عيسائيت جو مشرق ۾ عروج
عيسائيت جي روايتن موجب (جن جي صداقت مشڪوڪ آهي) ‘ابگرو’ نالي آسرهان (اتر عراق) جي بادشاهه کي سنڌن جي سور جي بيماري ٿي پئي، جنهن جي علاج ڪرڻ لاءِ هن مسيح عه کي گهرايو پر انهيءَ دوران مسيح کي صليب تي چاڙهيو ويو. مسيح جي هڪ حواريءَ سدائونس آسرهان وڃي ابگرو جو علاج ڪيو ۽ هو شفاياب ٿي ويو. بادشاهه کانئس ايترو ته متاثر ٿيو جو هن عيسائي مذهب اختيار ڪيو. سدائونس ڪيترن عيسائي مبلغن کي ايران موڪليو جن جي اثر ۾ اچي اصطخر جي ڪيترن ماڻهن عيسائي دين قبول ڪيو.
ٽين صدي عيسويءَ ۾ ايران م 360 ڪليسائون ٺهي ويون. ‘گريگورس’ جنهن جو پيءُ سبتان جي مشهور سورنيا خاندان مان هو هن چوٿين صدي عيسويءَ ۾ آرميني ڪليسا جو بنياد وڌو. سندس پونئير به عيسائيت جا وڏا مبلغ هئا.
هڪ طرف عيسائيت مشرق ۾ زور وٺي رهي هئي ٻئي طرف روم ۾ عيسائين تي سخت قسم جو تشدد ۽ ظلم ٿي رهيو هو. روم تشدد جو مرڪز هو. عيسائين جي خلاف هيءُ دور ٽي سئو سال هليو. جن ۾ تراجان، نيرو، مارڪوس، آريلوس، ائنٽونوس ڪارا ڪالا، ڊيشين ۽ ڊيوڪليٽن جو دور حڪومت ڪافي بدنام ٿيو.
ايران ۾ پارٽي خاندان جا بادشاهه غير ايراني رعيت ۽ مذهبن سان رواداريءَ جو سلوڪ ڪندا هئا پر سناساني خاندان جا بادشاهه ڪٽر قسم جا وطن پرست بادشاهه هئا. هنن ايران ۾ قديم زردشتي مذهب کي زور وٺرائڻ لاءِ هر غير زردشتي مذهب وارن تي تشدد ڪيو. ٻئي طرف عيسائيت رومي تشدد کي برداشت ڪندي، سندن دلين م ايتري جاءِ پيدا ڪئي جو آخرڪار ان کي رومي سلطنت جي سرڪاري مذهب جو درجو ڏنو ويو. روم ايران جو سياسي حريف هو. ان ڪري عيسائي ۽ زردشتي مذهب به پاڻ ۾ حريف ۽ دشمن ٿي پيا. ايران جا عيسائي، مذهب جي ڪري روم جا همدرد هئا ان ڪري کين ملڪ جو غدار سمجهي مٿن ظلم ڪيو ويندو هو پر رومي حڪومت ۽ قوم کين ايران سرڪار جا جاسوس ۽ مخبر سمجهنديون هيون. ايران ۾ عيسائيت شام جي طرف کان آيل هئي. ان ڪري شام ۾ ”ائنٽائچ“ جو شهر ايراني پادرين جو ٽي سئو سال مرڪز رهيو. سرياني زبان کي عيسائيت جي متبرڪ ۽ مذهبي زبان ليکيو ويندو هو. روم ۽ ايران جي سياسي مخالفت ۽ تڪرار ڦري هڪ مذهبي قسم جو روپ ورتو. روم ۽ ايران جي وچ ۾ جنگيون ٿينديون رهيون. ايران جا عيسائي، سرڪار جي ظلم جو نشانو ٿيندا رهيا. ڪي خاص وفادار ايراني عيسائي انهيءَ ظلم کان بچي ويا.
ايران ۾ مرو ۽ هرات عيسائيت جا مکيا مرڪز هئا، جتان عيسائي مبلغ چين، سنڌ ۽ هند (ڀارت) تائين پهتا هئا. عيسائيت جو مرڪز آهستي آهستي شام کان کڄي ايران جي اصطخر ۾ آيو ۽ اسلام جي اچڻ تائين قائم رهيو. ايران جا عيسائي پاڻ تي شامي ۽ ايراني نالا رکندا هئا. ڪڏهن سندن نالا ٻنهي زبانن جو گڏيل نمونو هوندا هئا، ان ڪري سندن اصل قوميت مقرر ڪرڻ ڏکيو ڪم آهي. ايراني عيسائين ۾ ڪيترين ئي قومن جا ماڻهو شامل هئا. مثلاً عراقي، ڪرد، آرميني، يوناني ۽ رومي، سمورا غير ايراني عيسائين جا طبقا ايران بدران روم کي پنهنجو همدرد سمجهندا هئا ۽ ڪڏهن اهڙو عملي اظهار به ڪري ويهندا هئا، جنهن کان مجبور ٿي ايران سرڪار سندن خلاف سخت قدم کڻندي هئي.
ايران جي بادشاهه شاپور (72-241ع) مٿن فوجي خدمتون معاف ڪري ڇڏيون. ايران سرڪار کي مٿن اعتبار نه هو، ان ڪري شاپور مٿن فوجي خدمتن جي عيوض هڪ ڍل وڌي جيڪا اسلام جي اچڻ بعد جزيي جي صورت ۾ عيسائين ۽ يهودين کان ورتي ويندي هئي.
164ع ۾ رومن شهنشاهه ڪاسش سلوڪيا کي تباهه ڪري ڇڏيو. جيڪو يوناني علوم جو گهر هو. سلوڪيا جي تباهيءَ کان پوءِ ڪيترا نوان مرڪز کلي ويا جن مان سيبي ۽ ائڊيسا خالص علوم جا مرڪز ٿي پيا.
سلوڪيا کي آباد ڪرڻ لاءِ، مارآبا نالي هڪ ايراني عيسائيءَ هڪ ڪاليج برپا ڪيو. هن سمورا مرڪز يوناني علوم جي تعليم سان گڏ عيسائيت جا به وڏا مرڪز بنجي ويا جن مان ڪيترا عيسائي عالم ۽ مبلغ پيدا ٿيا.