سببن جو بادشاهه آهي ۽ نه وري سندس غلام آهي. هن کي ڪنهن به شيءِ جي لالچ ۾ موهه نه آهي، نه وري ڪنهن شيءِ کي منجهس ڪا لالچ آهي.“
تصوف مذهبي رسمن جي پوري ڪرڻ جو نالو نه آهي ۽ نه وري فلسفي يا سائنسي علم جي ڄاڻ جو نالو تصوف آهي. تصوف جي معنيٰ آهي اخلاقي پاڪائي ۽ قلبي مهارت، آزادي، مروت، خواهش تي قبضو، سخا ۽ خود قرباني تصوف جو روح آهن. تصوف جو مطلب آهي، دنيا سان دشمني ۽ الله تعاليٰ سان دوستي.
10- بشر حافي: هي به خراساني هو ۽ 867ع ۾ فوت ٿي ويو. هن جو ڏاڏو علي ابن ابي طالب جي هٿ تي بيعت ڪري مسلمان ٿيو هو.سندس قول آهي ته:
”الله تعاليٰ کي سڃاڻڻ هڪ وڏي مصيبت آهي، صوفيءَ جي دل الله تعاليٰ لاءِ خلاصي (ويڪري) ۽ صاف هوندي آهي.“
11- يحيٰ بن معاذ: هر بلخ جو رهاڪو هو ۽ 867ع ۾ فوت ٿي ويو. سندس قول آهي ته:
”هڪ سچو عاشق معشوق جي مرضيءَ موجب ڪم ڪندو آهي. زاهد فقط هن دنيا جا عيش آرام ترڪ ڪري ٿو پر صوفي آخرت جا عيش به ترڪ ڪري ٿو. زاهد هن دنيا جي عيش آرام کي، آخرت ۾ جنت جي عيش آرامن کي حاصل ڪرڻ لاءِ ترڪ ۽ قربان ڪري ٿو، پر صوفيءَ کي جنت جي عياشيءَ جي ڪا به پرواهه نه هوندي آهي. جيڪو شخص معشوق سان گڏ غير کي به ڏسي ٿو، معشوق کي ڏسي نٿو سگهي. سچو عشق نڪي معشوق جي وفا سان وڌي ٿو، نڪي سندس جفا ڪرڻ سان گهٽجي ٿو.“
12- بايزيد بسطامي: هو خراسان جو رهاڪو هو، هو 874ع ۾ فوت ٿي ويو. هي اوائلي صوفي مصنف هو. امام غزاليءَ سندس ڪتابن مان فائدو ورتو آهي پر اهي هن وقت موجود نه آهن. هي صوفيءَ سان گڏ دينيات جو هڪ وڏو عالم، فيلسوف ۽ شاعر به هو، سندس مشهور قول آهي ته:
”منهنجي خرقي جي هيٺان الله تعاليٰ کان سواءِ ٻي ڪا به شيءِ نه آهي. آءُ پاڻ شراب، پاڻ رفد ۽ پاڻ باقي آهيان. مون الله تعاليٰ کان الله تعاليٰ تائين پنڌ ڪيو آهي. آخرڪار مون کي آواز آيو ته، تون ۽ آءُ هڪ آهيون. پاڻ تي فخر ڪرڻ اجايو ڪم آهي. نيڪي خود هڪ وڏي بدي آهي. تصوف جو مطلب آهي آرام کي ترڪ ڪرڻ ۽ تڪليف کي قبول ڪرڻ. الله تعاليٰ جو عاشق سخي، محبت ڪندڙ ۽ نماڻو هوندو آهي.
13- سارع السقاصلي: هو 867ع ۾ فوت ٿي ويو. سندس قول آهي ته :
”پاڻ کان دور رهڻ ۾ سچو عقل سمايل آهي! سچ جو طالب ٿي. ‘الله تعاليٰ هڪ آهي’ چوڻ مان مراد آهي ته تنهنجو روح الله تعاليٰ ۾ سمايل آهي. صوفيءَ جي علم جي روشني، تقويٰ جي روشنائيءَ کي سمائي نٿي سگهي.“
هو جنيد جو استاد هو. جنيد استاد جي حياتيءَ ۾ تصوف تي تقرير ڪرڻ کان انڪار ڪيوهو،پر نبي ﷺ کيس خواب ۾ اشارو ڪيو ته تقرير ڪر. تنهنجي تقريرن ڪرڻ سان عوام کي فيض ملندو. سقاصلي کي به اهڙو اشارو مليو، جنهن جنيد کي نبي ﷺ جي حڪم تي عمل ڪرڻ لاءِ چيو ۽ جنيد تقريرون ڪرڻ شروع ڪيون.
14- جنيد: هي نهاوند شهر جو رهاڪو هو. هو 910ع ۾ فوت ٿي ويو. هو دينيات ۽ فلسفي جو عالم هو. هي شروعاتي صوفين مان آهي، جن تصوف تي بحث ڪيا آهن، سندس قول آهي ته:
”بيخودي کي عقل ۾ غرق ڪرڻ، عقل کي بيخوديءَ ۾ غرق ڪرڻ کان بهتر آهي. الله تعاليٰ جي وحدانيت تي فڪر ڪرڻ. وڏي ۾ وڏي نعمت آهي. الله تعاليٰ ٽيهه سال جنيد جي زبان سان عوام سان ڳالهايو آهي. حقيقت ۾ جنيد ختم ٿي ويو هو پر عوام کي اها پروڙ نه هئي.تصوف جي معنيٰ آهي، پنهنجي وجود کي الله تعاليٰ جي وجود ۾ گم ڪري ڇڏڻ ۽ سندس وجود ۾ رهڻ. صوفيءَ کي يا لتاڙيل زمين يا وسندڙ ڪڪر وانگر ٿي رهڻ گهرجي.
تصوف جو مطلب آهي، غير الله کان پاسو ڪرڻ. صوفيءَ جو باطن الله تعاليٰ سان ۽ ظاهر عوام سان هوندو آهي. جنيد مشهور صوفي منصور حلاج شهيد جو مرشد هو.“
15- ابوبڪر شبلي خراساني: هي منصور حلاج جو همدرد دوست هو. هو 946ع ۾ فوت ٿي ويو. سندس قول آهي ته:
”الله تعاليٰ کان سواءِ باقي شين کان دل کي پاڪ رکڻ ۾ سچي آزادي آهي. صوفي سچ ۽ حق جو اولاد آهن. تصوف سالڪ کي مايا (مادي دنيا جون خواهشون) کي سچ سمجهڻ کان بچائي ٿو. صوفيءَ کي گهرجي ته هن دنيا ۾ ائين گذاري ڄڻ ته هو دنيا ۾ ڄائو ئي ڪو نه آهي. تصوف جي معنيٰ آهي، ذهني قوتن کي لغام هيٺ رکڻ ۾ دم تي ضابطو رکڻ. صوفي الله تعاليٰ جي مخلوق کي پنهنجي اولاد وانگر سمجهي ٿو.“
ڀڳوت گيتا ۾ به فرمايو آهي ته:
”حواسن، قلب ۽عقل کي ضابطي هيٺ رکڻ، خواهشات، خوف ۽ ڪاوڙ کي ڦٽو ڪرڻ سان سالڪ آزادي حاصل ڪري ٿو.“
صوفين جي مٿي ذڪر ڪيل قولن مان ظاهر ٿئي ٿو ته:
1- شروعاتي دؤر جي صوفين جي نظرين ۾ اڃا ڪو ربط پيدا نه ٿيو هو.
2- دنيا کي ترڪ ڪرڻ،نيڪ عادتون اختيار ڪرڻ، الله تعاليٰ جي محبت سان سرشار رهڻ، نبي ﷺ سان انس پيدا ڪرڻ ۽ امن ۽ خاموشيءَ سان زندگي گذارڻ تصوف جا بنيادي اصول هئا، جن ۾ بعد ۾ ايندڙ صوفين مابعدالطبيعاتي فڪر، عالم النفس جا نظريا ۽ اخلاقي اصول شامل ڪري ڇڏيا.
ڏهين ۽ يارهين صديءَ ۾ اسان ڏسون ٿا ته فلسفي، علم الڪلام دينيات ۽ سائنسي، تحريڪون سڄي عالم اسلام ۾ عروج تي پهچي ويون هيون، جن جي تصوف تي اثر انداز ٿيڻ هڪ لازمي امر هو. صوفين فلسفي ۽ دينيات جي مسئلن کي پنهنجي اصولن جي روشنيءَ ۾ ڏسڻ شروع ڪيو، جنهن جو نتيجو هي نڪتو ته هڪ نئون نظريهءِ حيات ۽ فلسفو پيدا ٿيڻ شووع ٿيو. جنهن نظريي ۽ فڪر کي وڌائي 12-13-14 صدين ۾ هڪ نظام هيٺ اندو ويو،جنهن ۾ معجزن، ڏندڪٿائن ۽ ڪوڙن قصن جي گڏجي وڃڻ جي ڪري علم تصوف جي افاديت بلڪل ختم ٿي وئي.
16- حسين بن منصور حلاج: حسين بن منصور حلاج ڏکڻ ايران ۾ طور نالي هڪ ڳوٺ ۾ 858ع ۾ پيدا ٿيو. هو تصوف سان گڏ فلسفي جو به هڪ جيد عالم هو. هن گجرات، مشرقي ايران ۽ وچ ايشيا ملڪن جي سياحت ڪئي هئي، پوءِ هو بغداد ويو هو، هن انا الحق جو نعرو هنيو، جنهن تي راسخ العقيده عالمن اعتراض ڪيو. هو وقت جي سياست، حسد ۽ دشمنيءَ جو شڪار ٿي ويو. مذهبي عالمن مٿس ڪفر جي فتويٰ جاري ڪئي. کيس 64 ورهين جي ڄمار ۾ 922ع ۾ شهيد ڪيو ويو.
سندس احوال ۽ نظريا
1- نفس حيوانيءَ سان غير مادي ۽ ابدي جوهر گڏجي محدود ٿي وڇي ٿو.
2- الله تعاليٰ جي ذات بابت خيال ۽ اظهار ڪري نٿو سگهجي، خواه انساني تخيل ۽دليل ڪيتري به عروج تي ڇو نه پهچي وڃي.
3- رضا تي راضي رهڻ سان الله تعاليٰ سان واصل ٿي وڃڻ ممڪن آهي.
4- عبادت جي گهٽتائي نيڪ اعمال سان پوري ڪري سگهي ٿي.
هن جي پوين نظرين جي متعصب مذهبي عالمن سخت مخالفت ڪئي. سندس تصوف تي لکيل ڪتاب ‘تواسن’ موجود آهي.