ابو الحس علي الاشعري:
ابو الحسن علي بن اسماعيل الاشعري نبيﷺ جي مشهور اصحابي ابو موسيٰ اشعريءَ جي اولاد مان هو. هو بصري ۾ ڄاڻو ۽ 63 سالن جي ڄمار ۾ 936ع ۾ فوت ٿي ويو. هو معتزله عالم عبدالوهاب جبائيءَ جو شاگرد هو. هن معتزله فڪر جي سختيءَ کي ختم ڪرڻ لاءِ هڪ نئين مڪتبه فڪر جو بنياد وڌو جيڪو سندس نالي سان اشعري سڏجي ٿو. هو پنهنجي وقت جو هڪ جيد عالم ۽ اديب ٿي گذريو آهي. هن دينيات، حديث، تفسير ۽ علم الڪلام تي هڪ سؤ کان وڌيڪ ڪتاب لکيا هئا جن مان فقط پنج ڪتاب سلامت موجود آهن.مصر جا عالمن رهاوي ۽ ماتريدي سندس همعصر هئا، پر هن جا شاگرد به ڄاڻايل مصري عالم کان گوءِ کڻي ويا. هن معتزلن جي هيٺين اصولن جي مخالفت ڪئي آهي.
1- معتزله الله تعاليٰ جي ذات ۽ صفات کي سندس جوهر کان جدا ڄاڻندو هو.ڇاڪاڻ ته سندس عقيدي موجب انهن مان الله جي توحيد جي نظريي کي نقصان پهچڻ جو انديشو آهي. اشعري سندس هن اصول ۾ ترميم آندي ۽ چوڻ لڳو ته الله تعاليٰ جون صفتون سندس وجود ۾ موجود آهن پر کين انساني صفتن سان ڀيٽي نٿو سگهجي.
2- معتزله عالم انساني ارادي جي آزاديءَ تي زور ڏيندا هئا. اشعري سندس انهيءَ راءِ کي رد ڪيو ۽ چيائين ته فقط الله تعاليٰ جي ذات باري خالق مطلق آهي. هو مخلوق ۽ سندس عملن ٻنهي جو به خالق آهي. اشياءَ ۽ في نفسي ڪا به قوت ۾ وجود نه آهي. مثلاً باهه ۾ ساڙڻ جي قوت به سندس پيدا ڪيل آهي. هن فلسفي جي فن ۾ ڪسب جو نئون محاورو استعمال ڪيو، جنهن جي معنيٰ آهي حاصل ڪرڻ. يعني عمل بذات خود هڪ مخلوق ۽ حاصل ڪيل قوت آهي. الله تعاليٰ نه فقط عمل جي قوت پيدا ڪري ٿو پر عمل جو نمونو به سندس پيدا ڪيل آهي. عمل تي اثر پيدا ڪرڻ کانسواءِ انسان فقط عمل جو فاعل آهي. اهڙيءَ ريت اشعري الله تعاليٰ جي مطلق تخليقي قوت ۽ انسان جي محدود جوابداريءَ جي وچ ۾ اعتدال پيدا ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي.
3- معتزله عالم وجود کي موجود جي هڪ صفت ڪري سمجهندا هئا پر اشعريءَ جو چوڻ آهي ته وجود ۽ موجود هڪ ۽ ساڳي حقيقت آهن. يعني ته وجود هڪ حقيقت يا موجود جو وجود آهي.
4- الله تعاليٰ جي زبان (ڪلام) ابدي آهي ۽ قرآن مجيد جا لفظ هڪ حقيقت جو مجازي روپ آهن. ان ڪري قرآن مجيد اصل ۾ لافاني آهي پر نبي ﷺ تي وحي جي صورت ۾ نازل ٿيڻ بعد مخلوق ٿي پيو آهي.
5- انسان فقط عقلي استدلال وسيلي الله تعاليٰ جي معرفت کي حاصل نٿو ڪري سگهي، ان لاءِ کيس وحي ۽ الهام جو وسيلو وٺڻ ضروري ٿيو پوي.