فنا:
فنا جي معنيٰ خوديءَ کي مارڻ نه آهي. حديث شريف ۾ آيو آهي ته، ”جيڪي انسان نيڪ ڪمن جي وسيلي الله تعاليٰ سان وصال حاصل ڪرڻ گهرن ٿا، ته الله تعاليٰ به کين پاڻ ڏانهن ڇڪي ٿو.“ حديث شريف ۾ هي به آيو آهي ته، ” جڏهن آءُ تو کي پيار ڪريان ٿو ته آءُ اک آهيان، جنهن سان تون ڏسين ٿو ۽ آءُ ڪَنُ آهيان، جنهن سان تون ٻڌين ٿو.“
جڏهن مجازي عشق ۾ هيڪڙائي پيدا ڪري سگهجي ٿي ته پوءِ روحاني عشق ان کان به وڌيڪ ويجهڙائي پيدا ڪري سگهي ٿو.
شبليءَ جو قول آهي ته، دوزخ معنيٰ الله تعاليٰ کان دوري يا بعد ۾ بهشت معنيٰ سندس قرب يا ويجهڙائي. نبي ﷺ جي حديث آهي ته، چار شيون پنهنجي قدرتي حدن اندر دنياوي ۽ نفساني خواهشات ۾ شامل نه آهن: لباس، خوراڪ، گهر، زال ۽ اولاد، هنن کان باقي شيون عياشيءَ ۾ داخل آهن. ان ڪري نفساني ۽ شهواني آهن، جيڪي بندي ۽ الله تعاليٰ جي وچ ۾ حائل ٿين ٿيون، حق جي ڳولائوءَ لاءِ دنياوي سببن جي گهڻائي يا ٿورائي ڪا به معنيٰ نٿي رکي. هو ٻنهي حالتن ۾ راضي رهي ٿو، جيئن عياشي هڪ خراب شيءِ آهي. ساڳيءَ ريت رهبانيت به هڪ خراب شيءِ آهي، انسان کي فقط پنهنجي نفس کي قبضي ۾ رکڻ گهرجي. هي شيون بذات خود ڪو به مقصد نٿيون رکن. جيڪي انسان روزگار نٿا ڪمائين ۽ سمجهن ٿا ته الله تعاليٰ پاڻمرادو سندس ضرورتون پوريون ڪندو، غلط راهه تي آهن. ڪن جو وري هي خيال آهي ته، بک مرڻ سان نفس کي ماري سگهندا ته اهي به غلطيءَ تي آهن، ڇاڪاڻ ته ماني نه کائڻ جي ڪري انسان جي نفساني ڪمزورين ۾ ڪو به فرق نه پوندو. ٻئي طرف بک جي ڪري جسماني ڪمزوري پيدا ٿيندي ۽ انسان ڪيترن نيڪ ڪمن ڪرڻ کان رهجي ويندو.
ڪن ماڻهن جو خيال آهي ته اڪيلائي سندن دل کي پاڪ ڪندي پر هن ۾ به ڪا سچائي نه آهي. ڇاڪاڻ ته برائي پاڻ مان پيدا ٿيندي آهي ۽ اڪيلائيءَ ۾ به سندس نفس اماره ساڻس گڏ رهندو، ان ڪري سندس علاج نه ٿي سگهندو. ڪي شريعت جا عالم صوفين کي راڳ ٻڌڻ ۽ موسيقيءَ مان فرحت وٺڻ جو طعنو ڏين ٿا پر صوفي نفسياني، خواهش کي خوش ڪرڻ لاءِ راڳ نه ٻڌندا آهن، هو انهيءَ سان وجد ۾ اچڻ جي ڪوشش ڪندا آهن. جنهن به انسان جي دل ۾ غير الله ويٺل هوندو، ڪڏهن به الله تعاليٰ جو خيال حاصل ڪري نه سگهندو. صوفين مان ڪي بزرگ تناسخ يا اوتار جي پيدا ٿيڻ ۾ اعتبار رکندا آهن، پر هي نظريو به غلط آهي. ڇاڪاڻ ته الله تعاليٰ جي ذات سڀ مخلوق کان نرالي ۽ بي مثال آهي. ان ڪري سندس ذات، يا صفتون کانئس ڪنهن ٻي صورت ۾ ظاهر ٿي نٿيون سگهن. هيءَ ڪائنات سندس تخليقي قوت جو مظهر آهي. طاقت جو وجود، طاقت جي عمل کان مختلف شيءِ آهي. طاقت جو عمل فقط طاقت جو ظهور آهي. انسان ۾ الله تعاليٰ واريون صفتون نه آهن پر هو انهن بابت علم ۽ ڄاڻ رکي سگهي ٿو. انساني فطرت جي موجود هجڻ جي اها معنيٰ نه آهي ته سندس نفس ۾ ڦيرو اچي وڃي ٿو پر ان جو مطلب آهي حق جي روشنيءَ ۾ چمڪڻ. ان ڪري فنا جو مطلب پاڻ کي مارڻ يا گم ٿي وڃڻ نه آهي بلڪه پاڻ کي چمڪاڻ آهي.
تصوف ۾ الله تعاليٰ جو مشاهدي مان مراد هي نه آهي ته، الله تعاليٰ کي هنن خاڪي اکين سان ڪنهن مادي شيءِ وانگر ڏسي سگهبو پر ان بابت سمجهڻ سوچڻ ۽ ان جي وجود ۾ ايمان رکڻ کي مشاهدو چئبو آهي.
انسان ڀلي ته بديءَ کان پاڪ ٿي وڃي پر سندس فطرت پنهنجي نفس جي اندر دنياوي ڪمزوريون ۽ ڪوتاهيون رکي سگهي ٿي. ان ڪري هو پاڪائي ۽ تڪميل جي درجي تي کيس الله تعاليٰ تي ڀروسو ڪرڻو پوندو ۽ کانئس پناه ۽ مدد گهرڻي پوندي. نبي ﷺ خود ڪيترائي دفعا روزانو معافيءَ لاءِ دعائون گهرندو هو. الله تعاليٰ جو نور جيڪو نيڪ انسانن جي دلين کي روشن ٿو ڪري. صوفي ان کي غير مخلوق نور ڪري سمجهن ٿا. اهو هڪ غلط خيال آهي، ڇاڪاڻ ته رب تعاليٰ جي نور جي انساني دل کي ڪڏهن به خبر نه پئجي سگهندي ۽ نه وري ان بابت ڪا سمجهاڻي ڏيئي سگهبي. ان ڪري دل کي روشن ڪرڻ جي معنيٰ آهي ته الله تعاليٰ جي طرفان صحيح علم عطا ڪيل، جنهن جي وسيلي سالڪ نيڪي ۽ بدي، سچي ۽ ڪوڙي ۾ فرق محسوس ڪري سگهي. هڪ صوفيءَ کي انهيءَ ڳالهه کي قبول ڪندي ته هر شيءِ الله تعاليٰ جي طرف کان ا چي ٿي ۽ سندس ڪري ئي قائم آهي. مذهبي ۽ اخلاقي جوابداريون وسارڻ نه گهرجن.
هي دليل حقيقت ۾ عيسائين جو آهي جيڪو غلط آهي ته انسان عيسيٰ بن مسيح وانگر خود انساني فطرت کان ئي ٻاهر نڪري سگهي ٿو. ڪو به انسان پنهنجي فردي ۽ ذاتي ارادي کان ٻاهر نڪري سگهي ٿو ۽ مشيت ڪل ۾ داخل ٿي سگهي ٿو. انهيءَ شرط سان ته هو پنهنجي فردي آزادي ۽ مشيت کي ڪا به حيثيت نه ڏئي پر الله تعاليٰ جي مڪمل اطاعت ۾ رهي.
ڪن صوفين جو خيال آهي ته وجد جي حالت ۾ انسان عقل وڃائي ويهي ٿو پر اهو عقل وڃائي ويهڻ جو خيال خود هڪ انساني خيال آهي، ان ڪري حس يا احساس ڪڏهن به گم نٿو ٿئي. ان تي فقط عارضي طرح ٻين تجربن ۽ احساسن جو غلبو ٿي وڃي ٿو. مثلاً، سج جي روشني ۾ تارن جي روشنيءَ يا خود تارن جو گم ٿي وڃڻ، هن حالت ۾ تارن مان روشنائي گم نه ٿي ويئي آهي پر مٿن سج جي روشنيءَ جو غلبو ٿي ويو آهي. ان ڪري اسين کين ڏسي نٿا سگهون.