معجزا:
معجزن لاءِ قرآن مجيد ۾ فرمايو ويو آهي ته، خود قرآن مجيد کان سواءِ ٻيو ڪو به معجزو بيان ڪيل نه آهي، جيڪو الهامي ڪتاب آهي، جنهن جهڙو ڪتاب لکي پيش ڪرڻ ناممڪن آهي، هڪ سٽ به نه! ڇا ڪاڻ ته هي ڪتاب الله تعاليٰ جي طرفان موڪليو ويو آهي. ابن سينا جو عقيدو هو ته غير معمولي ۽ مابعد الطبيعاتي عمل کي معجزو سڏيو ويو آهي. اشعرين جو اعتقاد هو ته الله تعاليٰ بيجان شين ۾ خاصيتون وجهي ٿو، جيڪي انسان کي معلوم آهن، پر هي خاصيتون عارضي آهن، جن کي هر گهڙي نئون ۽ تازو ڪيو وڃي ٿو.
مولانا جلال الدين رومي پنهنجي ڪتاب مثنويءَ ۾ فرمائي ٿو ته، سبب ۽ اثر جو سلسلو ٻن قسمن جو آهي:
1- اهو جيڪو ظاهر ۾ ڏسڻ ۾ اچي يا حواسن وسيلي محسوس ٿي سگهي.
2- ٻيو باطني يا ڳجه ۽ غير معروف ۽ اڻڄاتل، جيڪو هڪ معمولي عقل وارو انسان ڪڏهن به سمجهي نه سگهي پر روحاني طور وڌيڪ سڌريل شخص انهن کي سمجهي سگهي ٿو. اهي جڏهن ڪو ڪارنامو ڪن ٿا، جيڪو اسان لاءِ غير معمولي آهي، اهو هنن لاءِ بلڪل معمولي ۽ قدرتي آهي، اهو ڪارنامو اسان جي مقرر ڪيل معيار موجب هڪ معجزو آهي. ڇاڪاڻ ته اسين ان جو لڪل ۽ ڳجهو سبب معلوم ڪري نٿا سگهون.
مذهبي عقيدي جي عالمن جي خيال موجب معجزو هڪ ”حزق العادة“ ڪارنامو يا منظر آهي، جيڪو پنهنجي لحاظ کان مابعد الطبيعاتي قسم جو آهي. سندس چوڻ موجب هي شين جي قدرتي طبيعت جي خلاف فعل آهي، جيڪو مرتبو الله تعاليٰ جي طرفان فقط انبياءِ ڪرام کي عطا ڪيو ويندو آهي.
مولانا رومي مثنويءَ ۾ چوي ٿو ته: هر هڪ عمل جو جواز ۽ حل عقلي استدلال وسيلي نٿو ڪري سگهجي. ڇاڪاڻ ته ان جي سبب ۽ اثر جي سلسلي جي اسان کي خبر نه آهي. ڇاڪاڻ ته اهي ساڳيا عمل ڪن حالتن ۾ تيز-تکا ۽ ڪڏهن وري سست ۽ ڪمزور ٿين ٿا. مثلاً، لوهه جو باهه ۾ جلد ڳرڻ ۽ اس ۾ بلڪل آهستي آهستي ڳرڻ، ٻنهي جي ساڳئي اثر پيدا ڪرڻ ۾ جدا جدا وقت لڳي ويندو.
اشعرين معجزي لاءِ هيٺيان شرط مقرر ڪيا آهن: (1) اهو الله تعاليٰ، جي طرف کان هجڻ گهرجي، (2) مابعد الطبيعاتي قسم جو هجي، (3) جنهن کي ڦيرائڻ يا رد ڪرڻ جي ڪنهن ۾ به طاقت نه هجي، (4) اهڙي شخص جي هٿان ٿئي، جنهن جي نبوت جي دعويٰ ڪيل هجي، (5) اهو ڪارنامو سندس چوڻ موجب ٿيل هجي، (6) اهڙو شخص ڪوڙو ثابت ڪيل نه هجي ۽ (7) سندس نبوت جي دعويٰ ڪرڻ کان اڳ ۾ ٿي گذريو هجي.
وحيءَ وانگر معجزن کي به هن ريت ورهايو ويو آهي:
1- خدائي: جنهن کي معجزو سڏيو وڃي ٿو، يعني اهو ڪارنامو جيڪو عام انسان جي ڪرڻ ۽ وس کان ٻاهر هجي.
2- شيطاني ڪارنامو جنهن کي استدراج چئجي ٿو، جيڪو ڪنهن جادوءَ جو نتيجو هجي، اهو معجزي جي ڀيٽ ۾ عارضي ۽ ڪمزور هوندو آهي.
معجزي جي حيثيت سندس عامل يا تحرڪ ڪندڙ جي حيثيت جي مطابق هوندي آهي. قرآن مجيد ۾ نبي ﷺ لاءِ فرمايو ويو آهي ته:
”هو چون ٿا ته، آيتون يا نشانيون ڏانهس (محمد ﷺ ڏانهن) نه موڪليون ويون آهن، سندس الله تعاليٰ جي طرف کان؟ (اي محمد ﷺ) تون چؤ ته آيتون فقط الله تعاليٰ جي قدرت ۽ اختيار ۾ آهن، آءُ ته فقط هڪ ڊيڄارڻ وارو آهيان.“
3- ڪنهن شخص جي نبوت جي دعويٰ ڪرڻ کان اڳ ۾ ڪنهن غير معمولي ڪارنامي جو ظاهر ٿيڻ.
4- نبيءَ جي طرفان ڪيل اهڙو غير معمولي قسم جو ڪارنامو جيڪو ڪو به ٻيو شخص نه ڪري سگهي، ان کي معجزو چئبو آهي.
5- علامتون
6- ڪرامتون يا نيڪ ۽ بزرگ قسم جي شخص جي هٿان ڪيل خير جا ڪم مثلاً، ڪنهن مصيبت ۾ ڦاٿل انسان جي مدد ڪري کيس مصيبت مان ڇڏائڻ وغيره.
ڪي مسلمان مذهبي عالم نبوت کي ثابت ڪرڻ لاءِ معجزن کي لازمي نه سمجهندا آهن، نبيءَ جي ڪامياب ۽ صحيح هدايت خود هڪ زنده معجزو هوندو آهي.
ان ڪري اشعرين جي خيال موجب نبوت لاءِ ڪنهن وڏي عالم جي ضرورت نه هوندي آهي، نبيءَ جو درجو ۽ منصب الله تعاليٰ جي طرف کان مقرر ڪيل هوندو آهي.
قرآن مجيد ۾ فرمايل آهي ته:
”سندن انبيائن کيس چيو ته، اسين توهان جهڙا انسان آهيون پر الله تعاليٰ جنهن کي وڻيس ان کي پنهنجيون نعمتون موڪلي ٿو ۽ هي اسان جو ڪم نه آهي ته اسين توهان کي (معجزو) سند ڏيکاريون، سواءِ الله تعاليٰ جي اجازت جي.“