ڪتاب اللمع في التصوف
ڪتاب اللمع في التصوف، تصوف جي اوائلي ڪتابن مان هڪ آهي. هن جي مصنف ابو نصر خراسان جي هڪ شهر طوس ۾ ڄائو. سندس والد ۽ ٻيا عزيز زين ٺاهڻ جو ڪم ڪندا هئا. ان ڪري کين سراج سڏيندا هئا. هو ابو محمد مرتعش جو شاگرد هو. هو هڪ وڏو سياح به هو. هو 988ع ۾ فوت ٿي ويو. هن تصوف تي ڪيترائي ڪتاب لکيا آهن جن ۾ ”اللمع في التصوف “ هڪ مشهور ۽ معتبر ڪتاب آهي.
هن ڪتاب ۾ هيٺين موضوعن تي بحث ڪيو ويو آهي:
(1) تصوف جو اسلام سان واسطو- ابو النصر اسلامي عالمن کي هيٺين طبقن ۾ ورهايو آهي.:
(الف) محدث: هنن پنهنجي حياتيءَ ۾ حديثون گڏ ڪرڻ، صحيح ۽ غلط حديثن کي ڳولي ڌارڌار ڪرڻ ۽ انهن جي صحت جا دليل ڏيڻ ۾ گذاري ڇڏي.
(ب) مذهب يا دينيات جا عالم: هنن قرآن-سنت، حديث، قياس (جنهن تي نبي ﷺ ۽ سندس صحابه ڪرام جو اجماع هجي) کي بنياد بنائي اسلامي اصولن ۽ قانون جي وضاحت ڪئي آهي.
(ت) صوفي: هي طبقو فقط انهن حديثن کي صحيح ۽ سچو مڃيندو هو، جيڪو محدثن وٽان آيل هيون ۽ اسلامي قانون جي مطابقت ۾ آهن. هو دينيات جي عالمن کي به حق تي ۽ صحيح سمجهن ٿا. صوفي علم حاصل ڪرڻ سان گڏ دل جي پاڪائي، دنياوي خواهشن کي ترڪ ڪرڻ ۽ الله تعاليٰ جي قرب حاصل ڪرڻ تي زور ڏين ٿا. هو قرآن مجيد مان اهڙيون آيتون ڳولي ڪڍن ٿا، جن ۾ تصوف ڏانهن اشارا ڪيل آهن. هنن جا بنيادي اصول قرآن مجيد مان ورتل آهن. روحاني طور تي ترقي ڪرڻ سندن مقصد آهي. ان ڪري دينيات ۽ حديث جي عالمن جو دائرو محدود آهي پر صوفين جو دائرو لامحدود آهي.
صوفي نبي ﷺ جي حياتي مبارڪ مان انهن مثالن ۽ حديثن تي وڌيڪ زور ڏين ٿا، جن ۾ صبر، توبهه، توڪل، تقويٰ، ۽ رواداريءَ جو سبق ملي ٿو.
صوفي سادگيءَ لاءِ اوني ڪپڙو پائيندا هئا، ان ڪري مٿن صوفي نالو پئجي ويو. ڪن جو خيال آهي ته صوفي باطني صفائيءَ تي زور ڏين ٿا، ان ڪري کين صوفي سڏيو ويو آهي. صوفي طريقو اسلام کان اڳ ۾ رهبانيت جي نموني ۾ رائج هو. ڪتاب ۾ هيٺين موضوعن تي زور ڏنو ويو آهي:
1- توحيد: مصنف توحيد بابت صوفين جي خيال جي وضاحت ڪئي آهي. ذوالنون چوي ٿو ته، الله تعاليٰ لاشيءِ مان وجود کي پيدا ڪيو. تخليق لاءِ ڪو به سبب مقرر ڪري نٿو سگهجي. الله تعاليٰ جي ذات کان سواءِ زمين ۽ آسمانن جو ڪو به مالڪ نه آهي.
جنيد چوي ٿو ته: جيڪو شخص، توحيد ۾ اعتبار رکي ٿو، ان کي گهرجي ته هو انهيءَ ذات کي ڳولي لهڻ جي ڪوشش ڪري، جيڪو
لَمْ یَلِدْ ۬ۙ وَ لَمْ یُوۡلَدْ آهي. يعني هو نه ڪنهن شيءِ مان ڄائو آهي ۽ نه وري ڪا شيءِ هن مان پيدا ٿئي ٿي. هن جو ڪو به مَٽ ۽ ثاني نه آهي. جنهن جو ڪو به مد مقابل نه آهي. هو پنهنجي ذات ۽ صفتن ۾ لاثاني ۽ بي مثال آهي. هو سميع، بصير ۽ قدير آهي. شبلي چوي ٿو ته، جنهن کي توحيد جي علم جي ذري جيتري به خبر نه آهي، اهو ذري جيترو به بار کڻي نٿو سگهي پر جنهن کي توحيد جي ذري جيترو به علم حاصل آهي، اهو هن سڄي دنيا جو بار پنهنجي اک جي پنبڻيءَ تي کڻي سگهڻ جو اهل ٿي وڃي ٿو. هن مان سندس مراد آهي ته اهڙو شخص، جنهن جي دل توحيد جي علم سان منور آهي ته سڄي ڪائنات هن جي نظر ۾ تڇ برابر به نه آهي.
ڪو به شخص الله تعاليٰ جي ذات کي ڄاڻي سڃاڻي سگهي ٿو. جيئن قرآن مجيد ۾ فرمايو ويو آهي ته: ”هو سندس علم مان ڪجهه به سمجهي نٿا سگهن، سواءِ ان جي جيڪي هو گهري ٿو.“ پر انسان سندس نالي ۽ صفتن تي، جيئن اهي مخلوق ۾ ظاهر ٿين ٿيون، غور ڪري سگهي ٿو.
هڪ سياڻو صوفي فقط نيڪ عملن ڪرڻ ۾ ثابت قدم رهڻ سان هڪ ڪامل انسان ٿي سگهي ٿو. بد شيون ان ڪري بد آهن ته هن پاڻ کي لڪائي ڇڏيو آهي ۽ نيڪ شيون ان ڪري نيڪ آهن جو هن مٿن پنهنجو نور پلٽيو آهي.
عقل جا ٽي قسم آهن:
(1) سندس ذات کي مڃڻ جو عقل، (2) ساڻس وصال ڪرڻ جو عقل ۽ (3) کيس سڃاڻڻ يا ويچار ڪرڻ جو عقل.
صوفين جو مقام ۽ حال ۾ اعتماد آهي. مقام عمل سان ۽ حال يقين سان حاصل ڪري سگهجي ٿو. مقام جا درجا هي آهن:
(1) توبهه:
توبهه جا 2 قسم آهن:
(الف) سالڪ کي پنهنجي ڪوتاهين کي ياد رکڻ گهرجي.
(ب) سالڪ کي الله تعاليٰ آڏو نادم رهڻ ۽ پيشيمان ٿيڻ گهرجي.
ورا يا پاسو ڪرڻ جا 3 قسم آهن:
(الف) اهڙن ڪمن کان پاسو ڪرڻ، جن لاءِ پڪ نه هجي ته اهي نيڪ آهن يا بد آهن.
(ب) جنهن ڳالهه جي ضمير اجازت نه ڏئي، ان کان پاسو ڪرڻ.
(ت) انهيءَ ڳالهه کان پاسو ڪرڻ، جنهن سان الله تعاليٰ جي ياد ۾ رخنو پوي.
(2) زهود: نيڪي ۽ بدي دنياوي عملن سال لاڳو آهي. زهود جي معنيٰ آهي انهن شين کان رضاڪارانه طور تي پاسو ڪرڻ، جن مان جسماني خوشي حاصل ٿيندي هجي. زهود جو وڏي ۾ وڏو درجو آهي ته انسان پاڻ کي ڪنهن به شيءِ جو مالڪ نه سمجهي ۽ نه وري ڪنهن دنياوي شيءِ کي حاصل ڪرڻ جي خواهش ڪري.
ٻيو درجو هي آهي ته، سالڪ اهو فيصلو ڪرڻ جي ڪوشش ڪري ته ڪهڙين شين کي حاصل ڪجي ۽ ڪهڙين شين کي ڇڏي ڏجي ۽:
آخري درجو هيءُ آهي ته: انسان شهرت کان سواءِ باقي سمورين شين کي ڇڏي ڏيڻ لاءِ تيار ٿي وڃي. زهود جي مقام ۾ اهڙا سالڪ به اچي وڃن ٿا، جيڪي دنياوي شين کي ڪا به حيثيت نٿا ڏين ۽ انهن کي نفرت جي نگاه سان ڏسن ٿا.
فقر يا بي نيازي: اهڙي شخص جو فقر، جنهن وٽ ڪجهه نه هجي ۽ ڪجهه به حاصل ڪرڻ نٿو گهري. ٻيو اهو شخص جنهن وٽ ڪجهه به نه هجي پر جيڪڏهن کيس ڪا شيءِ ڏني وڃي ته انڪار نه ڪري ۽ آخري اهو شخص جنهن وٽ ڪجهه به نه هجي ۽ سخت مجبوريءَ جي حالت ۾ ڪنهن دوست کان مدد گهري.
صبر: تڪليف ۽ الله تعاليٰ جي طرفان آزمائش ۾ صبر ڪندڙن جا هي درجا آهن:
(الف) جيڪو مصيبت ۾ ڪڏهن صبر ڪري ٿو ۽ ڪڏهن بي صبر ٿي وڃي ٿو.
(ب) جيڪو مصيبت جي وقت ۾ شڪايت نه ڪري.
(ت) جيڪو ڪيتري به تڪليف جي حالت ۾ پنهنجي دل جو توازن برقرار رکي سگهي ٿو.
(ث) توڪل يا الله تعاليٰ جي ذات ۾ اعتماد: هن جا ٽي قسم آهن:
(1) مومن جو الله تعاليٰ ۾ اعتماد، (2) الله تعاليٰ جي چونڊيل انسانن ۾ اعتماد ۽ (3) اعليٰ ترين انسانن جو پاڻ ۾ اعتماد.
(ج) رضا:
(1) هر حالت ۾ دل جمعي رکڻ.
(2) اهڙن شخصن جي رضا، جن جي فقط هيءَ آرزو هجي ته الله تعاليٰ کانئن راضي رهي.
(3) جيڪي پاڻ کي هميشه الله تعاليٰ جي رضا جي سپرد ڪري ڇڏين ٿا.
(ح) مراقبو يافڪر ڪرڻ جي حالت: هن حالت کي احوال به چوندا آهن، الله تعاليٰ جي ذات باريءَ کي انسان جي دل جي رازن ۽ ڳجهن جي خبر هوندي آهي. ان ڪري باخبر انسان پنهنجي دل تي قبضو رکن ٿا.
مراقبي يا فڪر جا ٻه درجا آهن:
(1) متبدي يا سيکڙاٽ جو مراقبو.
(2) جن کي الله تعاليٰ جو قرب حاصل هوندو آهي. هنن جو ڌيان سدائين الله تعاليٰ ۾ هوندو آهي.
(خ) قرب: قرآن مجيد ۾ فرمايو ويو آهي ته، الله تعاليٰ جي ذات انسان کي سندس شهه رڳ کان به ويجهي آهي. قرب کي حاصل ڪرڻ جا 3 طريقا آهن:
1- نيڪ اعمالن وسيلي قرب حاصل ڪرڻ.
2- اهي جيڪي کيس ايترو ويجهو محسوس ڪن ٿا، ڄڻ ته هو ساڻن گڏ آهي.
3- اهي جيڪي الله تعاليٰ جي ايترو ويجهو آهن، جو کين ويجهڙائيءَ جو ڪو به احساس نه هوندو آهي.
(د) محبت جا ٻه قسم هوندا آهن:
1- اهي جيڪي سندس مهربانيءَ ۽ رحم جي ڪري ساڻس محبت ڪن ٿا، هن قسم ۾ لالچ جو عنصر شامل هوندو آهي.
2- اهي جن کي سندس حاضر ناظر هجڻ جو احساس هوندو آهي.
(ذ) خوف: ڪي سالڪ سزا جي ڪري الله تعاليٰ جو خوف رکن ٿا، ۽ ڪي سندس قرب جي وڃائڻ کان خوف رکن ٿا، کين الله تعاليٰ جي قرب ۾ خوشي ۽ خوف ٿئي ٿو.
(ر) رجيٰ يا اميد: الله تعاليٰ جي رحمت ۾ اميد رکڻ.
(ز) شوق يا تڙپ: ڪي سالڪ سندس رحمت لاءِ شوق رکن ٿا، ڪي سندس ذات لاءِ شوق رکن ٿا. ڇاڪاڻ ته کين ساڻس محبت آهي. (2) اهي جيڪي سندس فڪر ۾ ايترو ته ٻڏل رهن ٿا، جو کين شوق جو ڪو به احساس نه هوندو آهي.
(س) انس: سندس ذات سان گهرائي رکڻ.
(ش) مشاهدو: حديث ۾ آيو آهي ته، ” جڏهن به عبادت ڪريو، ته سمجهو ته توهان سندس حضور ۾ موجود آهيو ۽ توهان کيس ڏسي رهيا آهيون.“
(ع) يقين: علم جي ظهور کي يقين چئبو آهي.
(غ) آداب يا خلق: نيڪ اخلاق الله تعاليٰ جي قرب کي حاصل ڪرڻ جو هڪ وسيلو آهي.
ڪي شخص ظاهر ۾ نيڪ خلق ٿين ٿا. سندن گفتار، چال، چلت عالي نشست برخواست کين عوام ۾ مقبول بنائين ٿيون. مذهبي قسم جا ماڻهو پنهنجي سادگيءَ، بي سروساماني، تقويٰ ۽ نيڪ عملن جي ڪري عوام ۾مقبول ٿين ٿا پر صوفي دل جي پاڪائي ۽ انجام کي پاڻي ڏيڻ جي خصليتن جي ڪري مقبول ٿين ٿا.
فاضل مصنف صوفين جي عبادت ڪرڻ جي نموني، حج، خيرات، چال چلت ۽ وهنوار، کائڻ پيئڻ ۽ لباس جو تفصيلي احوال ڏنو آهي. ان کانسواءِ موسيقي، سماع، ناچ، سير سفر، فقر، چندو گڏ ڪرڻ، اميرن جون سوکڙيون قبول ڪرڻ، روزگار ڪمائڻ، گفتگو، گهرو ازدواجي حياتي، بيماري، بک وغيره جو به تفصيلي بيان ڏنو آهي.
قرآن مجيد جي تلاوت ڪرڻ لاءِ هن ابو سليمان جو مثال ڏنو آهي ته، هن هڪ آيت تي غور ڪرڻ ۾ پنج ڏينهن صرف ڪيا. ٻيو هڪ صوفي قرآن شريف جي سورت ٻڌندي بيهوش ٿي ويو. صوفي قرآن مجيد ۽ حديث جي پنهنجي رنگ ۾ تاويل ڪندا آهن. هنن کي مٺي آواز سان پيار هوندو آهي. خاص طور تي قرآن مجيد جي تلاوت جي حالت ۾ يا صوفي جي ڪلامن جي سوز سان ڳائڻ سان پيار ڪن ٿا. هو راڳ به انهيءَ مقصد سان ٻڌندا آهن ته سندن سماعت ۾ هڪ ربط پيدا ٿئي پر آخر ۾ هو انهيءَ موسيقيءَ ۽ راڳ جي ٻڌڻ کي به ڇڏي ڏيندا آهن. ڪڏهن راڳ رنگ ۽ موسيقيءَ جو صوفين تي غلط اثر ٿيندو آهي ۽ هو ويچارا نفساني خواهشن ۾ گرفتار ٿي ويندا آهن. صوفين راڳ ۽ موسيقيءَ لاءِ ڪي شرط ۽ طريقا مقرر ڪيا آهن.
1- وجد: جنيد جي چوڻ موجب، وجد به وحيءَ جي حالت آهي. وجد جي حالت ۾ ڪي شخص تحرڪ ۾ اچن ٿا ۽ ڪي خاموشي اختيار ڪن ٿا.
2- معجزا: مذهبي علماءَ معجزن کي انبياءِ ڪرام لاءِ مخصوص سمجهن ٿا پر صوفي چون ٿا ته ڪو به نيڪو ڪار شخص معجزو ڏيکاري سگهي ٿو.
نبين ۽ اولياءَ الله جي معجزن ۾ هي فرق آهي ته، انبياءِ ڪرام مخالف عوام کي قائم ڪرڻ لاءِ کين معجزا ڏيکارين ٿا ۽ اولياءِ الله پنهنجي ايمان کي وڌيڪ پختو ڪرڻ لاءِ معجزا ڏيکارين ٿا. بديءَ جي راهه ڇڏي نيڪيءَ جي راهه اختيار ڪرڻ عام انسان لاءِ هڪ وڏي ۾ وڏو معجزو آهي.