اخوان الصفا جا مصنف:
اخوان الصفا فلسفي ۽ سائنس جي هڪ جڳ مشهور انسائيڪلوپيڊيا (قاموس) آهي، جنهن جا 51 جلد آهن. هن جا سمورا مصنف ايراني آهن جن مان ڪي مشهور معروف آهن ۽ ڪي نامعلوم به شامل آهن. معروف عالمن کان هي مشهور آهن. 1- زيد بن رفاع، 2- ابو سليمان محمد (سبت جي ڳوٺ وارا)، 3- علي (زنگان ڳوٺ وارو)، 4- ابو احمد مهر گاني، 5- ڪوفي.
هن قاموس ۾ ڪا به نئين ڳالهه نه آهي. هن ڪتاب ۾ سائنس ۽ فلسفي جي مختلف شارحن ۽ علوم بابت همعصر مسلمان عالمن جا رايا درج ٿيل آهن. سندس دينيات، مابعدالطبيعات، علم النفس بابت نظريا، نوافلاطوني ظرين سان مشابهت رکن ٿا. پر اخلاقيات بابت سندن نظريا هندو-ايراني ۽ عربي-ايراني قسم جي نيڪين جو مجموعو آهن پر هنن جو سلسلو اهڙيءَ ترڪيب سان رکيو ويو آهي جو ڄڻ ته يوناني فيلسوفن جي نظرين سان گڏ هلن ٿا.
هي ڪائنات سڌيءَ طرح الله تعاليٰ مان پيدا نه ٿي آهي. الله تعاليٰ جي ذات مان نفس ڪل پيدا ٿئي ٿو ۽ هيولا، نفس ڪل مان پيدا ٿئي ٿو. جڏهن هيولا (Dimension) ٿولهه، ويڪر، بلندي وغيره کي قبولڻ جي اهل ٿئي ٿو ته ان کي ثانوي مادو سڏيو وڃي ٿو، جنهن مان ڪائنات پيدا ٿئي ٿي. نفس ڪل سمورين شين تي حاوي هوندي به پنهنجي وحدت کي قائم رکي ٿو.
نفس يا روح کي مختلف درجن جون عقلي ۽ شعوري صلاحيتون حاصل آهن. هو مادي سان عارضي طور تي گڏجي ٿو. انساني زندگيءَ جو مقصد آهي پنهنجي روح کي مادي جي قيد خاني مان آزاد ڪرائن.
1- الله تعاليٰ جي ذات انساني عقل ۽ ادراڪ کان بالاتر آهي، 2- عقل ڪل، 3- نفس ڪل، 4- بنيادي مادو، 5- ثانوي مادو، 6- ڪائنات.
هيولا يا خالص مادو اهو آهي جنهن جو وجود ممڪن آهي پر هي صورت کان پاڪ ۽ آزاد آهي.
فردن جا ارواح نفس ڪل جا حصا آهن، جنهن ڏانهن اهي موٽي ويندا. قرآن مجيد ۾ به فرمايل آهي ته، ”اسين الله تعاليٰ وٽان آيا آهيون ۽ ڏانهس موٽي وينداسين.“
هر روح پاڪائي حاصل ڪرڻ بعد نفس ڪل ڏانهن موٽندو، ان ڪري انسان جو موت هڪ قسم جو موت (رجوع اصغر) يا رجوع آهي. نفس ڪل جي الله تعاليٰ ڏانهن مراجعت (موٽي وڃڻ) رجوع اڪبر آهي.