انسان ۽ سندس علم النفس وارو پهلو:
مسلمان مفڪرن ‘علم النفس’ جو علم يوناني ۽ ايراني عالمن کان پرايو. هن علم جو طب ۽ اخلاقيات سان تعلق آهي. اسلام کان اڳ ۾ ايراني عالمن جي راءِ هئي ته انسان پنهنجي روحاني عملن جو هيٺ ڄاڻايل قوتن وسيلي اظهار ڪري ٿو، جن مان هر هڪ جو ڪردار جدا جدا آهي.
1- فراوشي يا فرووهار يعني سمورين نيڪ شين جو مثالي نمونو يا سندن متضاد نمونو.
هي طاقت بدروحن کي حاصل نه هوندي آهي. هي موجد شين جو جوهر ٿين ٿا. جيڪي افلاطون جي خيالن سان مشابهت رکن ٿا.
اهورا مزدا جي هر مخلوق شيءِ مثلاً آسمان، پاڻي، زمين، نباتات ۽ حيوان پر خود اهورا مزدا جي ذات به انهن مثالي شين ۾ اچي وڃي ٿي.
پهلوي ادب ۾ سندن پراڻي معنيٰ ۽ مطلب ختم ٿي ويو آهي. هينئر کين فقط پاڪ ڪندڙ شيءِ سمجهيو وڃي ٿو.
1- جيئن انساني جسم ۾ هوا، گرمي يا هاضمي جي قوت.
2- دينا يا جديد پهلويءَ ۾ دين- هن جي معنيٰ آهي نفس تي روحاني اثر رکڻ جي قوت، هي قوت هر نيڪ ۽ بد انسان ۾ موجود آهي.
3- اوروان يا راوان يعني ضمير يا نفس
4- بوده يا پهلويءَ ۾ باد يعني خودي
5- آهويا (پهلويءَ ۾ ) (آخوفارسي) ۾ جان يا قوت حيات. هيءَ زندگي جي ختم ٿي وڃڻ سان ختم ٿي وڃي ٿي.
6- وير يعني عقل
7- هوش يعني عقل سان شامل حافظو يا يادگيري
ارسطوءَ جو قول آهي ته انساني علم حواسن، حافظي، تجربي ۽ منطق وسيلي حاصل ٿئي ٿو.
يورپي متڪلمين هيٺين حواس کي مڃين ٿا.
ظاهري:
ٻڌڻ، ڏسڻ، سنگهڻ، ڇهڻ ۽ چکڻ.
باطني:
عام فهم، تخيل، حافطو ۽ جانورن لاءِ جبليت.
مسلمان مفڪر علم النفس جي قوتن کي هيٺين ريت ورهائين ٿا:
مغز جي سامهون نراڙ واري حصي ۾:
1- حس مشرڪ ”عام فهم“ (عقل) يعني شين جي تميز ڪرڻ.
مغز جي وچ ۾:
(الف) متصرفه يعني ضابطي رکڻ واري قوت
(ب) وهم-يعني جذباتي قوت جنهن سان محبت، نفرت، خوف، هراس، خوشي ۽ غم پيدا ٿين ٿا.
مغز جي پوئين حصي ۾ حافظو يا ياد ڪرڻ جي قوت رکيل آهي.
نفس ناطقه يا ڳالهائيندڙ نفس کي ضمير، سچو وجود يا عقل به سڏيو ويو آهي.
مشرق عالمن ۾ هي نظريو عام هو ته هر شيءِ کي پيدا ٿيڻ لاءِ هڪ قدرتي سلسلي مان لنگهڻوپوي ٿو. ان ڪري سندس پيدا ٿيڻ ۾ ڪافي وقت لڳيو وڃي ان ڪري ٻين شين وانگر انساني نفس کي به انساني صورت ۾ پيدا ٿيڻ لاءِ مختلف حالتن مان گذرڻو پوي ٿو ۽ کيس وڌيڪ ارتقا ڪرڻ ۽ تڪميل حاصل ڪرڻ لاءِ نون تجربن مان گذرڻو پوي ٿو. انساني ارتقا جي نظريي بابت قرآن مجيد ۾ به اشارا ملن ٿا.
قرآن مجيد ۾ فرمايو ويو آهي ته، ”بيشڪ هن (الله تعاليٰ) توهان کي مختلف درجن ۾ خلقيو آهي.“
مولانا روميءَ به مثنوي ۾ ان جو ذڪر ڪيو آهي. سندس نظريي ۾ بنيادي خيال هيءُ آهي ته سچو انسان نفس (روح) آهي، جنهن کي بدن ڏنو ويو آهي. بدن ۾ خود بخود تڪميل حاصل ڪرڻ جي ڪا به صلاحيت موجود نه آهي. بدن ۾ تغير جو سبب روحاني عمل آهي، جيڪو عنصرن کي مختلف حالتن ۾ استعمال ڪندي ارتقا جون منزلون طئي ڪري ٿو ۽ مختلف درجن جي زندگيءَ جا تجربا حاصل ڪري ٿو، جيئن جمادات نباتات، حيوانات وغيره. انسان هنن سمورن درجن مان لنگهي آخرڪار انساني صورت ۽ شڪل ۾ ظاهر ٿئي ٿو ۽ وڌيڪ ارتقائي تڪميل حاصل ڪرڻ جي ڪوشش ڪري ٿو. ان ڪري فارابي به ٻين مسلمان مفڪرن ۽ صوفين وانگر هن نتيجي تي پهتو ته انسان ۾ ٻه شيون آهن:
1- بدن، 2- روح (نفس)
روح سندس جوهر آهي، بدن جي ٽيڪ آهي. انساني روح لافاني آهي ۽ ان ۾ ڪو به ڦيرو نٿو اچي. ان تي زمان ۽ مڪان جو به ڪو اثر نٿو پوي. هو پاڻ بدن (مادي) ۾ ڦيرو آڻيندو رهي ٿو.
نفس حواسن جو به محتاج نه آهي پر حواسن کان بدن جي تڪميل جو ڪم وٺي ٿو. ان ڪري بدن پنهنجي مڪمل صورت اختيار ڪري ٿو. مادو (بدن) روح (نفس) کي ظاهر ڪندڙ پهلو آهي. روح جي اظهار جي مختلف طريقن کي جدا جدا نالا ڏنا ويا آهن، مٿاهون درجو هيٺاهين درجي لاءِ هڪ صورت جو ڪم ڏئي ٿو.
انساني ارتقا جو هي سلسلو سندس ڄمڻ کان مرڻ تائين هلندو رهي ٿو. هيءُ سندس عملي پهلو آهي. انسان ۾ ڄمڻ شرط کاڌي حاصل ڪرڻ جي قوت پيدا ٿئي ٿي. جنهن بعد حواسن جي استعمال ڪرڻ جي قوت، ڇهڻ، ڏسڻ ۽ ٻڌڻ جون قوتون وغيره پيدا ٿين ٿيون. بعد ۾ سندس باطني حواس بيدار ٿين ٿا. جيئن اشتها، تخيل، حافظو، يادگيري ۽ آخر ۾ عقل جيڪو انسان ۽ حيوان ۾ فرق پيدا ڪري ٿو. فارابي ٺوس حقيقت کان غائب حقيقت کي يا Objective کان Subjective تائين يا جسم کان روح تائين يا لفظن کان معنيٰ تائين پهچي ٿو. سندس هن آّخري قوت کي علم چئجي ٿو.
انسان جي عقلي ارتقا ۾ فارابي الڪندي جو هم خيال هو. عقل فعال يا انساني عقل جي اها قوت، جيڪا کيس نيڪي ۽ بديءَ جي و چ ۾ فرق ڪرڻ سيکاري ٿي ۽ انساني ارادي جي رهبري ڪري ٿي، سان انسان ۾ هڪ تعميري ۽ تخليقي قوت آهي، جنهن کانسواءِ هو هڪ حيوان جو درجو رکي ٿي.
هي آهي اهو سچو انسان جنهن جو ضمير يا خوديءَ مٿان نزول ڪري ٿي، جيڪا نفس ڪل جو هڪ حصو يا جزو آهي، ان ڪري پنهنجي فطرت ۾ پاڪ، خالص ۽ غير مادي آهي. هي روح ۽ مادي کي پاڻ ۾ ڳنڍڻ يا ملائڻ جو ڪم ڪري ٿي.