علم النفس بابت سندس ويچار:
سبزواري، روحاني قوتن کي درجن ۾ ورهائي ابو علي سينا ۽ سهرورديءَ جي نظرين کي هڪ قسم جو تسلسل ڏنو آهي. پهريون درجو آهي غائب مادي روح، هن ۾ قائم رکڻ، وري پيدا ڪرڻ ۽ وڌائڻ جي قوت رکيل آهي. هن کي ڏهه ظاهري ۽ باطني حواس گڏجي مدد ڪن ٿا.
ظاهري حواسن مان اک جي ساخت، بناوٽ ۽ ڪم، سمورن حواسن کان ڏکئي ۾ ڏکيو، اهم ۽ نازڪ آهي. سمورا باطني حواس حس مشترڪ ۾ هڪ مرڪز تي گڏ ڪيا ويا آهن، جن کي خيال، وهم، حافظو، متصرفه گڏجي مدد ڪن ٿا.
متصوفه ۾ تخيل، جذبو ۽ ياد گيري شامل آهن. هنن جو ڪم آهي حافظي ۾ محفوظ يا گيرين کي وڌائڻ ۾ گڏ ڪرڻ وسيلي ساڳيءَ تصور کي محفوظ رکڻ يا ان مان ڪا نئين شيءِ پيدا ڪرڻ.
سبز واريءَ جي چوڻ موجب انساني روح (نفس) کي شروعات (مبدا) آهي ان ڪري مادي سان تعلق رکي ٿو. پر مادو به نه آهي، ان ڪري لافاني آهي ۽ الله تعاليٰ سان تعلق رکي ٿو کيس حواسن کان سواءِ ڪلي نظرين کي معلوم ڪرڻ جي طاقت آهي. هو عقل ڪل جو پرتو يا عڪس آهي. ان ڪري کيس ڪنهن به جسم جي ضرورت نه آهي. منجهس سمورن غائب نظرين جي جاءِ آهي.
سبز واري ڪيترن بابن ۾ انساني روح جي لافاني هجڻ ۽ سندس ٻين حيثيتن تي بحث ڪيو آهي، جنهن کي ثابت ڪرڻ لاءِ هن ابو علي سينا ۽ سهرورديءَ مان حوالا پيش ڪيا آهن. جن کي هن ٻن نظرين ۾ ورهايو آهي: نظرياتي ۽ عملي.
نظرياتي عقل وڏي هيٺين درجن تي پچي ٿو. 1- باالقوت (طاقت وارو) 2- بالملڪ (محسوس ٿيندڙ) 3- بالفعل (سچ پچ) 4- مستفاد (ڪليات کي ڄاڻندڙ)
عملي عقل جا هيٺيان درجا:
1- تحليه (انسان جو مذهب يا فطرت جي اصولن تي هلڻ)
2- تخليه (دل کي گناهن کان پاڪ ڪرڻ)
3- تزڪيه (نيڪ عادتون رکڻ)
4- فنا (هيٺين درجي کي ڇڏي اعليٰ درجي سان ملڻ)
انسان نيڪين ۽ بدين جو گهر آهي پر هو گناهن ۽ بدين کي پاڪائي ۽ نيڪ عملن سان تڙي سگهي ٿو. سبز واري معتزلن جي ان نظريي کي رد ڪري ٿو جنهن موجب نيڪي الله تعاليٰ جي طرفان ۽ بدي انسان جي پيدا ڪيل شيءِ آهي. هن روح جي عروج ۽ نزول جا هيٺيان درجا بيان ڪيا آهن.